Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΦΙΛΩΝ ΙΟΥΔΑΙΟΣ – PHILO JUDAEUS
(Αλεξάνδρεια 30/25/10 π.Χ. – 45/50)
Ελληνοϊουδαίος φιλόσοφος από ιερατικό γένος της αλεξανδρινής εποχής, που έγραψε στην ελληνική κατά τα αττικά πρότυπα, χρησιμοποιώντας εκλεκτικά ιουδαϊκή ερμηνεία, στωική και πλατωνική φιλοσοφία και πυθαγορικό μυστικισμό. Το έργο του αναδεικνύει την συμπληρωματικότητα μωσαϊκού νόμου και ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης, κυρίως της πλατωνικής και προβάλλει την αντίληψη της προσεγγίσεως του Θεού κατά την ύπαρξη και όχι την ουσία του. Η θεωρία του περί του Λόγου του Θεού ως ανώτερης θεϊκής δύναμης, μεσάζοντα Θεού και κόσμου και ως υιού του Θεού, προϊδεάζει για τον χριστιανικό Λόγο. Ο εκλεκτικισμός, η αλληγορική του μέθοδος και η σύνδεση ιουδαϊσμού, ελληνισμού και χριστιανισμού που επιχειρεί, άσκησαν σημαντική επίδραση στη θεολογία των Πατέρων της Εκκλησίας (Κλήμης, Ωριγένης, Αμβρόσιος, Αυγουστίνος).
Έργα: Περί της κατά Μωυσέα κοσμοποιίας, Νόμων ιερών αλληγορία των μετά την εξαήμερον, Περί γενέσεως Άβελ, Περί των του δοκησισόφου Κάιν εγγόνων, Ότι άτρεπτον το θείον, Περί φυτουργίας Νώε, Περί συγχύσεως διαλέκτων, Περί του τις ο των θείων εστίν κληρονόμος, Περί φυγής και ευρέσεως, Περί του θεοπέμπτους είναι τους ονείρους, Περί Αβραάμ, Περί Ιωσήφ, Περί του βίου Μωυσέως, Περί των δέκα λόγων.
Βιβλιογραφία: Ιώσηπος, Ιουδαϊκή αρχαιολογία, Norman Bentwich, Philo-Judaeus of Alexandria, 1910, E. Bréhier, Les idées philosophiques et religieuses de Phil. d’ Alex., 1950, H. Chadwick, Philo and the beginnings of christian thought, 1967, G.D. Farandos, Kosmos und Logos nach Ph.v.A., 1976, Μ.Γ. Φούγιας, Ελληνισμός και Ιουδαϊσμός, 1995, Jewish Encyclopedia.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΦΙΛΩΝ ΙΟΥΔΑΙΟΣ, ΝΟΜΩΝ ΙΕΡΩΝ ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ
* * *
Η ελληνοχριστιανική δογματική έχει ένα πρόδρομο, εκφραστή της ιουδαιοελληνικής φιλοσοφίας, του θρησκευτικού συγκρητισμού και της μυστικιστικής τάσης της εποχής. Είναι ο Φίλων ο Ιουδαίος, σύγχρονος του Χριστού, πιστός ισραηλίτης, αλλά και θαυμαστής της ελληνικής φιλοσοφίας. Πιστεύει πως οι έλληνες χρησιμοποίησαν τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης και γι’ αυτό χρησιμοποιεί και ο ίδιος την αλληγορία για την ερμηνεία της Γραφής, συναρμόζοντας σ’ ένα σύστημα ελληνική και ιουδαϊκή θεολογία.
Ο Θεός – Ιεχωβά του Φίλωνα είναι τελειότερος από κάθε τελειότητα, καλύτερος από κάθε καλό, μεγαλύτερος από κάθε μεγαλείο. Είναι ανώνυμος, άποιος, ακατάληπτος. Είναι η πρώτη αιτία, η δύναμη, η αγαθότητα. Γι’ αυτόν ξέρομε μόνο πώς είναι και όχι τι είναι. Η απόλυτη υπερκοσμικότητα του Θεού συνδέεται με την απόλυτη ενέργεια του Θεού στον κόσμο, μέσω διαμέσων δυνάμεων. Οι δυνάμεις αυτές συγκεφαλαιώνονται στον Λόγο, μεσίτη Θεού και κόσμου, όργανο δημιουργίας και κυβέρνησης του κόσμου, πρωτότοκο γιό του Θεού, δεύτερο Θεό. Μ’ αυτό τον τρόπο, ο Λόγος έχει τις ιδιότητες του στωϊκού λόγου, μετέωρος ανάμεσα στην έννοια ενός προσωπικού όντος, διαφορετικού από τον Θεό και σε μια απρόσωπη θεϊκή δύναμη ή ιδιότητα. Έτσι ο Θεός μπορεί να είναι παρών στον κόσμο με τη δύναμη και την ενέργειά του, ενώ με την ουσία του μένει ολότελα έξω απ’ αυτόν. Ο κόσμος δημιουργείται από τον Θεό με τη μεσολάβηση του Λόγου από τα άτακτα στοιχεία που υπάρχουν. Η πεπερασμένη ύπαρξη προϋποθέτει, πέρα από την ψυχή και την ύλη, το μη ον, που εξηγεί το κακό σύμφυτο με την ψυχή, από την ένωσή της με το σώμα. Το σώμα είναι ο τάφος της ψυχής. Και η απαλλαγή απ’ αυτό, το ξεχώρισμα του λογικού από το αισθησιακό, είναι η ηθική του Φίλωνα. Ξερίζωμα των παθών, καλλιέργεια της αρετής, πεποίθηση στη θεότητα, οδηγούν στη θρησκευτική τελειότητα. Τρεις βαθμοί, η ασκητική αρετή (Ιακώβ), η αρετή της διδασκαλίας (Αβραάμ), η θεοχάρητη φύση (Ισαάκ), μεσολαβούν για την άνοδο στο ανώτατο σημείο, στην έκσταση. Στο φωτισμό που προέρχεται από την εισροή του αόρατου θεϊκού πνεύματος στον άνθρωπο. Η θεϊκή χάρη είναι έτσι λύτρωση από τα δεσμά των αισθήσεων, μυστική ένωση, θέα του Θεού.