Της Ιωάννας Σφακιανάκη
«Μια από τις τελευταίες μέρες του Μάρτη του 1824 μπήκαν στο λιμάνι του νησιού (Μήλος) δυο ιστιοφόρα γεμάτα γυναικόπαιδα, πρόσφυγες από την Κρήτη. Ανάμεσα τους υπήρχαν και 200 περίπου οπλοφόροι πολεμιστές οι οποίοι ή έχασαν το κουράγιο τους για συνέχιση του αγώνα ή την θεωρούσαν μάταιη. Με την πρόφαση λοιπόν ότι θα συνόδευαν την οικογένεια τους για να την εξασφαλίσουν σε κάποια γωνιά της ελεύθερης πατρίδας εγκατέλειψαν την Κρήτη….»
Ήταν στην πλειοψηφία τους Σφακιανοί και αποβιβάστηκαν στη βόρεια πλευρά του νησιού στην τοποθεσία Αλάμας ή Παναγιά.
Έτσι αρχίζει η Οδύσσεια των πρώτων εποικιστών της Μήλου. Πέρασαν πένηδες, δυστυχισμένοι, ταλαιπωρημένοι, τρέχοντας στα σπηλιαράκια των χιονοσκέπαστων βουνών του Ψηλορείτη, για να κρυφτούν από τις εκδικητικές ορδές των Τούρκων κατακτητών, με χίλια βάσανα κατόρθωσαν να φτάσουν στις ακτές να μπουν σε κάποια Υδραίικη, Γαλλική ή Σαντορινιά γολέτα και εν μέσω θαλασσοταραχών και κανονιοβολισμών από τα εχθρικά καράβια κατόρθωσαν να φτάσουν στην φιλόξενη και ήρεμη Μήλο.
Η σχέση Μηλιών και Κρητικών ξεκινάει από πολύ παλιά. Ήδη στην άλωση της Κωνσταντινούπολης όπως αναφέρει ο ιστορικός Φραντζής, ο ένας από τους καπετάνιους που έλαβαν μέρος στην εκστρατεία ήταν ο Κ. Χαρκούτσης από τον Άγιο Μύρωνα Μαλεβυζίου που είχε μετοικήσει στην Μήλο. Επίσης οικογένειες όπως οι Ταταράκηδες Κρητικοί στην καταγωγή ή οι Σκορδύληδες εκ Σφακίων φαίνεται να κατοικούσαν στο νησί από τα χρόνια της Ενετοκρατίας ακόμη. Ενίοτε οι σχέσεις Κρητών και Μηλιών δεν υπήρξε αγαστή, και ειρηνική, αλλά με τα χρόνια οι Κρήτες ενσωματώθηκαν στα Κυκλαδίτικα δεδομένα και έζησαν φιλειρηνικά κοντά σε αυτούς τους γαλήνιους ανθρώπους, αλλάζοντας ακόμα και τα ονόματα τους. [Βλέπε: Συρμαλάκης > Συρμαλένιος]
Το νησί ήκμασε κατά τα προϊστορικά χρόνια διότι η φύσις της χάρισε το πρώτο υλικό τον οψιδιανό ένα πέτρωμα για την κατασκευή όλων των λεπτών εργαλείων τέχνης (μαχαίρια, αιχμές για βέλη και δόρατα, και εργαλεία όπως τσεκούρια, δρεπάνια, λεπίδες ξυρίσματος κ.ά.). Επίσης αφθονούσε η μυλόπετρα ένα σπάνιο και σκληρό ορυκτό κατάλληλο για την σύνθλιψη των καρπών και των σπόρων. Στην Κρήτη ανακαλύφθηκαν πολλά αρχαία αντικείμενα της Μινωικής περιόδου από οψιδιανό της Μήλου ή μυλόπετρες πράγμα που σημαίνει πως οι κάτοικοι των δύο νήσων είχαν εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των. Στη διάρκεια των αιώνων τρομεροί σεισμοί αλλά και μια φοβερή ασθένεια έπληξε τους κατοίκους του κι έτσι άρχισε να παρακμάζει και να ερημώνει.
Η Μήλος βυθιζόταν στην αφάνεια και στην ερήμωση… Οι κάτοικοί της μαστίζονταν από ασθένειες, λιμοκτονούσαν και μειώθηκαν δραματικά. Τότε ήταν που ήρθαν οι πρώτοι πρόσφυγες κυνηγημένοι από την Κρήτη.
Ανάμεσα τους και διακόσιοι οπλισμένοι εμπειροπόλεμοι Σφακιανοί που έκαναν τους κατοίκους να πάρουν κουράγιο, καθώς δεν θα δέχονταν πια τις επιθέσεις των πειρατών που έκλεβαν ακόμα και τις καμπάνες των εκκλησιών με αποτέλεσμα να αρχίσει να ανθίζει το νησί.
Στο διάστημα των επαναστάσεων πολλοί από αυτούς επέστρεφαν για να πολεμήσουν στην Κρήτη όπως ο Ξενουδάκης, ή οι μεγάλοι στρατάρχες του Ασφένδου Σφακίων, οι Δεληγιαννάκηδες, ο πεντακοσίαρχος Θεόδωρος Ζερβουδάκης, ή ο οπλαρχηγός Τεμένους-Μαλεβιζίου Θεοδόσης Πυρουνάκης, ο οποίος διετέλεσε και Δήμαρχος Μήλου, ο πατέρας του γνωστού μας αείμνηστου παπα-Γιώργη Πυρουνάκη, κ.α. Άλλοι, μεγάλοι πια, κουρασμένοι από τις επαναστάσεις, έμειναν στο νησί και έγιναν αγρότες ή ναυτικοί.
Στους Κρήτες πρόσφυγες η κυβέρνηση παραχώρησε προνόμιο να εκλέγει δικό της Βουλευτή στην Ελληνική Βουλή. Ήταν ο σπουδαίος δικηγόρος Γεώργιος Ξενουδάκης που εκπροσώπησε το νησί της Μήλου. Το σκλαβάκι από την Ίμβρο Σφακίων που εξαγόρασε και απελευθέρωσε ο Γάλλος πρόξενος Μερσιέ και σπούδασε στην διάσημη για την εποχή της, Γεννάδειο Σχολή.
Ο Ξενουδάκης που καταγόταν από τους Ταμπακάκηδες των Σφακίων μετοίκησε μετά τις σπουδές του στη Μήλο, κοντά στον συγγενή του Νικόλαο Ταμπακάκη και εκπροσώπησε τους Κρήτες επάξια στην Ελληνική Βουλή συμβάλλοντας καθοριστικά στην Ένωση της Κρήτης με την μητέρα Ελλάδα. Έδωσε σπουδαίο προσωπικό αγώνα, αφού υπήρξε ακόμα και πολεμιστής, στην επανάσταση του 1841 με τον Κουμουνδούρο και Χαιρέτη και υπηρέτησε ως γραμματέας της Επαναστατικής Συνέλευσης, αλλά κυρίως με τα σημαντικά χρηματικά ποσά που διέθεσε στον αγώνα και με τους ιστορικούς πύρινους λόγους του στη Βουλή, οι οποίοι ήταν λάβρος κατά των Τούρκων κατακτητών και κατά των Μεγάλων Δυνάμεων που επιβουλεύονταν το νησί μας. Οι λόγοι του Ξενουδάκη ήταν και είναι πάντα επίκαιροι, για κάθε πολιτικό που σέβεται το λειτούργημα του και τον εαυτό του.
Επί σειρά ετών έδωσε πολύ μεγάλους αγώνες μέσα και έξω από τη Βουλή, για να αναγνωριστεί το δικαίωμα των Κρητών του Δήμου Αδάμαντα να εκλέγουν δικό τους Βουλευτή. Και τα κατάφερε! Μπήκε στη Βουλή ως Βουλευτής μεταναστών Κρητών. Με τις γνώσεις, την εμπειρία και την οξύτητα του πνεύματος του, εξελίχθηκε σε μεγαλοδικηγόρο της εποχής, και έτυχε μεγάλων τιμών και θέσεων εκ μέρους του Βασιλιά. Με τις δικές του ενέργειες ιδρύθηκαν και αναγνωρίστηκαν οι Δήμοι Κρητών μεταναστών στον Αδάμαντα Μήλου και στη Μινώα Ναυπλίας. Μάλιστα το όνομα Αδάμαντας του ομώνυμου Δήμου της Μήλου, το έδωσε ο ίδιος ο Ξενουδάκης, επειδή ήταν και είναι το στολίδι του κόλπου της Μήλου που μοιάζει με διαμάντι.
Αυτός ο σπουδαίος Κρητικός που ευεργέτησε τα Σφακιά, έφερε την Παιδεία στα χωριά των Σφακίων και άνοιξε σχολεία, διαθέτοντας όλη του την περιουσία για να σπουδάσουν τα Σφακιανόπουλα, άργησε πολύ να αναγνωριστεί η μεγάλη του προσφορά προς την γενέτειρα του. Ο κ. Νίκος Νταμπακάκης συνταξιούχος τραπεζικός, από το Ηράκλειο γιος του αδελφού του πατρός του Γεωργίου Ξενουδάκη, του Γεώργιου Ταμπακάκη έδωσε τον υπέρτατο αγώνα γι’ αυτό. Χάριν σε αυτόν τον εξαιρετικό φιλίστορα που ανέσυρε από την λήθη τον μεγάλο ευεργέτη της Κρήτης και της Μήλου, όλοι εμείς μάθαμε τον βίο και την δράση του.
Ο κ. Νταμπακάκης ώθησε τους ερευνητές να ψάξουν, έστειλε επιστολές στα Γενικά Αρχεία του Κράτους για να πάρει απαντήσεις και άνοιξε το ιδιωτικό του αρχείο δίνοντας ανέκδοτες επιστολές και έγγραφα για να βοηθήσει τους ιστορικούς να συλλέξουν, να ερευνήσουν και εν τέλει να γράψουν την ολοκληρωμένη βιογραφία του Γεώργιου Ξενουδάκη. Ένας από αυτούς τους ερευνητάς που ωφελήθηκαν από τον κ. Νταμπακάκη είμαι κι εγώ, διότι με βοήθησε και με βοηθά με τις ιστορικές του γνώσεις, με την οξυδέρκεια του πνεύματος του, που παρά τα 85 του χρόνια παραμένει ακμαίο και εφηβικό.
Ένας άλλος σπουδαίος Μηλιός ερευνητής που ασχολήθηκε επισταμένως επί σειρά ετών με την ιστορία του Αδάμαντος της Μήλου και των Σφακιανών εποικιστών της είναι ο εξαιρετικός ερευνητής Ζαφείρης Βάος. Ο Ζ. Βάος πριν πολλά-πολλά χρόνια (1966) συνέγραψε το βιβλίο με τίτλο: «Κρήτες αγωνιστές ιδρυτές του Αδάμαντα Μήλου». Στα 1992, ακάματος ερευνητής, με ζήλο, με αγάπη στον τόπο του, εμπλούτισε με νέα στοιχεία την έρευνα του και την διάνθησε συγγράφοντας ένα ολοκληρωμένο πόνημα, με τον ίδιο τίτλο, το οποίο διέθεσε δωρίζοντας το στον Δήμο Αδάμαντος Μήλου και αφιερώνοντας το στον πρώτο ερευνητή, τον αρχαιολόγο, ιατρό και ιστορικό, Ιωσήφ Χατζηδάκη. Ένας ύμνος στους Σφακιανούς αγωνιστές/εποικιστές του Αδάμαντος της Μήλου. Στο βιβλίο του αναφέρεται αναλυτικά σε όλη την ιστορία του Αδάμαντα, των προσωπικοτήτων αυτού και των κατοίκων του. Τέτοιες Ιστορικές έρευνες, με τέτοια στοιχεία και τέτοιες εξαιρετικές ενέργειες, μόνο θαυμασμό μπορούν να προκαλέσουν στους απανταχού Κρήτες.
Ο συγγραφέας στο βιβλίο του κάνει αναφορά σε εξέχουσες προσωπικότητες του Αδάμαντος Μήλου. Αναφέρεται στον Βουλευτή Μήλου Γεώργιο Ξενουδάκη, στον Ιδρυτή και πρώτο Διευθυντή του αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου Ιωσήφ Χατζηδάκη, στους στρατάρχες Δεληγιαννάκηδες εκ των οποίων και ο πρώτος Δήμαρχος Ανδρέας Σήφη Δεληγιαννάκης και σε όλους τους σπουδαίους Κρήτες αγωνιστές, εποικιστές του Αδάμαντος.
Εμείς κατά την έρευνα μας στην ΕΒΕ και στα ΓΑΚ/ΙΑΚ συμπληρώσαμε στους αγωνιστές που αναφέρει τον: Στρατή και Σήφη Δεληγιαννάκη πεντακοσίαρχο και χιλίαρχο, Στρατάρχες του αγώνα, τον Νικόλαο και Ανδρέα Δεληγιαννάκη, τον Ευστράτιο Δεληγιαννάκη ή Βαρδάκη, τον Κυριάκο Αντωνίου Κλερεδάκη ή Κυριακάκη, τον πεντακοσίαρχο Γεώργιο Ανδρουλακάκη, τον Φρούραρχο Κισσάμου Νικόλαο Ανδρουλακάκη, τον Αντώνη και Σταυρή Γιαλεράκη, τον Γεώργιο και Ιερώνυμο Μιχ. Δαμουλάκη τον πεντακοσίαρχο Θεόδωρο Ζερβουδάκη, την οικογένεια Κουτσουδάκη/Μπραουδάκη, τον Γεώργιο και Μανούσο Κοπακάκη, τον Ξηρούχη Κορνηλάκη, τον Οπλαρχηγό Τεμένους-Μαλεβυζίου Θεοδόση Πυρουνάκη, τον Ιωάννη Συρμαλάκη εκ της μεγάλης οικογενείας των Συρμαλάκηδων των Σφακίων και Χανίων, που πολέμησαν στην Γραμβούσα και εντάχθηκαν στη Βασιλική Φάλαγγα των Κρητών του Ναυπλίου και τον πεντακοσίαρχο Στρατή Δηληντά ο οποίος αρχικά κατοίκησε στη Μινώα Ναυπλίας, αλλά μετοίκησε στη Μήλο όπου βρίσκουμε τον ίδιο και απογόνους του στον Αδάμαντα.
Ανάμεσα στα ονόματα από έγγραφα, συμβόλαια, προικοσύμφωνα και πληρεξούσια που παραθέτει ο συγγραφέας, βρήκαμε και τον πρόγονο μας τριακοσίαρχο και καραβοκύρη στην επανάσταση 1821-1830, Ανδρέα Παπαμιχελάκη (1763-?) από τον οποίο κατάγονται οι Ανδρεάδηδες της Χίου και ο εγγονός του Ακαδημαϊκός, Πατριάρχης των Δημοσίων Οικονομικών Ανδρέας Μιχ. Ανδρεάδης (1876 Κέρκυρα – 1935 Αθήνα), εκπρόσωπος της Ελλάδος στην Κοινωνία των Εθνών επί Ελ. Βενιζέλου. Ο Ανδρέας Παπαμιχελάκης που παντρεύτηκε την θυγατέρα του Σφακιανομηλιού Αναγνωστάκη, και μετοίκησε στη Χίο αλλάζοντας το όνομα του σε Ανδρέας Ανδρεάδης, ήταν ο πρωτότοκος γιος του Αη-Γιαννιώτη Σφακιανού Μιχελι(ου)δόπαπα του ήρωα της επανάστασης Δασκαλογιάννη (και γυναικάδελφου του Δασκαλογιάννη) και αδελφός του Σφακιανού (μετοικήσαντα στο Βραχάσι Μεραμπέλλου) γεννήτορα των Σφακιανάκηδων Ιωάννη Παπαμιχελάκη που μετονομάστηκε σε Σφακιανό/άκη στο Βραχάσι.
Το αφιέρωμα μας αυτό, είναι ένας ελάχιστος φόρος τιμής σε όλους αυτούς τους αγωνιστές που έδωσαν αίμα, ψυχή, πνεύμα και ζωή, -μη εξαιρουμένων των ανθρώπων που αναφέραμε- για την Κρήτη και την λευτεριά της. Ήταν ένα μεγάλο ευχαριστώ στους Μηλιούς που αγκάλιασαν τους ταλαιπωρημένους αγωνιστές μας και τις οικογένειες τους, ώστε να βρουν ένα κομμάτι γης να ξαποστάσουν και να συνεχίσουν τις ζωές τους. Στους ανθρώπους αυτούς που παραχώρησαν γη και ύδωρ στους συνανθρώπους τους. Ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όσους συνέβαλαν για να ζούμε σήμερα ελεύθεροι και να διανθήσουμε τις γνώσεις μας στην ιστορία του τόπου μας.