Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΡΜΕΝΟΠΟΥΛΟΣ– KONSTANTINOS ARMENOPOULOS
(Κωνσταντινούπολη περ. 1320-1383)
Σπουδαίος βυζαντινός λόγιος και νομικός, αντικένσωρ, κουροπαλάτης, Νομοφύλαξ και Κριτής Θεσσαλονίκης, τελευταίος εκπρόσωπος της βυζαντινής, λόγιας, νομικής παράδοσης. Συγγενής των αυτοκρατόρων Καντακουζηνών, αναμείχθηκε στις έριδες Ησυχαστών και Ζηλωτών. Στο νομικό του έργο προέχει η γνωστή Εξάβιβλος (Α΄ Περί νόμων και δικαστικής καταστάσεως, Β΄ Περί δικών διαφόρων, Γ΄ Περί εκποιήσεως δανείου και κοινωνίας, Δ΄ Περί μνηστείας και γάμων, Ε΄ Περί διαθηκών και επιτροπειών, ΣΤ΄ Περί ζημίας και ποινών), συστηματική ταξινόμηση της ύλης του αστικού και ποινικού δικαίου (Πρόχειρον Νόμων Βασιλείου Α΄, Επαναγωγή των Νόμων, Πείρα Ευσταθίου, Βασιλικά, Νεαρές, Ροπές, Επαρχικά Ιωάν. Ασκαλωνίτη, Σύνοψις Βασιλικών Κων. Πορφυρογέννητου και Παράρτημα, Μικρόν κατά Στοιχείον Μιχ. Ατταλειάτου), που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στους μεταβυζαντινούς χρόνους και στην τουρκοκρατία, και αποτέλεσε τον πρώτο ευσύνοπτο αστικό κώδικα του νεώτερου ελληνικού κράτους.
Έργα: Πρόχειρον Νόμων ή Εξάβιβλος, Λεξικόν κατά στοιχείον, Περί αιρέσεων, Έκθεσις ορθοδόξου πίστεως, Τόμος κατά Γρηγορίου Παλαμά, Λόγος εις την προεόρτιον εορτήν του Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου του Μυροβλήτου, Επιτομή των θείων και ιερών κανόνων, Τα οφφίκια του παλατίου και της Μεγάλης Εκκλησίας.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Th. Adamée de Suallemberg, Παρίσι (1540), G.E. Heimbach, Leipsig (1851), C.E. Zachariae, Historiae juris graecoromani delineatio (1839), J.P. Migne, Ελληνική Πατρολογία, Παρίσι (1856), 150, 45], Κων. Σπήλιος – Χ. Σακελλαριάδης, Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος, Βίος και έργα, 1916, Γ. Πετρόπουλος, Ιστορία και Εισηγήσεις του Ρωμαϊκού Δικαίου, 1944, Ν. Πανταζόπουλος, Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος, Νομοφύλαξ και Κριτής Θεσσαλονίκης, 1952,Κων. Τριανταφυλλόπουλος, Η Εξάβιβλος του Αρμενοπούλου και η νομική σκέψις εν Θεσσαλονίκη κατά τον ΙΔ΄ αι., 1960, Σχολή Νομικών Οικονομικών Επιστη-μών Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Τόμος Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου επί τη εξακοσιετηρίδι της Εξαβίβλου αυτού, Κ. Πιτσάκης, Εισαγωγή στην Εξάβιβλο, 1971, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Β.Π. Παπαδάκη).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΕΞΑΒΙΒΛΟΣ ΑΡΜΕΝΟΠΟΥΛΟΥ (ΒΙΒΛ. Α΄)
** ** **
Ο νομικός πολιτισμός της Ανατολής δεν έχει καμμία σχέση με τον δικό μας δυτικό νομικό πολιτισμό, αφού δεν συγκροτείται σε νομικά συστήματα και δεν περιλαμβάνει ουσιαστικές νομικές ρυθμίσεις αλλά μάλλον κατευθύνσεις, παραινέσεις και καθοδηγήσεις για την κοινωνική συμβίωση. Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι ο βαβυλωνιακός κώδικας του Χαμουραμπί, τον 18ο αιώνα π.Χ., είναι ο πρώτος μεγάλος κώδικας της ιστορίας του κόσμου. Οι μεταγενέστεροι κώδικες του Ουρ-Ναμμού, του Λίπιτ-Ιστάρ, του Μπιλαλάμα στη Μεσσοποταμία, οι χεττιτικοί νόμοι του 14ου αιώνα π.Χ., το βιβλίο του μωσαϊκού νόμου, οι νόμοι του Μανού στις Ινδίες, του 12ο αιώνα π.Χ., και οι νόμοι του Λι (Τσου-Λι), πρώτη κινέζικη νομοθεσία του 6ου αιώνα π.Χ. αποτελούν την προσφορά της Ανατολής στην παγκόσμια νομική παράδοση. Όλοι όμως αυτοί οι κώδικες, ολόκληρη η νομοθεσία που εκπροσωπούν, όλοι οι θεσμοί που περιλαμβάνουν στερούνται θεωρίας και αρχών. Και το μεγάλο πλήθος των περιπτωσιολογικών διατάξεων που περιέχουν δεν συμβάλλει στην δημιουργία νομικού πολιτισμού. Ας μην ξεχνούμε πάντως την Αίγυπτο με τις πλημμύρες του Νείλου και το βασιλικό κτηματολόγιο που καθορίζουν κάθε χρόνο το δημόσιο και φορολογικό δίκαιο. Τις αραβικές βάσεις της άλγεβρας που τα γράμματά της αντιστοιχούν στις ειδικές περιπτώσεις του ρωμαϊκού δικαίου. Και την εβραϊκή παράδοση του Νόμου, τους ορισμούς του Θεού και την παρακοή του ανθρώπου (Serres, Το φυσικό συμβόλαιο).
Ο πρώτος ευρωπαϊκός νομικός πολιτισμός αναπτύχθηκε στη μινωϊκή Κρήτη από τα μέσα της τρίτης χιλιετίας π.Χ. Περιλαμβάνει άφθονα μητριαρχικά στοιχεία, κάποια θεοκρατική οργάνωση, ένα είδος κρατικού καπιταλισμού. Κατά την μυκηναϊκή εποχή εμφανίζεται στην Κρήτη μια πατριαρχική πολιτική οργάνωση, ενώ κατά τη δωρική εποχή αναπτύσσεται πλέον το κλασικό κρητικό δίκαιο, με αποκορύφωμα τη Δωδεκάδελτο επιγραφή της Γόρτυνας, περί τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ.
Το αρχαίο ελληνικό δίκαιο ακολουθεί την πολιτική εξέλιξη των ελληνικών πόλεων. Προχωρεί από τους αρχηγούς των γενών μέχρι την αριστοκρατία και από τους τυράννους μέχρι τη δημοκρατία. Διαμορφώνει την έννοια του νόμου, παρουσιάζει υποδειγματικές νομοθεσίες, καθιερώνει θεσμούς. Και μολονότι η αρχαία Ελλάδα δεν έχει ιδαίτερη τάξη επαγγελματιών νομικών, όχι μόνο ανέπτυξε νομική επιστήμη αλλά οδήγησε το δίκαιο στην κορυφή της τελειότητάς του, εναρμονίζοντας τα συμφέροντα του πολίτη και της πόλεως, ασφαλίζοντας τον σύνδεσμο του μορίου προς το σύνολο και εφαρμόζοντας τις ιδέες στην πραγματικότητα. Η θεωρητική μελέτη του νόμου, της πολιτικής, των πολιτευμάτων, συνδυάστηκε με την ανάπτυξη δημόσιων εμπορικών και ιδιωτικών θεσμών, με την προσπάθεια θεμελίωσης του αρίστου πολιτεύματος και ρύθμισης των κοινωνικών συγκρούσεων. Όταν ο κοσμοπολιτισμός διέσπασε την ενότητα της πόλης, ήταν επόμενο ότι το ελληνικό δίκαιο δεν θα αρκούσε για τη συγκράτηση της νέας δύναμης που επεκτεινόταν στον κόσμο.
Το ρωμαϊκό δίκαιο με την ενότητα, τη συγκρότηση και την οργάνωση των θεσμών του, εφοδιασμένο με την ελληνική φιλοσοφία, κατόρθωσε να κυβερνήσει τους λαούς της νέας αυτοκρατορίας. Το ρωμαϊκό πολίτευμα ακολούθησε προηγουμένως τη διαδρομή βασιλεία, δημοκρατία, ηγεμονία, αποτυπώνοντας την πάλη ανάμεσα στον ατομισμό και στον κοινωνισμό. Ανάμεσα στους πατρίκιους και τους πληβείους, ανάμεσα στους ρωμαίους πολίτες, τους υποταγμένους λαούς και τους δούλους. Στη βάση της ρωμαϊκής νομοθεσίας υπάρχει η ατομική ιδιοκτησία, η κληρονομική διαδοχή, η συναλλακτική ελευθερία. Το jus civile υφίσταται την επίδραση του jus homorarium, παρουσιάζονται οι μεγάλοι νομικοί, όπως ο Παπινιανός, ο Παύλος, ο Ουλπιανός και μας παραδίδονται τα κλασικά νομικά κείμενα του ρωμαϊκού δικαίου.
Το απόγειο όμως του ρωμαϊκού δικαίου θα σημειωθεί στην εποχή της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οι Εισηγήσεις, ο Κώδικας, ο Πανδέκτης, οι Νεαρές, θα αποτελέσουν επί Ιουστινιανού το Corpus juris civilis, μέγιστο νομικό επίτευγμα και μια από τις βάσεις του νεότερου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Το δίκαιο των ενοχών, των πραγμάτων και της οικογένειας εξακολουθεί να ρυθμίζει μέχρι και σήμερα τη ζωή μας. Μια δεύτερη καινοτόμος νομοθετική αναδιοργάνωση πραγματοποιείται στην εποχή των Ισαύρων (Εκλογή νόμων, Γεωργικός και Στρατιωτικός νόμος, Νόμος Ροδίων Ναυτικός) και μια τρίτη συντηρητική παλινόρθωση στην εποχή της μακεδονικής δυναστείας (Πρόχειρος Νόμος, Βασιλικά, Επαρχικό Βιβλίο). Η τελευταία κωδικοποίηση του βυζαντινού δικαίου, η Εξάβιβλος του Αρμενοπούλου τον 14ο αιώνα, έμελλε να συνδέσει τη ρωμαϊκή νομική παράδοση με το νεότερο ελληνικό δίκαιο.
Στο μεταξύ όμως στη Δυτική Ευρώπη το ρωμαϊκό, το φεουδαλικό, το κανονικό, το βασιλικό, το εμπορικό, το εθιμικό και το φυσικό δίκαιο αλληλομάχονται στη νομική πραγματικότητα της εποχής, καθώς οι έμποροι επιζητούν μια θέση στη νέα τάξη πραγμάτων που διαμορφώνει η Αναγέννηση. Η άνοδος της αστικής τάξης, ο μετασχηματισμός της ιδιοκτησίας και των συμβάσεων, η αγγλική και γαλλική επανάσταση προσδίδουν στο δίκαιο ένα νέο χαρακτήρα. Οι νέοι αστικοί και εμπορικοί κώδικες, τα συντάγματα, η ανάπτυξη νέων δικαιϊκών κλάδων, όπως το εργατικό, το αγροτικό, το βιομηχανικό δίκαιο, αντικατροπτίζουν τις νέες τάσεις. Η ανάπτυξη της νέας νομικής ιδεολογίας, η δημιουργία των νέων σχολών νομικής σκέψης, η σύνδεση του δικαίου των καθεστώτων και της εξέγερσης αποτελούν την κατάληξη της ιστορίας του δικαίου. Νέες οικονομικοκοινωνικές σχέσεις, η διευθυνόμενη και ημιδευθυνόμενη οικονομία, σοσιαλιστικές ή και νεοφιλελεύθερες κατευθύνσεις αποτυπώνονται πλέον στο δίκαιο. Ήδη ο μαρξισμός – λενινισμός έχει επαγγελθεί τον μαρασμό του κράτους και την κατάργηση του δικαίου.