Του Νίκου Σαραντάκου
Η έκφραση …και πράσινα άλογα, όπως ας πούμε στη φράση «Τι ανώτατες σπουδές και πράσινα άλογα λέει πως έχει κάνει; Αφού δεν έχει τελειώσει ούτε το δημοτικό!» είναι πολύ συνηθισμένη.
Αν και κανείς δεν αμφιβάλλει για τη σημασία της, πολλοί αναρωτιούνται για την προέλευσή της, που δεν είναι φανερή στα μάτια τους. Καθώς δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς εμφανίστηκαν τα «πράσινα άλογα» προσπαθούν να βρουν μιαν άλλη, πιο ορθολογική κατά τη γνώμη τους εξήγηση.
Σύμφωνα με μια πολύ διαδεδομένη «εξήγηση» για την προέλευση της έκφρασης …και πράσινα άλογα, πρόκειται για παραφθορά της αρχαίας έκφρασης «πράσσειν άλογα». (Υπάρχουν και άλλες θεωρίες για την προέλευση της φράσης, όπως η αναφορά σε ένα επεισόδιο που έγινε επί Όθωνα, αυτή όμως είναι η πιο διαδεδομένη.) Όπως μας πληροφορεί, για παράδειγμα, ο δικτυακός τόπος www.prasinaloga.gr, που ανήκει στην ομάδα εικαστικού θεάτρου κούκλας «Πράσσειν άλογα»: η έκφραση «Πράσσειν άλογα» είναι αρχαία (πράσσειν = πράττω, άλογο = μη λογικό).
Σε μια διαδικτυακή συζήτηση περί αστρολογίας, κάποιος σκεπτικιστής έγραψε άρθρο με τίτλο «Άστρα και πράσινα άλογα» και αμέσως κάποιος άλλος τον διόρθωσε σε «Άστρα και πράσσειν άλογα», επισημαίνοντας Έχεις δει πουθενά πράσινα άλογα; μήπως αυτό το πράσινα δεν είναι πράσινα αλλά πράσσειν ή πράττειν απαρέμφατο του ρήματος πράττω; Και το άλογα μήπως δεν εννοούνται τα άλογα αλλά το δίχως λογική πραττόμενο; Κάποιος άλλος, αλλού: Πράσινα άλογα και πράσσειν άλογα, που έλεγαν και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι.
Υπάρχουν λοιπόν αρκετοί που πιστεύουν ότι η αρχική μορφή της φράσης «και πράσινα άλογα» είναι η αρχαία «πράσσειν άλογα». Η λανθασμένη (όπως θα επιχειρήσω να αποδείξω) αυτή άποψη απέκτησε επιπρόσθετο κύρος όταν ένα συγκρότημα ελληνικής ροκ μουσικής πήρε την ονομασία Πράσσειν άλογα, με έμβλημά του ένα πράσινο αλογάκι του σκακιού.
Μερικοί μάλιστα χρησιμοποιούν και στον σημερινό τους γραπτό λόγο τη γραφή «πράσσειν άλογα», ακόμα και σε εφημερίδες. Σαν ακραίο παράδειγμα, μερικοί θεωρούν… δολοφονία της γλώσσας το να γράψει κανείς «πράσινα άλογα», όπως στο εξής απόσπασμα που ψάρεψα από καβγά οπαδών, διατηρώντας βέβαια ορθογραφία και σύνταξη του πρωτοτύπου: Πάμε παρακάτω…Σαν ακραιφνείς ελληναρες που είστε πως γίνεται μέσα από επίσημη ανακοίνωση να δολοφονείται την ελληνική γλώσσα σε τέτοιο σημείο και να μιλάτε για ‘πράσινα άλογα’ όταν η έκφραση στην ουσία είναι ‘πρασσειν άλογα’ που απλά για ενημέρωση βγαίνει από το πράττει μη λόγια και επειδή τα 2 τ αντικαθιστούνται με 2 Σ γίνεται όπως σας το παρουσιάσαμε πιο πάνω. Δική μας συμβουλή μείνετε στο να γράφετε την σελιδουλα σας στα Αγγλικά η ανοίξτε κανένα λεξικό γιατί μια φορά που επιχειρήσατε να γράψετε ελληνικά τα κάνατε σκατα σαν τα μούτρα σας.
Υποστηρίζω ότι η «εξήγηση» αυτή είναι λανθασμένη και ότι φράση «πράσσειν άλογα» ποτέ δεν υπήρξε στα αρχαία ελληνικά και ότι η σημερινή παροιμιακή έκφραση δεν προήλθε από παρασυσχετισμό. Στο ιστολόγιο, όταν ανασκευάζουμε ευφάνταστες αλλά αστήρικτες εξηγήσεις εκφράσεων, κάνουμε λόγο για «νατσουλισμό», εννοώντας το βιβλίο «Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις» του Τάκη Νατσούλη που είναι γεμάτο με τέτοιες ευφάνταστες εξηγήσεις, αλλά για την αστήρικτη θεωρία του «πράσσειν άλογα» δεν είναι υπεύθυνος ο Νατσούλης -που την αναφέρει στο βιβλίο του αλλά με επιφύλαξη.
Το κομμάτι αυτό το ξεκίνησα εδώ και αρκετό καιρό, με σκοπό να γράψω μονοσέλιδη απάντηση σε φίλο που με ρώτησε, αλλά αβγάτεψε και κοντεύει να βγει διατριβή. Στα επόμενα, θα υποστηρίξω τα εξής:
α) Έκφραση «πράσσειν άλογα» δεν υπάρχει στην αρχαία γραμματεία
β) Η αρχική μορφή της σημερινής φράσης ήταν «πράσινο άλογο» και όχι «πράσινα άλογα» και η σημασία της δεν ήταν το παράλογο αλλά το ανύπαρκτο.
γ) Παρόμοιες εκφράσεις με ‘πράσινα άλογα’ υπάρχουν και σε άλλες γλώσσες
δ) Το πράσινο χρώμα σε ζώα είναι ενδεικτικό του ανύπαρκτου για πολλούς λαούς.
α) Υπάρχει έκφραση πράσσειν άλογα;
Αν υπήρχε τέτοια έκφραση στα αρχαία ελληνικά, και μάλιστα σε τέτοια συχνότητα ώστε να οδηγήσει σε νεοελληνική παροιμία, θα έπρεπε να έχει αφήσει κάποιο ίχνος. Όμως, σε όλη την αρχαία ή τη μεσαιωνική γραμματεία, όπου μπορούμε πια χάρη στο TLG να κάνουμε κάθε λογής αναζητήσεις, δεν βρίσκεται καμιά εμφάνιση της φράσης «πράσσειν άλογα».
Οπότε; Πώς γίνεται να έγινε μια φράση παροιμιώδης και να μην καταγράφεται πουθενά; Δεν είναι απλώς απίθανο, είναι αδύνατο.
Θα έλεγα μάλιστα, με την ελάχιστη βέβαια ενεργητική αίσθηση που έχω από την αρχαία γλώσσα, ότι ο αρχαίος δεν θα έλεγε στον συνομιλητή του: «πράττεις άλογα, ω Δημόσθενες», αλλά «άλογα πράττεις» ή, ακόμα καλύτερα, «άτοπα ποιείς, ω Δημόσθενες» (ή «αγεννή ποιείς»). Τέτοιες φράσεις βρίσκονται στην αρχαία γραμματεία, από την κλασική κιόλας εποχή.
Ωστόσο, για να είμαι τίμιος, πρέπει να πω ότι βρίσκω στο TLG και δύο περιπτώσεις όπου το «άλογο» βρίσκεται κοντά στο «πράττω/πράσσω». Ο Ιουστίνος στην απολογία του έχει τα «ἀλόγως πραττόμενα», ενώ ο Δαμασκηνός γράφει «ἵνα μὴ ἀσχημονῶμεν τὰ τῶν ἀλόγων πράσσοντες͵ ἀλλ’ ἐπέχωμεν λόγῳ τὰς ὁρμὰς τῆς φύσεως». Βέβαια, εδώ η σημασία είναι ότι δεν πρέπει να αφήνεται κανείς έρμαιο στις ορμές του όπως τα (άλογα) ζώα, αλλά να τις τιθασεύει με το λογικό. Κατά τη γνώμη μου, δεν υπάρχει μεγάλη σχέση με το (ανύπαρκτο) «πράσσειν άλογα» αλλά το αναφέρω για να μη μου πείτε πως το αποσιώπησα.
β) Η αρχική μορφή της σημερινής έκφρασης φαίνεται να ήταν διαφορετική. Η δε σημασία εξελίχθηκε από το αδύνατο στο παράλογο.
Σήμερα λέμε «…και πράσινα άλογα». Η έκφραση αυτή περιλαμβάνεται σε όλα τα λεξικά και είναι πασίγνωστη.
Ωστόσο, στη μεγάλη συλλογή των παροιμιών του Ν. Πολίτη, δεν υπάρχει φράση με αυτή τη μορφή. Στον Πολίτη και στο λ. άλογο, βρίσκουμε την παροιμία «άλογο πράσινο ζητά». Και σημειώνει ο Πολίτης ότι η παροιμία λέγεται επί αδυνάτων. Στο ίδιο λήμμα δίνει ο Πολίτης και μιαν άλλη παροιμία συγγενική, «είδες πράσινο άλογο;» η οποία χρησιμοποιείται ελλειπτικά, δηλ. «όσο δεν υπάρχει πράσινο άλογο άλλο τόσο δεν υπάρχει αυτό που θα σου πω».
Μας λέει και κάτι άλλο ο Πολίτης· ότι το πράσινο άλογο ως τύπος του αδυνάτου απαντά και σε άλλες παροιμίες, όπως στο λ. Γιάννης και στο λ. Χιώτης. Την παροιμία στο λ. Γιάννης μπορούμε να τη βρούμε, γιατί ανήκει κι αυτή στο δημοσιευμένο τμήμα του έργου (Α έως Δ και η αρχή του Ε). Είναι: «Είδες πράσινο άλογο; Είδες Γιάννη φρόνιμο». Πρόκειται για μια ακόμα από τις πολλές παροιμίες που κοροϊδεύουν τους Γιάννηδες, κορυφαία από τις οποίες είναι η γνωστή για τους σαρανταπέντε. Όσο υπάρχει πράσινο άλογο, άλλο τόσο υπάρχει γνωστικός Γιάννης, μας λέει η παροιμία.
Την παροιμία του Πολίτη στο λήμμα Χιώτης δεν μπορούμε να τη βρούμε διότι το λήμμα Χιώτης ανήκει στο αδημοσίευτο τμήμα του έργου! Για όποιον δεν ξέρει, η έκδοση των Παροιμιών του Πολίτη ξεκίνησε το 1900 περίπου, χάρη στο κληροδότημα Μαρασλή. Μέσα σε δύο περίπου χρόνια τυπώθηκαν τέσσερις τόμοι αυτού του μνημειώδους έργου, που έτσι έφτασε μέχρι τις αρχές του γράμματος Ε. Στη συνέχεια, για αιτία που δεν την ξέρω, η έκδοση σταμάτησε. Και από τότε μένει ανέκδοτο όλο το υπόλοιπο έργο. Χοντρικά, το εκδομένο τμήμα υπολογίζω ότι είναι γύρω στο 20% με 25% του συνολικού έργου. Έτσι αυτό το μνημειώδες εθνικό έργο παραμένει ανολοκλήρωτο, εδώ και 110 χρόνια, ενώ αντιπροσωπεύει μια δαπάνη που είναι μικρό κλάσμα των όσων έβγαλε με μια μονοκοντυλιά ο τελευταίος ημέτερος από μια χαριστική ανάθεση.
Ωστόσο, την παροιμία με το Χιώτη και τα πράσινα άλογα την ξέρουμε από άλλες πηγές. Έχει αποθησαυριστεί σε δεκάδες έργα του 19ου αιώνα και παλαιότερα, και μάλιστα όχι μόνο ελληνικά αλλά και ξένα, γεωγραφικά-ταξιδιωτικά, και έχει τη μορφή: Πράσινο άλογο και Χιώτη γνωστικό ή Είδες πράσινο άλογο; Είδες Χιώτη φρόνιμο ή Είδες πράσινο άλογο; Είδες Χιώτη άλωλο.
Η σημασία είναι φανερή: όσο απίθανο είναι να βρεις πράσινο άλογο, τόσο και να βρεις φρόνιμο Χιώτη. Μάλιστα, σε κάποια συλλογή βρίσκω και τον πλατειασμό:
Είδες πράσινο άλογο; Είδες Χιώτη φρόνιμο.
Είδες γουρούνι παστρικό; Είδες Μανιάτη γνωστικό.
Από προφορική πληροφορία, την παροιμία για τους Χιώτες και τα πράσινα άλογα την χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα οι γείτονές τους οι Μυτιληνιοί (επιβεβαιώστε παρακαλώ). Πότε γεννήθηκε η παροιμία; Ξέρουμε, και το έχω γράψει κι εδώ, ότι ο Παναγιωτάκης Νικούσιος, ο πολυμαθέστατος και ευφυέστατος αυτός Χιώτης, ο πρώτος ρωμιός που έγινε μέγας δραγουμάνος της Υψηλής Πύλης περί τα 1650, ήταν γνωστός με το παρατσούκλι «πράσινο άλογο» ακριβώς λόγω της παραπάνω παροιμίας.
Πότε πρωτοεμφανίζεται η παροιμία με τη σημερινή της μορφή, δηλαδή στον πληθυντικό («και πράσινα άλογα»); Την έχω αποδελτιώσει στο θεατρικό έργο «Ο γενικός γραμματεύς», του Η. Καπετανάκη, το οποίο ανέβηκε το 1893:
— Βρε τι χαρακτήρα και πράσιν’ άλογα μου τσαμπουνίζεις; Έχει η πολιτική χαρακτήρα;
Πάντως, το γεγονός ότι δεν περιλαμβάνει ο Πολίτης αυτήν ακριβώς τη φράση στη συλλογή του, ούτε κανείς άλλος παροιμιολόγος της εποχής, σημαίνει αν μη τι άλλο ότι η φράση ήταν νέα τότε που τη χρησιμοποίησε ο Καπετανάκης στο θεατρικό του.
Κλείνοντας αυτή την ενότητα, υποστηρίζω ότι και μόνη η ύπαρξη της παροιμίας «Είδες πράσινο άλογο; Είδες Χιώτη φρόνιμο», τουλάχιστον από το 1650, σε ενικό αριθμό, καταρρίπτει την ευφάνταστη κατασκευή για το «πράσσειν άλογα». Όπως θα δούμε αμέσως πιο κάτω, το πράσινο χρώμα χρησιμοποιείται συχνότατα ως έκφραση του αδύνατου, του τερατώδους, του εξωπραγματικού, σε πολλές γλώσσες.
γ) Και οι άλλες γλώσσες;
Ο Πολίτης μας δίνει μερικές ακόμα πολύτιμες πληροφορίες. Η πρώτη είναι ότι παρόμοια παροιμία απαντά και σε άλλες γλώσσες και δίνει μια ρουμάνικη-μολδαβική ανάλογη: A umbla dupa cai verdji = Γυρίζει για πράσινα άλογα.
Καταλαβαίνουμε εδώ ότι η ύπαρξη ανάλογης παροιμίας σε άλλη γλώσσα αποτελεί καίριο πλήγμα για τη θεωρία του «πράσσειν άλογα».
Όμως, στα ρουμάνικα υπάρχουν πολλές εκφράσεις με πράσινα άλογα και όχι μόνο αυτή που μνημονεύει ο Πολίτης, η οποία στη σημερινή της μορφή είναι A umbla după cai verzi για όποιον επιδιώκει αδύνατα. Μάλιστα, οι ρουμάνοι τη συμπληρώνουν A umbla după cai verzi pe pereţi. Ίσως συχνότερη είναι η συναφής παροιμία a vedea cai verzi pe pereţi, που θα πει κατά λέξη βλέπω πράσινα άλογα πάνω σε τοίχους, και που σημαίνει «φαντάζομαι αδύνατα πράγματα». Η παροιμία είναι πολύ διαδεδομένη στα ρουμάνικα και χρησιμοποιείται με πολλές έννοιες του αδύνατου· για παράδειγμα, σε μια ιστοσελίδα αφιερωμένη στη γυμναστική, κάποιος κατηγορούσε κάποιον άλλο ότι τάζει στους νεαρούς γυμναστές διάφορα και τους στέλνει στην Αμερική να ψάξουν «πράσινα άλογα πάνω σε τοίχους».
Υπάρχει στα ρουμάνικα και μια άλλη παροιμία, εξαιρετικά όμοια με την δική μας για τους Χιώτες. Είναι η cal verde sârb deştept, που σημαίνει «πράσινο άλογο, ξύπνιος σέρβος» -όσο υπάρχει το ένα, άλλο τόσο υπάρχει και το άλλο, εννοεί η παροιμία.
Αλλά το πράσινο δηλώνει το αδύνατο και σε άλλες ελληνικές εκφράσεις, όχι σε συνδυασμό με άλογα. Ο φίλος Γιώργος Μπαλόγλου με πληροφόρησε χτες για μια ποντιακή έκφραση, παρόμοια με αυτήν που λέγανε για τους Χιώτες ή για τους Σέρβους:
«Αν ελέπς πράσινον πεντικόν θα ελέπς και Σινωπλήν γνωστικόν» δηλαδή άμα δεις πράσινο ποντικό θα δεις και γνωστικόν από τη Σινώπη.
Και να θυμίσω και την παροιμία του Πηλίου: Όσες πράσινες φοράδες, τόσες καλοπεθεράδες (δηλαδή, καμία).
Το μοτίβο είναι σαφές….
δ) Πράσινο, το χρώμα του αδύνατου
Γενικότερα, το πράσινο είναι συχνά το χρώμα του αδύνατου, του απραγματοποίητου, και όχι μόνο για τα άλογα. Για παράδειγμα, οι Ισπανοί όταν θέλουν να πουν πως ένα συμβάν είναι πολύ παράξενο, λένε mas raro que un perro verde, δηλαδή πιο παράξενο κι από πράσινο σκύλο. Οι Ιταλοί λένε, ενίοτε σαν απειλή, far vedere i sorci verdi, παναπεί κάνω κάποιον να δει πράσινα ποντίκια, εννοώντας ότι θα προκαλέσουν σε κάποιον κατάπληξη, θα τον κάνουν να του έρθει ο ουρανός σφοντύλι, όπως θα λέγαμε εμείς. Στα δανέζικα, υπάρχει η έκφραση at skide grønne grise (χέζω πράσινα γουρούνια), για κάποιον που είναι εξαιρετικά φοβισμένος, που ‘κλάνει μέντες’ θα λέγαμε εμείς.
Επομένως, αφού το πράσινος είναι δηλωτικό του ανύπαρκτου, δεν μου προκαλεί καμιά έκπληξη η έκφραση «πράσινα άλογα». Μάλιστα, θέλω να θυμίσω πως υπάρχει κι άλλη μια συγγενική έκφραση στα ελληνικά, «τον έστειλε για πράσινο χαβιάρι» ή «τον πούλησε για πράσινο χαβιάρι», με τη σημασία «τον ξεγέλασε, τον εξαπάτησε».
Λίγο ξεχασμένη η παροιμία για το πράσινο χαβιάρι σήμερα, πάντως παλιότερα ακουγόταν· υπάρχει, λογουχάρη, στους στίχους των ρεμπέτικων «Ερηνάκι» και «Το ’φαγες το παιδί». Οι κουμπάροι στην Κύπρο τη χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα, ακόμα και μέσα στη Βουλή: Πρώτα απ’ όλα θα ήθελα να ασχοληθώ με τον τρόπο που οι ξένοι μας βλέπουν, που οι ξένοι μας κρίνουν και που πολλές φορές μας παίρνουν για πράσινο χαβιάρι.
Επειδή όμως αντιλαμβάνομαι ότι είναι άχαρο να διαλύεις μύθους, κι αφού αντέκρουσα, πιστεύω, τη θεωρία για την αρχαία προέλευση της έκφρασης και το ανύπαρκτο «πράσσειν άλογα», ας παραθέσω, όχι σαν βεβαιότητα, ούτε καν σαν εικασία, αλλά απλώς σαν ένα στοιχείο για σκέψη, το εξής.
Ποιο είναι το πιο διάσημο πράσινο άλογο της παγκόσμιας γραμματείας; Σωστά μαντέψατε τι εννοώ, εννοώ τον χλωρό ίππο της Αποκάλυψης του Ιωάννη:
καὶ εἶδον, καὶ ἰδοὺ ἵππος χλωρός, καὶ ὁ καθήμενος ἐπάνω αὐτοῦ, ὄνομα αὐτῷ ὁ θάνατος, καὶ ὁ ᾅδης ἠκολούθει μετ’ αὐτοῦ· καὶ ἐδόθη αὐτῷ ἐξουσία ἐπὶ τὸ τέταρτον τῆς γῆς, ἀποκτεῖναι ἐν ῥομφαίᾳ καὶ ἐν λιμῷ καὶ ἐν θανάτῳ καὶ ὑπὸ τῶν θηρίων τῆς γῆς.
Εδώ θα μου πείτε, και με το δίκιο σας, ότι το «χλωρός» στην αρχαιότητα σήμαινε πολλά πράγματα: πράσινος, κίτρινος, πρασινοκίτρινος, ανοιχτοπράσινος, ωχρός, ανοιχτόχρωμος. Συμφωνώ. Οι αρχαίοι αντιλαμβάνονταν τα χρώματα πολύ διαφορετικά από εμάς. Και ξέρω ότι οι ερμηνευτές της Αποκάλυψης δεν δέχονται ότι χλωρός σημαίνει πράσινος, αλλά ανοιχτόχρωμος, ωχρός. Η αγγλική μετάφραση στο σημείο αυτό, λογουχάρη, έχει a pale horse, βασισμένη στο λατινικό pallidus της Βουλγκάτας. Πράγματι, έτσι είναι.
Ωστόσο… Ωστόσο, η Αποκάλυψη είναι κείμενο παραληρηματικό που μιλάει για πράγματα ανύπαρκτα. Αν ο συγγραφέας του κειμένου είχε να περιγράψει ένα άλογο υπαρκτό, που το έβλεπε μπροστά του, τότε λογικό θα ήταν να πούμε ότι χλωρός σημαίνει ανοιχτόχρωμος. Αλλά ένα άλογο ανύπαρκτο, άλλου κόσμου, που το καβαλάει ο Θάνατος, γιατί να έχει χρώμα φυσιολογικό; Γιατί να μην είναι πράσινο;
Προσοχή: δεν λέω ότι η σημερινή μας έκφραση «πράσινα άλογα» έχει την αφετηρία της στην Αποκάλυψη του Ιωάννη! Αν είχε εκεί την αφετηρία της, θα περιμέναμε να υπάρχει και σε άλλες γλώσσες, όχι μόνο στα ελληνικά και τα ρουμάνικα. Λέω όμως ότι η συσχέτιση του πράσινου χρώματος με το αλλόκοτο και το ανύπαρκτο ίσως να ξεκινάει από τόσο παλιά!
Και στο κάτω κάτω, αν κάποιος θέλει μια συναρπαστική ιστορία, προτιμότερη είναι τούτη εδώ, που έχει και πιθανότητες να είναι αληθινή, παρά η ανόητη κατασκευή με το «πράσσειν άλογα» που δεν ειπώθηκε ποτέ!