Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΣΩΚΡΑΤΗΣ – SOCRATES
(Αθήνα 470 – 399 π.Χ.)
Κορυφαία μορφή της αρχαιότητας, με καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Απόστολος της ηθικής ελευθερίας, αρχηγέτης του πνευματικού διαφωτισμού και προάγγελος του χριστιανικού μαρτυρίου, αποτέλεσε κινητήριο άξονα του ευρωπαϊκού στοχασμού, του πλατωνισμού και του αριστοτελισμού. Γνωστός μόνον από τα έργα των συγχρόνων του, Αριστοφάνη, Ξενοφώντα και Πλάτωνα, έμεινε στην ιστορία ως διδάσκαλος που καθοδηγεί τον συνομιλητή του να ανακαλύψει την αλήθεια με την μαιευτική, τη διαλεκτική και τη σωκρατική ειρωνεία. Στρέφοντας το ενδιαφέρον του από τη φύση στον άνθρωπο και την κοινωνία, αντισυμβατικός και πάνω από την εποχή του, εισήγαγε την ιδέα του μονοθεϊσμού στην Αθήνα, καταδικάστηκε με την κατηγορία της ασέβειας και ήπιε το κώνειο με ακλόνητη πίστη στους νόμους της πατρίδας του.
Βιβλιογραφία: Ξενοφών, Απομνημονεύματα, Πλάτων, (Διάλογοι), Voltaire, Socrates, 1759, Schleirmacher, Uber den wert des Socrates als philosophen, 1838, G. Zucante, Socrates, 1909, A.E. Taylor, Varia Socratica, 1911, Περ. Βιζουκίδης, Επιστημονικαί πηγαί περί Σωκράτους, 1921, Sören Kierkegaard, The concept of irony, 1968, Jean Brun, Socrates, 1978, Greg. Vlastos, Socrates, Ironist and moral philosopher, 1991, Sarah Kofman, Socrates, Fictions of a philosopher, 1998, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Δ. Γεωργούλη).
Εικονογραφία: Προτομή, ρωμαϊκό αντίγραφο, Βίλα Αλμπάνι, Ρώμη, Προτομή, ρωμαϊκό αντίγραφο αττικού χάλκινου ανδριάντα 38 π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Νεαπόλεως, Ο Σωκράτης συζητώντας με τους Αθηναίους, γλυπτό, Χάρρυ Μπατς, Ο Σωκράτης πίνοντας το κώνειο, πίνακας, Θ. Γκρόσσε, Ο θάνατος του Σωκράτους, πίνακας, Λ. Δαυίδ, 1787, Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης Νέας Υόρκης, Η Σχολή των Αθηνών, τοιχογραφία, Ραφαήλ, 1510, Βατικανό.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Εν oίδα ότι ουδέν oίδα» (Ρητό αποδιδόμενο στον Σωκράτη).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΠΛΑΤΩΝ, ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ (36-42)
* * *
Ο Σωκράτης έλεγε “ἕν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα” (Πλάτων, Συμπόσιον, 216d4, Aλκιβιάδης, 113b11). Προφανώς ο αθηναίος φιλόσοφος δεν αρνείται τη δυνατότητα της γνώσης. Επισημαίνει όμως μια ουσιώδη όψη του γνωσιολογικού προβλήματος. Ότι δηλαδή πέρα από τη γνώση, που νομίζομε ότι κατέχομε, υπάρχει ένα άπειρο πλήθος αγνώστων αντικειμένων. Μια σχηματική παράσταση αυτής της πρότασης θα έδιδε, κατά τον Χάρτμαν, ένα κύκλο που παριστάνει το υποκείμενο, ένα άλλο μεγαλύτερο κύκλο γύρω από τον πρώτο που ορίζει την περιοχή των αντικειμένων και ένα τρίτο κύκλο πολύ μεγαλύτερο γύρω από τον δεύτερο, που ορίζει την υπεραντικειμενική περιοχή. Στη διάνοιά μας είναι γνωστός μόνον ο χώρος που περικλείεται από τον δεύτερο κύκλο, ενώ ο χώρος του τρίτου κύκλου περιλαμβάνει αντικείμενα που μπορούν να γίνουν προσιτά στη γνώση μας, καίτοι άγνωστα. Πέρα του τρίτου κύκλου υπάρχουν τα υπερνοητά, που δεν είναι δυνατό να γνωρίσομε. Αυτή η περιοχή είναι το επέκεινα του Πλάτωνα, το καθεαυτό του Καντίου, το υπερλογικό ή μεταλογικό, με σύγχρονους όρους.
Η επίγνωση της άγνοιάς μας, η συνείδηση του προβλήματος και της αναντιστοιχίας του αντικειμένου και της υποκειμενικής εικόνας του, μας σπρώχνει στην υπέρβαση των συνόρων της προσιτής μας αντικειμενικότητας και στη διείσδυση της υπεραντικειμενικής περιοχής. Υπό την πίεση της συνειδήσεως του προβλήματος, πραγματοποιείται διαρκώς η πρόοδος της γνώσης από το γνωστό στο γνωριστέο. Το φαινόμενο της γνώσης έχει έτσι δυναμικό χαρακτήρα, τείνει πάντοτε αυθόρμητα να υπερβεί τα όριά του, μέχρι το όριο της υπερνοητής περιοχής.