του Αντώνη Ανδρουλιδάκη
Στο βιβλίο του Το Μέλλον Μιας Αυταπάτης, ο Φρόυντ θεμελίωσε την εξήγησή του για τη θρησκευτική πίστη, στη δίψα του ανθρώπινου όντος για ένα Υπερ-όν. Ο Φρόυντ είχε σχηματίσει την εντύπωση ότι η ακεραιότητα της ομάδας εξαρτιόταν από την ύπαρξη ενός προσώπου που ανήκε σε ανώτερη τάξη, το οποίο προωθεί την αυταπάτη ότι αγαπά εξίσου όλα τα μέλη. «Είμαστε κυβέρνηση όλων των Ελλήνων», αν με εννοείς
Ή «θα αποκαταστήσουμε τις αδικίες, αυτή η βουλή θα σφραγίσει την έξοδο από την κρίση, μια Ελλάδα που θα μπορεί να κρατά τους νέους της εδώ, είμαστε αποφασισμένοι να συγκρουστούμε και θα συγκρουστούμε για την κοινωνική δικαιοσύνη και την αξιοπρέπεια, οι πολλοί μπαίνουν πάνω από το κέρδος των λίγων» κ.λπ. προγραμματικά μπλά μπλά.
Ο Φρόυντ είχε εντυπωσιαστεί από ένα μυθιστόρημα του 1903 με τίτλο Όταν Ήταν Σκοτάδι, στο οποίο η θεϊκή ιδιότητα του Χριστού αμφισβητούνταν και τελικά αναιρούνταν. Το μυθιστόρημα απεικόνιζε τα καταστροφικά αποτελέσματα που είχε κάτι τέτοιο στο δυτικό πολιτισμό. Σταθεροί ως τότε κοινωνικοί θεσμοί διαλύονταν ο ένας μετά τον άλλο, αφήνοντας μόνο κοινωνικό χάος και ιδεολογικά ερείπια.
Αν, ο Φρόυντ, ζούσε στην Ελλάδα των Μνημονίων είναι βέβαιο πως δεν θα χρειαζόταν να μελετήσει την μυθιστορηματική εξέλιξη του «Σκοταδιού», αφού θα βίωνε από πρώτο χέρι τη διάλυση των κοινωνικών θεσμών, το κοινωνικό χάος και τα ιδεολογικά ερείπια (ιδιαίτερα της Αριστεράς) που επισώρευσε το μνημονιακό Σκοτάδι. Πιθανά, θα αναρωτιόταν όμως, μήπως, ακριβώς αυτή η οδυνηρή πραγματικότητα μπορούσε να αναστραφεί με την επινόηση ενός Ηγέτη. Γιατί, μπορεί η πρωτόλεια φροϋδική ανάλυση να μας επισημαίνει ότι οι στέρεοι συλλογικοί-κοινωνικοί-ομαδικοί δεσμοί γίνονται χάρτινοι, αν ο ηγέτης χαθεί, δεν μας λέει όμως τίποτα για το τι συμβαίνει όταν οι συλλογικοί δεσμοί έχουν ήδη γίνει «πέτσινοι» ή είναι σχεδόν ανύπαρκτοι; Μήπως ο «ηγέτης», σ’ αυτή την περίπτωση, μπορεί να επινοηθεί; Μήπως «πρέπει» ακόμη και να «εφευρεθεί»; Μήπως είναι ανάγκη να χρησιμοποιηθεί σαν ασπίδα ή σαν φίλτρο του σοβαρού -οιονεί- υπαρξιακού άγχους που διακατέχει τα λαϊκά στρώματα;
Έχουμε δει, πια, τόσες αμερικάνικες ταινίες που γνωρίζουμε καλά, ότι αν ο στρατηγός σκοτωθεί στη μάχη, είναι επιτακτική ανάγκη να κρατηθεί η είδηση μυστική, αλλιώς μπορεί να ξεσπάσει πανικός. Μήπως συμβαίνει και το αντίθετο; Μήπως «παράγουμε» εσπευσμένα ηγέτες εξ’ αιτίας αυτού του πανικού; Μήπως αυτή η φροϋδική-θρησκευτική δίψα για ένα υπερ-όν μπορεί να οδηγεί και στην επινόηση του «ηγέτη», ακόμη και αν αυτός στερείται των απαραίτητων χαρακτηριστικών και της ανάλογης ανθρώπινης ποιότητας; Ή μήπως ο «ηγέτης» «προ-παρασκευάζεται» σε αμερικανικά συνωμοσιολογικά εργαστήρια, ώστε να ταιριάζει στα διψασμένα χείλη μας σαν ένα δροσερό ποτήρι νερό;
Και αν ο «ηγέτης» αποδειχθεί στην πορεία ότι δεν είναι και τόσο Ηγέτης, δεν είναι δα και τόσο υπερ-όν; Τί γίνεται; Ε τότε ακόμη καλύτερα! Διότι ξέρουμε, ότι οι ομάδες αλλά και οι πάσης φύσεως συλλογικότητες, ακόμη και οι Λαοί ή μάλλον ιδίως οι Λαοί, μολονότι θέλουν τους ηγέτες τους να είναι κάτι περισσότερο από ανθρώπινοι, έχουν και μια ταυτόχρονα αντίθετη επιθυμία: να είναι πιο ανθρώπινοι. «Πιο ανθρώπινοι» αυτοί από τους προηγούμενους…και πάλι αν με εννοείς.
Με τον τρόπο αυτό, αν ο «ηγέτης», κατά τη διάρκεια της σφοδρής μάχης των διαπραγματεύσεων, προσβληθεί από έρπη των χειλιών, ακόμη καλύτερα. Να μια εξαιρετική ευκαιρία να προβληθεί το βαθιά ανθρώπινο πρόσωπό του. Το ότι ο εν λόγω έρπης ερμηνεύεται ψυχολογικά ως «πικρά λόγια που ο ασθενής ήθελε διακαώς να πει, αλλά κατάπιε αμάσητα» γιατί δεν τόλμησε να τα πει, είναι μια μικρή ασήμαντη λεπτομέρεια, άγνωστη στο ευρύ «λαϊκό» κοινό.
Έτσι, ο «ηγέτης» μολονότι συγκινείται στην εκφώνηση των προγραμματικών δηλώσεων της «πρώτης φοράς αριστερά» κυβέρνησης, ταυτόχρονα μπορεί να διεξάγει άοκνες, υπεράνθρωπες, επί δεκαεπτάωρο παρακαλώ, διαπραγματεύσεις με τους άθλιους, εκβιαστές, πιστωτές της χώρας. Ο «στρατηγός», εν τέλει, θα επιζήσει της σκληρότατης μάχης των μαχών, με μόνη απώλεια έναν επιπόλαιο έρπη και… μια έρπουσα, εν πολλοίς, κοινωνία. Ουδείς λόγος, λοιπόν, πανικού. Ο «ηγέτης» που όλοι θέλαμε, εκείνος που όλοι περιμέναμε, ο τόσο ανθρώπινος υπεράνθρωπος είναι, ευτυχώς, εδώ, για μας. Επιτέλους, «οι αγορές χορεύουν πεντοζάλη» και «είναι μέρα μεσημέρι» και ο ηγέτης βαστά το απολλώνιο δοξάρι-ρομφαία…και…ε όχι ακριβώς…περίπου.
Περίπου. Γιατί ένας τέτοιος «ηγέτης» προφανώς δεν μπορεί να εγκαταλείψει το ρόλο του. Οι οπαδοί του, τα στελέχη του κόμματος, ο Λαός, θα δοκιμάσουν μεγάλη απόγνωση. Αρκούν οι δηλώσεις που αναδεικνύουν το ανθρώπινο πρόσωπο: «δεν είμαι πρωθυπουργός παντός καιρού». Όταν ο Ριχάρδος Β’ του Shakespeare θρηνεί για το άδειο στέμμα και αφήνεται να ξεσπάσει η αποθάρρυνση του, ο Βούτσης, ο Παπάς και τ’ άλλα παιδιά της αυλής τον εκλιπαρούν να σωπάσει. Κι αυτός σωπαίνει…
Από τη στιγμή που ένας άνθρωπος επενδύει σημαντική ποσότητα συναισθήματος, χρόνου και προσδοκιών σε μια ομάδα, μια συλλογικότητα, ένα κόμμα ή έναν «ηγέτη» και αναπτύσσει ισχυρά θετικά συναισθήματα απέναντι τους, του γίνεται δύσκολο να αμφισβητήσει την αξία ή τις δραστηριότητες της ομάδας αυτής. Κάνοντας το, θα βρεθεί ξαφνικά σε μια κατάσταση δυσάρεστης ασυμφωνίας και ενδοψυχικής σύγκρουσης. Άλλωστε, στην αρχή αυτή στηρίχτηκαν τα πάσης φύσης ολοκληρωτικά κόμματα που γνωρίσαμε στον 20ο αιώνα, εγκλωβίζοντας εκατομμύρια ανθρώπους, καλών προθέσεων, στο χειρότερο εφιάλτη. Όμως ο εγκλωβισμός και η αυταπάτη της αποφυγής της ενδοψυχικής σύγκρουσης δεν κρατά για πολύ.
Γιατί, όπως δεν λέει ο Φρόυντ, η άνεση αυτής της αυταπάτης είναι πολύ επισφαλής και το μέλλον της κοντό με χοντρή κοιλίτσα και φαλάκρα. Γιατί, και άσχετα με τα οικονομικά ζητήματα, οι χάρτινοι κοινωνικοί δεσμοί, οι καταρακωμένοι από το βάρος των Μνημονίων, δεν μπορούν να αποκατασταθούν από επινοημένους «ηγέτες» και εξουσιολάγνες παρέες. Βλέπεις, οι οργασμοί με «επινοημένους» εραστές και ερωμένες, αργά ή γρήγορα, αποδεικνύονται μαλακία.
Ο χρόνος, μάλιστα, για το «ξεβράκωμα» της επινόησης είναι ευθέως ανάλογος της μικρότητας του «ηγέτη» ή –αλίμονο- του μεγέθους της επελθούσας, από τη δράση του, καταστροφής…