Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΕΡΡΙΚΟΣ ΜΠΕΡΞΟΝ – HENRI BERGSON
(Λονδίνο 1859 – Παρίσι 1941)
Μεγάλος γάλλος φιλόσοφος, ισραηλιτικής οικογένειας, καθηγητής στην École Normale Supérieure και στο Κολέγιο της Γαλλίας και μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, τιμημένος με βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας το 1927. Ανέπτυξε μια πνευματοκρατική φιλοσοφία κατά την οποία η ενόραση είναι το μόνο μέσο για τη γνώση της διάρκειας και της ζωής. Η συνέχεια της αέναης ροής, η μνήμη ως φορέας της διάρκειας, η ένωση της ψυχής με το παγκόσμιο πνεύμα, η ελευθερία, η διάνοια, το ένστικτο, η ζωτική φορά, η πορεία της ζωής, η δύναμη της τέχνης, ως βασικά σημεία του μπερξονισμού, προκάλεσαν μεγάλη εντύπωση κατά το πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα, επέδρασαν σε μεγάλους διανοητές και έδωσαν διέξοδο στις πνευματικές τάσεις της εποχής κατά των υλιστικών και μηχανοκρατικών θεωριών. Η αναζωογόνηση του μπερξονισμού κατά τα τελευταία χρόνια αποδεικνύει τη ζωτικότητα των ιδεών του.
Έργα: Τι εφρόνει περί χρόνου ο Αριστοτέλης (1881), Δοκίμιον περί των αμέσων δεδομένων της συνειδήσεως (1889), Ύλη και μνήμη (1896), Το γέλιο, Δοκίμιο περί της σημασίας του κωμικού (1900), Η νοητική προσπάθεια (1902), Η δημιουργός εξέλιξη (1907), Η ψυχή και το σώμα (1912), Η πνευματική ενέργεια (1919), Διάρκεια και ταυτόχρονο (1922), Το δυνατό και το πραγματικό (1930), Οι δυο πηγές της ηθικής και της θρησκείας (1932), Η σκέψη και η κίνηση (1934).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Oeuvres Centenaire, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Γαλλίας, (1959)], A.D. Lindsay, The philosophy of Bergson, 1911, J. Chavalier, Entretiens avec Bergson, 1955, J.P. Sartre, The psychology of imagination, 1961, M. Cariou, Bergson et le fait mustique, 1976, Gilles Deleuze, Bergsonisme, 1991, G. Bachelard, The dialectic of Duration, 2000, K. Ansell Pearson, Philosophy and the adventure of the virtual, Bergson and the time of Life, 2002, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Θ. Παπαλεξάνδρου), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Πορτραίτο, J.E. Blance, 1891, Μετάλλιο Ερρίκου Μπερξόν, Νομισματο-κοπείο Παρισίων, Ερ. Μπερξόν, σχέδιο, Ιωάν. Ε. Μπερξόν, Εθνική Βιβλιοθήκη Παρισίων.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΕΡΡΙΚΟΣ ΜΠΕΡΞΟΝ, Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ ΕΞΕΛΙΞΗ (ΚΕΦ. Α’-Γ’)
* * *
Πέρα από τα άκρα και την τομή τους, πέρα από την αίσθηση και τη νόηση, υπάρχει άραγε τίποτε άλλο; Η γνωσιολογία μας μέχρι τώρα στηρίχθηκε σε έμμεσες πηγές, έξω και μέσα μας. Διερωτόμαστε επομένως αν υπάρχει μια άμεση πηγή γνώσης, τέτοια που να απελευθερώνει από την ανάγκη να χρησιμοποιούμε διάμεσους.
Λένε λοιπόν πως υπάρχει μια τέτοια ανώτερη δύναμη, μια έμπνευση, μια άμεση θεωρία. Είναι η ενόραση, η διαίσθηση, ο ιντουϊσιονισμός (intuitio). Οι άμεσες και διεξοδικές γνώσεις, οι άμεσες και διάμεσες γνώσεις, τα πρωταρχικά στοιχεία της συνείδησης. Το ένστικτο, η ζωική ορμή, η πρωτόγονη γνώση.
Ο Αριστοτέλης μιλά για άμεσες κρίσεις, ο Καρτέσιος για ψυχικές ενέργειες, ο Καντ για εποπτείες. Το εγώ είναι χαρακτηρισμός του αντικειμένου της εσωτερικής αίσθησης.
Η ενόραση πηγάζει από τον μύθο, τη θρησκεία, τον Θεό. Όνειρα και οράματα, χρησμοί και τελετουργίες, μυήσεις και μυστήρια, βρίσκονται μέσα στη μεταφυσική της ζωής. Η ενόραση μας φέρνει μέσα στα πράγματα, μας κάνει ένα με αυτά, μας οδηγεί στο απόλυτο. Αυτό το ξεπέρασμα της διάκρισης υποκειμένου και αντικειμένου μας οδηγεί σε μια ιδιόρρυθμη γνώση, που μας αποκαλύπτει τα πράγματα στη βαθύτερη ουσία τους.
Το δαιμόνιο του Σωκράτη, η ιδεαλιστική θεωρία του Πλάτωνα και η έκσταση του Πλωτίνου, πηγάζουν από την ανώτερη αυτή μυστική δύναμη. Οι γνωστικοί, οι νηπτικοί πατέρες, οι μυστικοί της Αναγέννησης, απ’ αυτήν αντλούν τη γνώση τους.
Η νεότερη φιλοσοφία της ζωής, οι οραματισμοί του Νίτσε (Τάδε έφη Ζαρατούστρα), η εσωτερική βίωση του Μπερξόν (Δημιουργός εξέλιξη), η εμβίωση ή διαίσθηση του Ντιλτάϋ (Einleitung in die Geisteswissensehatten), η αισθητική εποπτεία απαλλαγμένη από έννοιες του Κρότσε (Αισθητική), εμπνέεται από ενορατικές αντιλήψεις.