Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΙΟΥΜ – DAVID HUME
(Εδιμβούργο 1711-1766)
Σκώτος αγνωστικιστής φιλόσοφος, διπλωμάτης και οικονομολόγος, από τους κύριους εκπροσώπους του εμπειρισμού. Συνδέθηκε στη Γαλλία με το Ρουσσώ και υπηρέτησε ως υφυπουργός Εσωτερικών στο Λονδίνο. Υποστηρίζει τον διαχωρισμό των εξουσιών στην πολιτική θεωρία και το ελεύθερο εμπόριο στην οικονομία. Μελέτησε την ανθρώπινη φύση εισάγοντας τις αρχές του συσχετισμού των ιδεών και προχωρώντας σε ριζοσπαστική κριτική της αιτιότητας οδηγήθηκε σ’ ένα μετριοπαθή σκεπτικισμό. Η φιλοσοφία της «απλής λογικής» του Χιούμ, εναντίον κάθε μεταφυσικής, θεμελίωσε το σύγχρονο θετικισμό. Μελέτη της ανθρώπινης φύσης, απόρριψη της ουσίας και της αιτιότητας, εμπειρία και παρατήρηση, σκεπτικισμός, συμπάθεια και αυτοσυντήρηση, κοινωνική ωφελιμότητα και καλοσύνη, αποτελούν σταθερές αναφορές της φιλοσοφίας του Χιούμ. Η μεταφυσική, η ηθική και η επιστημολογία του άσκησαν σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση της βρετανικής διανόησης.
Έργα: Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση (1739-1740), Δοκίμια ηθικά και πολιτικά (1741-1742), Έρευνα σχετικά με την ανθρώπινη νόηση (1748), Έρευνα περί των αρχών της ηθικής (1751), Πολιτικοί διάλογοι (1752), Φυσική ιστορία της θρησκείας (1757), Ιστορία της Μεγάλης Βρετανίας (1752-1762).
Βιβλιογραφία: E. Jodl, Leben und philosophie D. Humes, 1872, A. Taylor, David Hume and the Miraculous, 1927, N.K. Smith, Τhe philosophy of D. Hume, 1941, R.F. Anderson, Hume’s first principles, 1966, E.C. Mossner, The life of David Hume, 1980, Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2009, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδκόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Δ. Γεωργούλη).
Εικονογραφία: Προσωπογραφία, Al. Ramsay, 1766, Εθνική Πινακοθήκη Σκωτίας.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΙΟΥΜ, ΕΡΕΥΝΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΝΟΗΣΗ
* * *
Ο Σωκράτης έλεγε “ἕν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα” (Πλάτων, Συμπόσιον, 216d4, Aλκιβιάδης, 113b11). Προφανώς ο αθηναίος φιλόσοφος δεν αρνείται τη δυνατότητα της γνώσης. Επισημαίνει όμως μια ουσιώδη όψη του γνωσιολογικού προβλήματος. Ότι δηλαδή πέρα από τη γνώση, που νομίζομε ότι κατέχομε, υπάρχει ένα άπειρο πλήθος αγνώστων αντικειμένων. Μια σχηματική παράσταση αυτής της πρότασης θα έδιδε, κατά τον Χάρτμαν, ένα κύκλο που παριστάνει το υποκείμενο, ένα άλλο μεγαλύτερο κύκλο γύρω από τον πρώτο που ορίζει την περιοχή των αντικειμένων και ένα τρίτο κύκλο πολύ μεγαλύτερο γύρω από τον δεύτερο, που ορίζει την υπεραντικειμενική περιοχή. Στη διάνοιά μας είναι γνωστός μόνον ο χώρος που περικλείεται από τον δεύτερο κύκλο, ενώ ο χώρος του τρίτου κύκλου περιλαμβάνει αντικείμενα που μπορούν να γίνουν προσιτά στη γνώση μας, καίτοι άγνωστα. Πέρα του τρίτου κύκλου υπάρχουν τα υπερνοητά, που δεν είναι δυνατό να γνωρίσομε. Αυτή η περιοχή είναι το επέκεινα του Πλάτωνα, το καθεαυτό του Καντίου, το υπερλογικό ή μεταλογικό, με σύγχρονους όρους.
Η επίγνωση της άγνοιάς μας, η συνείδηση του προβλήματος και της αναντιστοιχίας του αντικειμένου και της υποκειμενικής εικόνας του, μας σπρώχνει στην υπέρβαση των συνόρων της προσιτής μας αντικειμενικότητας και στη διείσδυση της υπεραντικειμενικής περιοχής. Υπό την πίεση της συνειδήσεως του προβλήματος, πραγματοποιείται διαρκώς η πρόοδος της γνώσης από το γνωστό στο γνωριστέο. Το φαινόμενο της γνώσης έχει έτσι δυναμικό χαρακτήρα, τείνει πάντοτε αυθόρμητα να υπερβεί τα όριά του, μέχρι το όριο της υπερνοητής περιοχής.