Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΚΛΗΜΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ – TITUS FLAVIUS CLEMENS
(Αθήνα περ. 150 – Παλαιστίνη 211/216)
Από τους μεγαλύτερους θεολόγους του Β΄ αιώνα, Πατέρας της ελληνικής Εκκλησίας, μαθητής, συνεργάτης και διάδοχος του Πανταίνου στην κατηχητική σχολή της Αλεξανδρείας και διδάσκαλος του Ωριγένη, ταξίδεψε στην Ιταλία, Συρία και Παλαιστίνη. Απολογητής και αντιαιρετικός συγγραφέας, αντίπαλος των γνωστικών, επηρεάστηκε από τον Πλάτωνα, τον Φίλωνα τον Ιουδαίο και τους στωϊκούς, θεσπίζοντας ως αρχές της αλεξανδρινής θεολογικής σχολής την ελευθερία της έρευνας, την αλληγορική ερμηνεία και την αναγωγή της πίστης σε γνώση. Επεδίωξε έτσι να ενσωματώσει στον χριστιανισμό τα στοιχεία της ελληνικής φιλοσοφίας, που συμβιβάζονται με τη χριστιανική πίστη, θεωρώντας τη φιλοσοφία «παιδαγωγόν εις Χριστόν», επηρεάζοντας ολόκληρη την μεταγενέστερη θεολογική σκέψη.
Έργα: Λόγος προτρεπτικός προς έλληνας, Παιδαγωγός, Τις ο σωζόμενος πλούσιος, Στρωματείς, Υποτυπώσεις, Εκλογαί προφητικαί, Εκκλησιαστικός κανών, Περί του Πάσχα, Περί προνοίας, Θεοδόχου επιτομαί, Επιστολή προς Θεόδωρον.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. P. Victorius, Φλωρεντία (1550), J.P. Migne, Ελληνική Πατρολογία, Παρίσι (1856), 8-9, O. Staehlin, Βερολίνο (1906-1909)], Ευσέβιος, K. Ernesti, Die Ethik des Cleme, 1902, Scherer, Klement von Alexandrie und seine Erkenntnisprinzipien, 1907, Camelot, Foi et gnose introduction à étude de la connaissance mystique chez Clément d’ Alexandrie, 1945, Βασίλ. Τατάκης, Η βυζαντινή φιλοσοφία, 1977, Νικ. Πετρουλάκης, Κλήμης Αλεξανδρεύς, 2006, Βικιπαίδεια.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΚΛΗΜΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ, ΛΟΓΟΣ ΠΡΟΤΡΕΠΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ (P.G. 8, ΚΕΦ. I-XII)
* * *
Η Ορθοδοξία είναι ελληνισμός. Άσχετα με την αρχική καταγωγή του χριστιανισμού, με την εμφάνιση του εβραϊκού μονοθεϊσμού, με το αρχικό ξεκίνημα της νέας θρησκείας, η ορθοδοξία αναπτύχθηκε και διαμορφώθηκε με ελληνικούς όρους. Ο χριστιανισμός εντάχθηκε στο ελληνικό πολιτιστικό πλαίσιο, πήρε τη γλώσσα, τη φιλοσοφία, τη λατρεία των ελλήνων και ο ελληνισμός ανταπέδωσε την ορθόδοξη ελληνική παράδοση. Μια παράδοση τελείως άσχετη με τα αρχικά ιουδαϊκά στοιχεία και βεβαίως με τα μεταγενέστερα λατινικά επιθέματα. Ο πλατωνισμός, ο αριστοτελισμός, ο στωικισμός χαρακτηρίζουν τα κύρια ρεύματα της πατερικής φιλοσοφίας (Πλάτων, Τίμαιος, 28c, Αριστοτέλης, Προτρεπτικός, Ζήνων, Αποσπάσματα περί Σπερματικού θείου λόγου).
Ο πιθανώς αδόκιμος όρος ελληνοχριστιανικός πολιτισμός δεν γίνεται δεκτός απ’ όλους, κυρίως γιατί αποκαλύπτει την τεχνιτή συγκάλυψη των αντιθέσεων, ελλήνων και χριστιανών, στο επίπεδο της διαμάχης για την επικράτηση της νέας θρησκείας. Η αντίθεση μονοθεϊσμού – χριστιανισμού και πολυθεϊσμού – ελληνισμού, η σκληρή αντιπαράθεση και η καταστροφή των μνημείων του νικημένου ελληνισμού από το νικητή χριστιανισμό, η διάσταση του αρχικού τουλάχιστον χριστιανικού πνεύματος και του ελληνικού τρόπου ζωής (μωρία και λόγος), αποτελούν σοβαρούς λόγους για την τοποθέτηση του χριστιανισμού σε αντίθεση με τον ελληνισμό. Ας θυμηθούμε και τις προσπάθειες αφελληνισμού του χριστιανισμού. Την προτεσταντική Μεταρρύθμιση του 16ου αιώνα (sola scriptura), τη λεγόμενη φιλελεύθερη θεολογία του 19ου και 20ου αιώνα (αποκήρυξη του υπερβατικού) και τη σύγχρονη παγκοσμιοποίηση (εναρμόνιση χριστιανισμού με άλλους πολιτισμούς και λατρείες στην καπιταλιστική ισοπέδωση) (Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄, 2007).
Αυτή όμως η θεώρηση παραμένει στην επιφάνεια των πραγμάτων, εξετάζει αποσπασματικά την ιστορία, αρνείται τη δυναμική της ζωής. Δεν χρειάζεται να ακολουθήσει κανείς τολμηρές απόψεις για την ελληνική ή ελληνίζουσα καταγωγή του Χριστού, ή για την εισαγωγή του ελληνισμού στον χριστιανισμό από τον Παύλο, ή για τη μεταγενέστερη συνδρομή των ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας στη διαμόρφωση της Ορθοδοξίας. Αρκεί ν’ ακολουθήσει πιστά την ελληνική φιλοσοφία από τους προσωκρατικούς μέχρι το Γρηγόριο Παλαμά. Την ελληνική θρησκευτική παράδοση από τους ορφικούς μέχρι τους λεγόμενους νεορθόδοξους και το πνεύμα του ελληνισμού από τις απαρχές της ιστορίας του μέχρι σήμερα.