Κατά τον Μαρξ η επανάσταση δεν αποτελεί πράξη βραχυπρόθεσμης δράσης. Στις οδηγίες του Γενικού Συμβουλίου της Κομμουνιστικής Λέγκας ο Μάρξ το βεβαιώνει έντονα: «Ενώ οι μικροαστοί δημοκράτες θέλουν να οδηγήσουν την επανάσταση στο τέρμα της όσο το δυνατόν ταχύτερα… το δικό μας ενδιαφέρον, ο δικός μας σκοπός είναι να καταστήσουμε την επανάσταση μόνιμη, μέχρις ότου οι τάξεις που κατέχουν σε μικρότερο ή μεγαλλίτερο βαθμό την ιδιοκτησία αποκλειστούν από την εξουσία, μέχρις ότου η Κρατική Εξουσία κατακτηθεί από το προλεταριάτο και όχι μόνο σε μία χώρα, αλλά σε όλες εκείνες τις χώρες που κυριαρχούν στον κόσμο και η ένωση των προλετάριων προχωρήσει τόσο ώστε να βάλει τέρμα στον συναγωνισμό μεταξύ των προλεταρίων των παραπάνω χωρών και να συγκεντρώσει στα χέρια τους τουλάχιστον τις αποφασιστικές παραγωγικές δυνάμεις. Για μας, δεν πρόκειται για μεταμόρφωση της ατομικής ιδιοκτησίας, αλλά μόνο για την εξαφάνισή της, δεν θα πρόκειται για τερματισμό των ταξικών ανταγωνισμών αλλά για κατάργηση των τάξεων. Όχι για τη βελτίωση της σημερινής κοινωνίας αλλά για τη θεμελίωση μιας καινούργιας».
Ο μαρξισμός εμφανιζόταν όχι σαν μία από τις πολλές σοσιαλιστικές ιδεολογίες, αλλά σαν μεταμόρφωση του σοσιαλισμού σε πρόγραμμα επιστημονικό. Ο Έγκελς μιλούσε για την «εξέλιξη του σοσιαλισμού από την ουτοπία στην επιστήμη». Η ιστορία του τελευταίου τρίτου του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα αποκαλύπτει την ισχυρή επιρροή του Μαρξισμού πάνω σε όλα τα ιδεολογικά προγράμματα του σοσιαλιστικού συστήματος.
Η εφαρμογή του Μαρξισμού σε καινούργιες ιστορικές καταστάσεις η ανάγκη «εκσυγχρονισμού» αυτής της κληρονομιάς του 19ου αιώνα έδωσαν λαβή σε διενέξεις ανάμεσα σε υπερασπιστές της «ορθοδοξίας» και σε κείνους που προωθούσαν τον «ρεβιζιονισμό». Ο Εδουάρδος Μπερνστάιν (1850-1932) βεβαίωσε με μια φράση που έγινε φημισμένη: «Για μένα εκείνο που αποκαλείτε σκοπός του σοσιαλισμού δεν είναι τίποτα, το παν είναι το κίνημα». Και θεωρούσε ο Μπερνστάιν το σοσιαλισμό όχι μόνο σαν ένα ιστορικό τέλος, αλλά σαν τρόπο ζωής και βελτίωσης της κατάστασης της εργατικής τάξης μέσω διαδοχικής μεταρρύθμισης, που θα τις αποσπούσαν από την καπιταλιστική κοινωνία τα συνδικάτα και το σοσιαλιστικό κίνημα.
Σύμφωνα μ’ αυτή την αντίληψη αν και η ταξική πάλη αποτελεί φαινόμενο ενδημικό του καπιταλιστικού συστήματος τούτο δεν σημαίνει και ότι θα πάρει αναπόφευκτα τη μορφή μιας βίαιης ανατροπής. Η εξέλιξη του καπιταλισμού κάνει δυνατό τον σοσιαλισμό αλλά εκείνο που τον κάνει επιθυμητό είναι το πρόγραμμά του για δικαιοσύνη για ελευθερία για διεθνιστική αδελφοσύνη για ισότητα στις δυνατότητες για την ολοκληρωτική ανάπτυξη της προσωπικότητας. Σ’ αυτή την προοπτική όπου ο Μπερνστάιν πρόσθετε στον Μαρξισμό και κάποια δόση Καντιανισμού η σοσιαλιστική ιδεολογία απομακρυνόταν από την επανάσταση.
Είναι αυτές οι ίδιες ανησυχίες κυρίως ηθικής τάξης που εξηγούν την απόσταση που πήρε από το επαναστατικό πρόγραμμα του Μαρξισμού, για παράδειγμα,, ο Γάλλος σοσιαλιστής ηγέτης Ζαν Ζωρές (1859-1914). Η κριτική της θεωρίας της επανάστασης που επεξεργάστηκε από το 1890 ως το 1905, ο αντιπρόσωπος του ρωσικού «νόμιμου μαρξισμού», Π. Μπ. Στρούβε στρεφόταν πιο πολύ προς τις οικονομικές πλευρές του προβλήματος. Τη μεταμόρφωση του καπιταλισμού, έλεγε, θα την έφερναν η ανάπτυξη και η ενίσχυση του ίδιου του προλεταριάτου.
Από το βιβλίο: Romano, Ruggiero (επιμέλεια) : Ιστορία των επαναστάσεων (5 τόμοι) (Ακμή, 1973), τόμος V, Επανάσταση και Κουλτούρα
Συνεχίζεται