Σε μία εκρηκτική συνέντευξη με τον Όουεν Τζόουνς, ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλαβόι Ζίζεκ τοποθετείται με τον γνωστό, αιχμηρό του τρόπο πάνω σε μερικά από τα πιο ακανθώδη ζητήματα της εποχής: τη συνεχιζόμενη καταστροφή στη Γάζα, την παρακμή της Αριστεράς, την άνοδο του Τραμπ και των λαϊκιστικών δυνάμεων της Δεξιάς, αλλά και τις δομικές παγκόσμιες κρίσεις — από την κλιματική αλλαγή και την τεχνητή νοημοσύνη, μέχρι την επισφάλεια και την εμπορευματοποίηση της καθημερινής ζωής.

Με αφορμή, όπως λέει, «δεκαοκτώ μήνες ενός ζωντανά μεταδιδόμενου γενοκτονικού πολέμου», ο Ζίζεκ καλεί σε επαναθεμελίωση της Αριστεράς: όχι με μεγαλειώδεις συμβολικές κινήσεις, αλλά με μια ριζική επιστροφή στο «μηδενικό σημείο» για επανεκκίνηση.

Η «ζωντανή» γενοκτονία και η αποτυχία του Δυτικού λόγου

Ο Ζίζεκ δεν κρύβει τον αποτροπιασμό του για όσα διαδραματίζονται στη Γάζα. «Έχουμε 18 μήνες ενός ζωντανά μεταδιδόμενου γενοκτονικού πολέμου», λέει, απαριθμώντας: 93% των κατοικιών κατεστραμμένες ή ζημιωμένες, κάθε νοσοκομείο στοχοποιημένο, 83% της γεωργίας εξαφανισμένο, σκόπιμη πρόκληση λιμού, ρητορική που φλερτάρει ανοιχτά με την εξόντωση.

Κι όμως, σημειώνει, «η πλειοψηφία των ΜΜΕ και του πολιτικού κατεστημένου στη Δύση δεν τολμά να το ονομάσει για αυτό που είναι». Αν και ο ίδιος δεν εκπλήσσεται — «το είδα να έρχεται» — υπογραμμίζει πως «πρέπει να παραμένουμε σοκαρισμένοι», διότι η μεγαλύτερη παγίδα είναι η κανονικοποίηση της φρίκης.

Η επικίνδυνη κανονικοποίηση του τρόμου

Ο Ζίζεκ βλέπει έναν μηχανισμό νομιμοποίησης που λειτουργεί τόσο στη Δεξιά όσο και στην Αριστερά. Από τη μία, δεξιοί «ρεαλιστές» που αναγνωρίζουν τις ακρότητες του φασισμού αλλά τις εντάσσουν σε ένα «ιστορικό πλαίσιο». Από την άλλη, ακραίοι αριστεροί που επιχειρούν να αναθεωρήσουν ακόμη και τον σταλινισμό.

«Η μεγαλύτερη απειλή σήμερα», τονίζει, «είναι να συνηθίσουμε το αδιανόητο». Και αυτή η απειλή συνδυάζεται με την εξαφάνιση ακόμη και της παλιάς, υποκριτικής ανάγκης για δικαιολόγηση: «Όταν το Ισραήλ ή ο Τραμπ κάνουν κάτι φρικτό, δεν μπαίνουν καν στον κόπο να το ντύσουν με περίπλοκα επιχειρήματα. Απλώς το κάνουν».

Οι βιβλικές αναφορές και η πολιτική τους χρήση

Με αφορμή την επανειλημμένη επίκληση από τον Μπενιαμίν Νετανιάχου του ονόματος «Αμαλήκ», ο Ζίζεκ εκφράζει απορία και ανησυχία: «Στην Παλαιά Διαθήκη, ο Ιεχωβά προστάζει τους Ισραηλίτες να σκοτώσουν όλους τους Αμαληκίτες — άνδρες, γυναίκες, παιδιά, ακόμη και τα ζώα τους. Είναι τρομακτικό να χρησιμοποιείται σήμερα αυτό ως πολιτική αναλογία».

Ακόμη πιο ανησυχητικό, λέει, είναι ότι ακόμη και το Ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ επικαλέστηκε την παραβολή, ερμηνεύοντάς την ως άδεια για «ολική εξόντωση». Για τον Ζίζεκ, η χρήση τέτοιων ιστορικο-θρησκευτικών μεταφορών αποκαλύπτει όχι άγνοια, αλλά πρόθεση.

«Όλοι ξέρουν, αλλά κάνουν πως δεν ξέρουν»

Ο φιλόσοφος διακρίνει μια λεπτή, αλλά κρίσιμη διαφορά: «Το πρόβλημα δεν είναι ότι οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τι συμβαίνει. Ξέρουν. Ακόμη και τα δεξιά ΜΜΕ το ξέρουν. Αλλά δρουν σαν να μην ξέρουν».

Αυτό το συλλογικό «παίξιμο άγνοιας» το συνδέει με τη δική του αυτοχαρακτηριζόμενη ταυτότητα: «μετριοπαθής συντηρητικός κομμουνιστής». Για τον Ζίζεκ, τα μεγάλα προβλήματα — οικολογία, παγκόσμιοι πόλεμοι, τεχνητή νοημοσύνη — μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με σοβαρή παγκόσμια συνεργασία. «Αυτό είναι για μένα κομμουνισμός», εξηγεί, «όχι ένας νέος σταλινικός μηχανισμός, αλλά μια δομή παγκόσμιας συλλογικής δράσης».

Η κλιματική κρίση ως παράδειγμα παγκόσμιας αλληλεξάρτησης

Για να δείξει το αδιέξοδο της τοπικής προσέγγισης, φέρνει το παράδειγμα του πρωτοφανούς καύσωνα στον Καναδά και τις ΗΠΑ πριν λίγα χρόνια, όταν το Βανκούβερ και το Σιάτλ είχαν υψηλότερες θερμοκρασίες από τα Εμιράτα. «Δεν έφταιγαν οι τοπικές πολιτικές· το πρόβλημα ήταν η διαταραχή των αέριων ρευμάτων στον Βόρειο Πόλο».

Το ίδιο, υποστηρίζει, ισχύει και για τις κοινωνικές και πολιτικές κρίσεις: χωρίς παγκόσμιο πλαίσιο, καμία λύση δεν μπορεί να είναι ουσιαστική.

Η κριτική στην Αριστερά: Από τις πλατείες στο «Μηδενικό Σημείο»

Ο Ζίζεκ εκφράζει κόπωση με την αριστερή γοητεία των «μεγάλων στιγμών»: «Ένα εκατομμύριο άνθρωποι στην Ταχρίρ ή στο Σύνταγμα. Ωραία. Αλλά τι γίνεται τρεις μήνες μετά;».

Υποστηρίζει ότι η ριζοσπαστική Αριστερά έχει χάσει ακόμη και τις τακτικές της: «Η 6η Ιανουαρίου στις ΗΠΑ ήταν κάτι που θα έπρεπε να κάνει η Αριστερά. Αλλά το έκανε η Δεξιά».

Εδώ εισάγει την ιδέα του «μηδενικού σημείου» δανειζόμενος από τον Λένιν: όταν βλέπεις ότι η «ανάβαση στο βουνό» έχει κολλήσει, πρέπει να επιστρέψεις στη βάση και να ξαναρχίσεις. «Η νίκη του Τραμπ και η άνοδος της ακροδεξιάς δείχνουν ότι η Αριστερά έφτασε στο μηδέν. Πρέπει να ξαναχτιστεί από την αρχή ή να χαθεί».

Το «στιγμιαίο» κύμα Σάντερς – Κόρμπιν και η απουσία θεμελίων

Η επαναφορά της Αριστεράς στη Δύση τη δεκαετία του 2010, με τον Μπέρνι Σάντερς, τον Τζέρεμι Κόρμπιν και άλλες κινήσεις, ήταν για τον Ζίζεκ «ένα πρώτο κύμα χωρίς γερά θεμέλια».

Ανακαλεί την ήττα του Μπάρι Γκολντγουότερ το 1964, που φαινόταν ολοκληρωτική, αλλά 16 χρόνια μετά άνοιξε τον δρόμο για τον Ρόναλντ Ρέιγκαν. Όμως, για την Αριστερά, η αναβίωση απέτυχε να σπάσει τα όρια του φιλελεύθερου δημοκρατικού πλαισίου — ανακυκλώθηκε μέσα στο ίδιο σύστημα που ήθελε να ανατρέψει.

Η κληρονομιά του ’68 και η αφομοίωση από το σύστημα

Ο Ζίζεκ δεν διστάζει να εκφράσει μια «αιρετική» θέση: «Είμαι αντίθετος με την κληρονομιά του ’68». Ο λόγος; Το σύστημα, λέει, κατάφερε να οικειοποιηθεί τα περισσότερα αιτήματα της επαναστατικής γενιάς — αλλά σε μια διαστρεβλωμένη μορφή.

Το αίτημα για «δημιουργικότερη εργασία» αντί της μηχανικής, εργοστασιακής εργασίας μεταφράστηκε σε επισφαλείς μορφές απασχόλησης χωρίς καμία ασφάλεια. Η «απελευθέρωση» της εκπαίδευσης κατέληξε σε αγοραία, «πραγματιστικά» πανεπιστήμια που προσφέρουν σύντομα προγράμματα για άμεση επαγγελματική χρήση, παραμερίζοντας την κριτική σκέψη. Η «σεξουαλική απελευθέρωση» κατέληξε σε μαζική εμπορευματοποίηση της σεξουαλικότητας.

Η επισφάλεια ως «μεγαλύτερη εφεύρεση του νεοκαπιταλισμού»

Σύμφωνα με τον Ζίζεκ, η επισφαλής εργασία αποτελεί την πιο αποτελεσματική ιδεολογική κατασκευή του σύγχρονου καπιταλισμού. Ο εργαζόμενος εμφανίζεται ως «μικρός καπιταλιστής» που διαθέτει τα δικά του «μέσα παραγωγής» — το αυτοκίνητο, το ποδήλατο, τις δεξιότητές του — και προσφέρει υπηρεσίες στην αγορά μέσω πλατφορμών όπως η Uber.

Αυτό, εξηγεί, υπονομεύει εκ των προτέρων κάθε μορφή συλλογικής αλληλεγγύης: «Ο συνάδελφός σου δεν είναι συνεργάτης, αλλά ανταγωνιστής. Και ο πραγματικός εκμεταλλευτής παρουσιάζεται ως απλός μεσάζων».

Η υπεράσπιση του «παλιού, αποξενωμένου» πανεπιστημίου

Ο Ζίζεκ υπερασπίζεται απερίφραστα το παραδοσιακό πανεπιστήμιο — με όλες του τις ακαδημαϊκές «αποξενώσεις» — απέναντι στην τρέχουσα πίεση για «χρήσιμες» σπουδές. Για τον ίδιο, η κριτική σκέψη και η φιλοσοφία δεν είναι πολυτέλεια αλλά αναγκαίο αντίβαρο στον τεχνοκρατικό πραγματισμό που παράγει ανίκανους να δουν τις ίδιες τις ρίζες των προβλημάτων.

Η εμπορευματοποίηση της σεξουαλικότητας και η απώλεια του ρομαντισμού

Στην πιο προσωπική του τοποθέτηση, ο Ζίζεκ δηλώνει «ανίατα ρομαντικός» και υπερασπίζεται την ιδέα ότι η αγάπη είναι κάτι που δεν μπορείς να εξηγήσεις πριν το ζήσεις.

Αντιπαραβάλλει αυτή τη στάση με την «αγοραία» λογική των εφαρμογών γνωριμιών, όπου οι σχέσεις αντιμετωπίζονται σαν προϊόντα με χαρακτηριστικά που «ταιριάζουν» ή όχι στον χρήστη.

«Σήμερα», λέει, «η σεξουαλικότητα γίνεται όλο και πιο εμπορευματοποιημένη και τεχνικά διαμεσολαβημένη».

Η ειρωνική παραβολή με το «μηχανικό σεξ»

Σε μια σκωπτική αφήγηση, περιγράφει ένα υποθετικό ραντεβού όπου οι «σύντροφοι» φέρνουν μηχανικές συσκευές για να «κάνουν τη δουλειά» ενώ εκείνοι συζητούν για φιλοσοφία και κινηματογράφο. Ο παραλληλισμός είναι προφανής: όπως το μηχανικό σεξ αφαιρεί την ανθρώπινη επαφή, έτσι και οι σύγχρονοι πόλεμοι ή η πολιτική γίνονται «τηλεχειριζόμενοι», από απόσταση, χωρίς άμεση εμπλοκή.

Ο σύγχρονος πόλεμος ως video game

Ο Ζίζεκ κλείνει την αναλογία επεκτείνοντάς την στον πόλεμο: «Σήμερα, χάρη στα drones, οι μάχες μοιάζουν με βιντεοπαιχνίδια. Ακόμη και έφηβοι με εμπειρία σε ηλεκτρονικά παιχνίδια στρατολογούνται ως χειριστές». Η βία γίνεται «αποστειρωμένη», αλλά και πιο εύκολη να εκτελεστεί χωρίς ηθικό βάρος για τον δράστη.

Για τον Ζίζεκ, η λύση δεν βρίσκεται στην ανακύκλωση των ίδιων πολιτικών συνταγών, ούτε στην εμμονή με τις παλιές στιγμές δόξας. Αντίθετα, απαιτείται μια ειλικρινής αποδοχή της ήττας, μια βαθιά ανασύνταξη και η οικοδόμηση νέων θεμελίων — πολιτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών — που να ανταποκρίνονται στις πραγματικές συνθήκες του 21ου αιώνα.