Του Δρος Γεράσιμου Α. Παπαδόπουλου *
Η πρόσφατη κακοκαιρία που χτύπησε τη χώρα άφησε βαθιά σημάδια και στην Κρήτη, ιδιαίτερα στην περιοχή των Χανίων. Η Κρήτη είναι ένα νησί ιδιαίτερα επιρρεπές σε διάφορους τύπους φυσικών κινδύνων. Επλήγη πολλές φορές στο παρελθόν και είναι βέβαιο ότι θα πληγεί και στο μέλλον. Αποτελεί γενική παραδοχή όλων των ειδικών διεθνώς ότι η προστασία από μελλοντικούς κινδύνους μπορεί να επιτευχθεί με δράσεις πρόληψης, ενημέρωσης, κατάλληλου σχεδιασμού και συντονιστικών δράσεων.
Εξίσου παραδεκτό είναι ότι ο ακρογωνιαίος λίθος για την επιτυχία αυτών των δράσεων είναι η κατανόηση των φαινομένων και των κινδύνων που απειλούν την περιοχή που καθε φορά μας ενδιαφέρει. Στην Κρήτη η τραχιά γεωμορφολογία, με τα ψηλά βουνά, τα φαράγγια και τις άλλες εδαφικές ανωμαλίες, δημιουργούν συνθήκες κατάλληλες για την εκδήλωση σοβαρών καταστροφών υδρομετεωρολογικής προέλευσης, όπως αυτές που έπληξαν την περιοχή των Χανίων πολύ πρόσφατα. Το ίδιο έχει συμβεί στο παρελθόν και στην περιοχή του Ηρακλείου, όπου η περιοχή του τοπικού ποταμού Γιόφυρου πλημμύρισε πολλές φορές στο παρελθόν.
Αλλά και η θέση της Κρήτης μέσα στο γεωδυναμικό τοπίο του Ν. Αιγαίου δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για πολύ επικίνδυνα γεωδυναμικά φαινόμενα, όπως οι σεισμοί, οι ηφαιστειακές εκρήξεις και τα τσουνάμι. Αυτοί είναι οι σημαντικότεροι κίνδυνοι που μακροπρόθεσμα απειλούν την Κρήτη. Για να αποτιμήσουμε το δυναμικό που υπάρχει στην περιοχή για την εμφάνιση τέτοιων φαινομένων υψηλού κινδύνου πρέπει να ανατρέξουμε στο ιστορικό παρελθόν και να δούμε τα αναμφισβήτητα επιστημονικά στοιχεία.
Η σεισμική ιστορία της Κρήτης είναι εξαιρετικά πλούσια.
Ας δούμε τρεις από τους μεγαλύτερους σεισμούς που έγιναν εκεί στα ιστορικά χρόνια. Ο πρώτος είχε την εστία του στη Δ. Κρήτη, έγινε στις 21 Ιουλίου του 365 μ.Χ. με μέγεθος 8,5 στην κλίμακα Ρίχτερ και μάλλον υπήρξε ο μεγαλύτερος που γνωρίζουμε σε ολόκληρη τη Μεσόγειο στους ιστορικούς χρόνους. Ιστορείται ότι στην Κρήτη καταστράφηκαν 100 πόλεις. Η δυτική Κρήτη ανυψώθηκε κατά περίπου 9 μ. στην περιοχή της Παλαιόχωρας και κατά 6,5 μ. βορειότερα στην αρχαία Φαλάσαρνα, όπου το αρχαίο λιμάνι σήμερα βρίσκεται στην ξηρά λόγω της μεγάλης ανύψωσης εξαιτίας του σεισμού. Αυτός ο τρομερός σεισμός προκάλεσε μεγάλο τσουνάμι που κατέκλυσε όλη τη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου. Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το κύμα παρέσυρε τα πλοία στην ξηρά και τα απόθεσε στους δρόμους της πόλης. Ιστορικοί αναφέρουν ότι το τσουνάμι σκότωσε 5000 ανθρώπους. Περίπου 960 χρόνια αργότερα, στις 8 Αυγούστου του 1303, ένας παρόμοιος σεισμός, μεγέθους 8,0, κατέστρεψε την κεντρική και ανατολική Κρήτη. Στην περίπτωση αυτή και πάλι δημιουργήθηκε μεγάλο τσουνάμι που χτύπησε το Ηράκλειο πνίγοντας πολλούς ανθρώπους και καταστρέφοντας πολλά σπίτια. Εξίσου επλήγησαν από το τσουνάμι η Αλεξάνδρεια και το Άκκο στη σημερινή Χάϊφα του Ισραήλ.
Ο τρίτος μεγάλος σεισμός έγινε στις 12 Οκτωβρίου του 1856 με μέγεθος περίπου 7,8. Αυτός δεν ήταν επιφανειακός, όπως οι δύο προηγούμενοι. Το βάθος της εστίας εκτιμάται ότι βρισκόταν περίπου στα 80-100 χλμ., δηλαδή επρόκειτο για σεισμό ενδιάμεσου βάθους. Οι σεισμοί αυτού του τύπου γίνονται στο Ν. Αιγαίο, δηλαδή βόρεια από την Κρήτη, δεν προκαλούν τσουνάμι αλλά έχουν την ιδιότητα να μεταφέρουν μεγάλο ποσό σεισμικής ενέργειας επιλεκτικά προς την Κρήτη. Αυτή ήταν και η περίπτωση του μεγάλου σεισμού του 1856 ο οποίος ισοπέδωσε το Ηράκλειο και δεκάδες οικισμών και χωριών του νησιού αφήνοντας πίσω του περίπου 500 ανθρώπινα θύματα.
Ένας άλλος σημαντικός γεωδυναμικός κίνδυνος είναι οι ηφαιστειακές εκρήξεις που κατά καιρούς συμβαίνουν στο ηφαιστειακό σύμπλεγμα της Σαντορίνης. Δεν είναι μόνο η πασίγνωστη προϊστορική μεγάλη έκρηξη των Μινωικών χρόνων γύρω στα 1610 π.Χ. που έπληξε την Κρήτη με καταστροφικά συνοδά φαινόμενα, όπως οι ισχυροί σεισμοί, το τσουνάμι, η ηφαιστειακή τέφρα κλπ. Έχουμε και άλλα σημαντικά επεισόδια ηφαιστειακής δράσης, όπως εκείνη της 10ης Οκτωβρίου του 1650 μ.Χ. όταν εξερράγη το υποθαλάσσιο ηφαίστειο του Κολούμπου έξω από την καλντέρα της Σαντορίνης. Η έκρηξη δεν επέδρασε στην Κρήτη, αλλά το μεγάλο τσουνάμι που προκλήθηκε εφόρμησε στο Ν. Αιγαίο και περίπου σε μισή ώρα έπληξε τις βόρειες ακτές της Κρήτης με ύψη κύματος τουλάχιστον 4 μ. προκαλόντας σημαντικές βλάβες στην περιοχή του Ηρακλείου.
Στα γεωδυναμικά φαινόμενα ισχύει μιά βασική αρχή, ότι δηλαδή αυτά επαναλαμβάνονται ακόμη και στην πιο ακραία μορφή τους. Σεισμοί παρόμοιοι με αυτούς του 365, 1303 και 1856 θα επαναληφθούν στο μέλλον γιατί το γεωδυναμικό αίτιο που τους προκαλεί, δηλαδή η σύγκρουση των λιθοσφαιρικών πλακών κατά μήκος του ελληνικού σεισμικού τόξου (ΝΔ Πελοπόννησος, Κρήτη, Ρόδος), δρα επί εκατομμύρια χρόνια. Το ίδιο ισχύει και για τις εκρήξεις στη Σαντορίνη αλλά και για τα τσουνάμι που προκαλούνται από τους σεισμούς και τις εκρήξεις. Δε μπορούμε να γνωρίζουμε το πότε θα βρεθούμε αντιμέτωποι με το επόμενο επικίνδυνο γεωδυναμικό επεισόδιο. Ούτε έχουμε μελετήσει τις επιπτώσεις που ενδέχεται να προκαλέσουν στο σύγχρον δομημένο περιβάλλον του νησιού. Αυτό, όμως, δεν πρέπει να οδηγεί στην αδράνεια και τη μοιρολατρική αναμονή του επόμενου επεισοδίου. Πρέπει να εντείνουμε τις προσπάθειες για μελέτη και παρακολούθηση των φαινομένων, για διαμόρφωση κατάλληλων ακραίων σεναρίων στα οποία θα βασίζονται η πρόληψη, η ενημέρωση και ο σχεδιασμός έκτακτης ανάγκης. Τα πολύνεκρα συμβάντα με τις πυρκαγιές στην Πελοπόννησο το 2007 και στο Μάτι το 2018, με το σεισμό της Πάρνηθας το 1999, αλλά και με τις πλημμύρες στη Μάνδρα το 2017 δεν πρέπει να επαναληφθούν.
*O κ.Παπαδόπουλος είναι Ερευνητής Σεισμολόγος, Προεδρος Συστήματος Έγκαιρης Προειδοποίησης για Τσουνάμι (UNESCO), Yποψήφιος Eυρωβουλευτής με Το Ποτάμι