Στην ιστορική Κάνδανο και στους χώρους του Δημαρχείου, εκτίθεται από την Παρασκευή 1η Ιουνίου το πολύτιμο φωτογραφικό αρχείο Κουτουλάκη του Δήμου Μαλεβιζίου.
Η έκθεση, η οποία πραγματοποιείται στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων για τα 77 χρόνια από το Ολοκαύτωμα της Κανδάνου, δίνει την ευκαιρία σε κατοίκους και επισκέπτες να δουν τα σπάνια φωτογραφικά ντοκουμέντα που καταγράφουν με τον πλέον γλαφυρό τρόπο τις ναζιστικές θηριωδίες στην Κρήτη.
Ο Δήμαρχος Μαλεβιζίου Κώστας Μαμουλάκης, στον χαιρετισμό του ανέφερε:
«Αγαπητέ Δήμαρχε, συνάδελφοι στην τοπική αυτοδιοίκηση, εκλεκτοί φίλοι, με ανάμεικτα συναισθήματα τιμής και συγκίνησης βρισκόμαστε απόψε, εδώ, στην ιστορική και μαρτυρική Κάντανο. Σε μια πολύ σημαντική εκδήλωση απόδοσης τιμής στην ηρωική ιστορία του τόπου σας και στους ήρωες πεσόντες της περιοχής σας, οι οποίοι συνέβαλαν με τη θυσία τους στην ελευθερία της Κρήτης. Μόνο η τιμή και η συγκίνηση περιγράφει άλλωστε τα αισθήματα μας για τη συμμετοχή στις εκδηλώσεις Μνήμης για την 77η επέτειο του Ολοκαυτώματος της Καντάνου, τον Ιούνιο του 1941.
Άλλοι, αρμοδιότεροι από εμένα, μίλησαν, και θα μιλήσουν ακόμη, για τον ηρωισμό των προγόνων σας, και το βαρύ φόρο αίματος που προκάλεσε η ένδοξη απόφαση τους να μην επιτρέψουν τη διέλευση των γερμανών από την Κάντανο, χωρίς μάχη. Μια ηρωική απόφαση που είχε ως τραγική συνέπεια το Ολοκαύτωμα της Καντάνου, την εκτέλεση τόσων ανθρώπων (180!) και την εκ θεμελίων καταστροφή των σπιτιών τους. Με στόχο η Κάντανος να αφανιστεί από τον χάρτη και να μην ξανακατοικηθεί ποτέ.
Αλλοίμονο, όμως, στους αλαζόνες κατακτητές, που χάνουν την αίσθηση του μέτρου, από την εφήμερη υπεροχή που γεννά η δύναμη των όπλων…: Η Επιγραφή, που στήθηκε ακριβώς τότε, από του Γερμανούς για να προπαγανδίζει την καταστροφή της Καντάνου, και για να κάμψει το φρόνημα των γενναίων κρητικών, μένει ακόμη εδώ, στο χωριό σας, αιώνιο σύμβολο της δικής σας συμβολής στην υπόθεση της ελευθερίας. Και από τρόπαιο νίκης των Ναζί στην Κρήτη, μετατράπηκε με τα χρόνια, σε σύμβολο της δικής σας δόξας απέναντι στα στίφη του τρομερού κατακτητή!Και θα δοξάζει για πάντα το όνομα της Καντάνου και των ανθρώπων της στα πέρατα της οικουμένης.
Σήμερα τιμούμε τους νεκρούς της Καντάνου, μα στα πρόσωπά τους τιμούνται όλοι οι πεσόντες ηρωικοί νεκροί της Κρητικής Αντίστασης. Αντιλαμβανόμαστε, άλλωστε, κι εμείς το βαθμό της θυσίας της Καντάνου, αφού και η δική μας περιοχή, το Μαλεβίζι, έχει γνωρίσει την ίδια σκληρότητα, σε πολλά από τα χωριά της.
Θα αρκεστώ να αναφερθώ μόνο σε δύο περιπτώσεις: Τα χωριά μας, δηλαδή, Δαμάστα και Σάρχο, που γνώρισαν κι αυτά ομαδικές εκτελέσεις και ισοπεδώσεις οικιών, σε μια αναγνωρισμένη σήμερα από το ελληνικό κράτος θυσία, που τα συγκαταλέγει στο ίδιο με την Κάντανο δίκτυο Μαρτυρικών πόλεων της Ελλάδας.
Αγαπητοί φίλοι
Είμαι όμως και ιδιαιτέρως περήφανος που συμβάλλουμε κι εμείς, στις όμορφες και σεμνές εκδηλώσεις σας, με την διάθεση του περίφημου φωτογραφικού αρχείου του Κωνσταντίνου Κουτουλάκη, που διαθέτει ο Δήμος Μαλεβιζίου, και το οποίο εκτίθεται αυτές τις ημέρες στην Κάντανο. Ενός μοναδικού και χαμένου για 7 δεκαετίες, φωτογραφικού θησαυρού, που έμελλε να αποκτήσει ο Δήμος μας, αναλαμβάνοντας τον ιστορικό ρόλο της ανάδειξης του σε όλον τον κόσμο. Για όσους δε γνωρίζουν, να πω ότι το αρχείο αυτό περιλαμβάνει 70 φωτογραφίες από εκείνες που τράβηξε ο φωτογράφος Κων/νος Κουτουλάκης, συνοδεύοντας, στην Κρήτη, την “Επιτροπή Διαπιστώσεως Ωμοτήτων” αμέσως μετά την Κατοχή. Η επιτροπή αυτή, που απαρτιζόταν από τον Νίκο Καζαντζάκη και τους καθηγητές Ιωάννη Κακριδή και Ιωάννη Καλιτσουνάκη, συστήθηκε με κυβερνητική εντολή το 1945 και γύρισε την Κρήτη απ’ άκρου εις άκρον, για να καταγράψει τις βιαιότητες και τις καταστροφές που προκάλεσαν οι βάρβαροι κατακτητές.
Δε θα σας μιλήσω όμως εγώ για τη σπουδαιότητα του φωτογραφικού αρχείου, το οποίο θα μας παρουσιάσουν οι αρμόδιοι ιστορικοί, κύριοι Μανόλης Δρακάκης και Γιώργος Τζωράκης. Πρέπει να πω, όμως, ότι το φωτογραφικό αρχείο Κουτουλάκη μέχρι πρόσφατα ήταν χαμένο. Ένα σημαντικό τμήμα του βρέθηκε, ευτυχώς, στα κατάλοιπα του αείμνηστου δημοσιογράφου Μανόλη Δουλγεράκη, το οποίο, μαζί με την πλούσια βιβλιοθήκη του, δωρήθηκε το 2014 από τον αδελφό του, Μιχάλη, στο Δήμο Μαλεβιζίου. Στο σύνολο του σχεδόν το φωτογραφικό αρχείο αποτελείται από άγνωστες μέχρι πρότινος φωτογραφίες, με συγκλονιστικές απεικονίσεις του πόνου που γνώρισε η Κρήτη κατά τη διάρκεια της Κατοχής.
Ένα μοναδικό φωτογραφικό ντοκουμέντο, του οποίου η εξασφάλιση από το Δήμο Μαλεβιζίου, συνεπάγεται βέβαια μεγάλη τιμή αλλά και ευθύνη τεράστια. Γι’ αυτό και ξεκινήσαμε σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης και το Πανεπιστήμιο, την προσπάθεια της ανάδειξης του φωτογραφικού αρχείου Κουτουλάκη. Και τολμώ να πω, τρία χρόνια μετά, ότι οι εικόνες της ναζιστικής θηριωδίας έχουν γίνει ήδη αρκετά γνωστές στο ευρύ κοινό, ύστερα από μια σειρά σημαντικών εκθέσεων και παρουσιάσεων του αρχείου.
Να υπενθυμίσω μόνο ότι το αρχείο Κουτουλάκη έχει παρουσιαστεί, κατά σειρά, σε πολυήμερες εκθέσεις και σχετικές παρουσιάσεις στο Ηράκλειο, στη Μαρτυρική Βιάννο, στη γενέτειρα του φωτογράφου την Κριτσά Λασιθίου, στη Δαμάστα του Δήμου μας, καθώς και σε μια πολύ επιτυχημένη έκθεση στα Χανιά.
Αποτέλεσε εξάλλου το κύριο εκθεσιακό υλικό στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών, κατά τους εορτασμούς της Μάχης Κρήτης από τα Κρητικά Σωματεία της πρωτεύουσας πριν από δύο χρόνια. Λίγο πριν είχε παρουσιαστεί και στις Βρυξέλες, σε μια ειδική εκδήλωση για την Κατοχή και την Αντίσταση. Και πέρσι ολόκληρη η έκθεση ταξίδεψε στη μακρινή Αυστραλία για να πλαισιώσει τις πολυήμερες εκδηλώσεις της επετείου της Μάχης της Κρήτης, που διοργάνωσε σε πολυάριθμες πόλεις, η Παγκρήτιος Ένωση Μελβούρνης .
Πιο σημαντική όμως θεωρούμε την παρουσίαση του Αρχείου, στο Ελληνικό Κοινοβούλιο, και ειδικότερα στην Εθνική Επιτροπή Διεκδίκησης των πολεμικών επανορθώσεων, παρουσία των σεβάσμιων μελών του Εθνικού Συμβουλίου Διεκδίκησης. Εκεί μάλιστα κατατέθηκε ένα αντίγραφο του Φωτογραφικού Αρχείου, σε ένα καλαίσθητο τόμο των κυρίων Τζωράκη και Δρακάκη που περιείχε τις φωτογραφίες, συνοδευόμενες από τα κείμενα της ιστορικής τους ανάλυσής. Ακριβώς, για να παίξει το φωτογραφικό αρχείο τον ιστορικό ρόλο, για τον οποίο εξαρχής δημιουργήθηκε: την ενίσχυση δηλαδή της ελληνικής επιχειρηματολογίας, για τη διεκδίκηση των πολεμικών αποζημιώσεων.
Εξίσου σημαντικό θεωρούμε όμως το σχεδιασμό μας για την έκθεση του φωτογραφικού αρχείου Κουτουλάκη στη Γερμανία, κάτι που υπήρξε εξαρχής επιθυμία τόσο δική μου, όσο και του Περιφερειάρχη κ. Σταύρου Αρναουτάκη, που υποστηρίζει τις δράσεις μας. Για να δουν οι σημερινοί, οι Δημοκράτες γερμανοί, το κακό που προκάλεσε η χώρα τους στην πατρίδα μας… Ο σχεδιασμός αυτός είχε αρχίσει ήδη να υλοποιείται, μετά από επίσημη πρόσκληση του Έλληνα Πρέσβυ στο Βερολίνο, για την πραγματοποίηση μιας σειράς εκθέσεων και παρουσιάσεων του Αρχείου σε 6 πόλεις της Γερμανίας: Το Βερολίνο, το Αμβούργο, το Ντίσελντορφ, το Μόναχο, τη Στουτγάρδη και τη Φρανκφούρτη. Για λόγους όμως που μπορούμε να φανταστούμε, η πραγματοποίηση των εκθέσεων αυτών αναβάλλεται συνεχώς. Ελπίζουμε όμως ότι θα γίνει σύντομα.
Αγαπητοί φίλοι, κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τον φίλο Δήμαρχο κ. Περράκη για την τιμητική πρόσκληση σ’ εμένα και τους συνεργάτες μου στο Δήμο Μαλεβιζίου, να συμμετέχουμε στις επετειακές εκδηλώσεις για το Ολοκαύτωμα της Καντάνου, με την έκθεση του φωτογραφικού Αρχείου Κουτουλάκη. Να ευχαριστήσω και να συγχαρώ όλους τους συντελεστές των όμορφων αυτών εκδηλώσεων και βέβαια, όλους εσάς, που παρευρίσκεστε σήμερα μαζί μας. Με την παρουσία σας τιμάτε τη θυσία εκείνων των ανθρώπων που έδωσαν τη ζωή τους για να είμαστε εμείς σήμερα ελεύθεροι. Να είστε όλοι καλά, σας ευχαριστώ πολύ!»
Το αρχείο Κουτουλάκη
Ένας ιστορικής αξίας θησαυρός βρισκόταν χαμένος από το 1945. Ένας θάνατος πολλά χρόνια αργότερα, έγινε όμως η αιτία να ξεθαφτεί από την βαριά βιβλιοθήκη στην οποία ήταν κρυμμένος και να αποκαλυφθεί, αποκαλύπτοντας παράλληλα το μέγεθος της ναζιστικής θηριωδίας στην Κρήτη.
Πρόκειται για το αρχείο του φωτογράφου Κωνσταντίνου Κουτουλάκη, ο οποίος συμμετείχε στην Κεντρική Επιτροπή Διαπιστώσεως Ωμοτητών εν Κρήτη, που με επικεφαλής τον Νίκο Καζαντζάκη και συνοδοιπόρους τους διακεκριμένους καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννη Καλλιτσουνάκη και Ιωάννη Κακριδή, γύρισε το νησί, όταν οι μνήμες αλλά και τα αποτελέσματα της ναζιστικής θηριωδίας ήταν ακόμα νωπά και τα κατέγραψε, με στόχο να μην σβηστούν ποτέ από τη μνήμη μας.
Το αρχείο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 2015 στο Ηράκλειο.
Μια Έκθεση που χάθηκε σε κάποιο υπουργείο
Η περιοδεία της Επιτροπής διήρκεσε από τις 29 Ιουνίου έως τις 6 Αυγούστου 1945, με τα μέλη της να προσπαθούν, με τα λιγοστά μέσα που είχαν στη διάθεση τους, να φτάσουν σε όσα περισσότερα σημεία της Κρήτης είχαν μαρτυρήσει κάτω από τη ναζιστική μπότα.
Οι περισσότερες υποδομές ήταν κατεστραμμένες. Οι ζωές των ανθρώπων με τους οποίους μίλησε ο Νίκος Καζαντζάκης, επίσης… Η Έκθεση, όπως και οι φωτογραφίες του Κουτουλάκη είχαν αποτυπώσει την κατάσταση της μετα-κατοχικής Κρήτης, συντάσσονταςένα ανεκτίμητης αξίας ιστορικό ντοκουμέντο, το οποίο και παρέδωσε στο τότε αρμόδιο υπουργείο. Έκτοτε η τύχη της αγνοείται.
«Ποιό ήταν το υπουργείο; Ποιος την παρέλαβε; Γιατί δεν αξιοποιήθηκε η Έκθεση; Πού βρίσκεται σήμερα το πρωτότυπό της; Κανείς δεν ξέρει. Οι ιστορικοί που εδώ και χρόνια αναζητούν τα ίχνη της δεν μπορούν να βρουν κανένα στοιχείο που θα τους οδηγήσει σε αυτήν», λέει στο tvxs.gr ο επίκουρος καθηγητής Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κρήτης Δημήτρης Ξενάκης, παράλληλα και επικεφαλής του Κέντρου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ιδρύματος, το οποίο και συνδράμει στην έρευνα τόσο της Έκθεσης Καζαντζάκη, όσο και του αρχείου Κουτουλάκη που κανονικά συμπεριλαμβάνεται σε αυτήν.
Αν κανείς αναλογιστεί ότι η Έκθεση αυτή συντάχθηκε το 1945, με έναν οδυνηρό εμφύλιο πόλεμο για την Ελλάδα να ακολουθεί, εύκολα μπορεί να δώσει κάποιες απαντήσεις. «Κάποιος μπορεί να εξαφάνισε την Έκθεση Καζαντζάκη με κακό σκοπό, αλλά ακόμη και καλοπροαίρετα, για να μην εμβαθύνει το μίσος τόσο μεταξύ Ελλάδας και Γερμανίας, όσο κι ανάμεσα στις δύο πλευρές του εμφυλιακού μετώπου», θα πει σε μία εκτίμησή του ο καθηγητής.
Ευτυχώς ο Καζαντζάκης «προνόησε»
Αν και η ελληνική γραφειοκρατία, που φαίνεται ότι από τότε υπήρχε για τα καλά, φρόντισε να εξαφανίσει τις καταγραφές της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη, ο Νίκος Καζαντζάκης «προνόησε» άθελα του, να έχουμε μία εικόνα για αυτές.
«Ευτυχώς, μια ευτυχής συγκυρία στάθηκε η αιτία να έχουμε σήμερα μία εκδοχή της Έκθεσης Ωμοτήτων.Πρόκειται για ένα χειρόγραφο αντίγραφο της Έκθεσης, το οποίο είχε δώσει ο Νίκος Καζαντζάκης στον Κρητικό λογοτέχνη και λόγιο, καθώς και αδελφικό του φίλο, Παντελή Πρεβελάκη», λέει στο tvxs.gr ο κ. Ξενάκης. Αυτό είναι ακόμα και σήμερα μια συνήθης πρακτική μεταξύ συγγραφέων και πανεπιστημιακών, που δίνουν ο ένας στον άλλο τα κείμενά τους για τυχόν διορθώσεις και παρατηρήσεις.
Ο Πρεβελάκης είχε φυλάξει το χειρόγραφο και 38 χρόνια μετά, το 1983 το παρέδωσε στον δήμο Ηρακλείου, ο οποίος και το εξέδωσε. Στον τόμο περιλαμβάνονταν και κάποιες φωτογραφίες του Κωνσταντίνου Κουτουλάκη, ήταν όμως ελάχιστες σε σχέση με τις πολλές που είχε τραβήξει και είχαν χαθεί. Όχι όμως για πάντα…
Ο θάνατος που αποκάλυψε τον θησαυρό
Μοιάζει με κατάρα… Έπρεπε κάποιος να φύγει από τη ζωή, ώστε το αρχείο Κουτουλάκη να ξαναζωντανέψει.
«Όταν ο ιστορικός δημοσιογράφος της Κρήτης Μανόλης Δουλγεράκης πέθανε, η οικογένεια του δώρισε το αρχείο και την πλούσια βιβλιοθήκη του στον δήμο Μαλεβιζίου. Ανάμεσα στη συλλογή του υπήρχαν κάποια αρνητικά. Στη φωτοθήκη που ήταν τοποθετημένα υπήρχε ο εξής τίτλος: Αρχείο Κουτουλάκη», θα πει ο Δημήτρης Ξενάκης.
Όταν τα αρνητικά εκτυπώθηκαν, ένα μυστήριο πολλών χρόνων – το πού κατέληξε το περίφημο αρχείο του φωτογράφου της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτητών εν Κρήτη – βρήκε επιτέλους τη λύση του. Ο Δουλγεράκης είχε άλλωστε εκδώσει τη δεκαετία του 1991 ένα ιστορικό λεύκωμα για τα τότε «50 Χρόνια από τη Μάχη της Κρήτης», στο οποίο είχε συμπεριλάβει 22 φωτογραφίες του αρχείου Κουτουλάκη, ωστόσο τα αρνητικά που δωρήθηκαν το 2014 στον δήμο Μαλεβιζίου αντιστοιχούν σε 76 πολύτιμα ντοκουμέντα της σύγχρονης ιστορίας της Κρήτης.
Σημαντικό στοιχείο για την ταυτοποίηση των φωτογραφιών είναι το ότι πολλές από αυτές φέρουναναλυτικές επεξηγηματικές λεζάντες, συχνά με υπογραφή του ίδιου του φωτογράφου ή κάποιου άλλου προσώπου, που υπογράφει με τα αρχικά Ζ.Α.Κ.
Αυτά τα αρνητικά παλαιού τύπου και διαστάσεων 10×12 εκατοστών μελετά πλέον μία επιστημονική ομάδα με επικεφαλής τους Μανώλη Δρακάκη και Γιώργο Τζωράκη, ένα έργο που γίνεται υπό την αιγίδα του δήμου Μαλεβιζίου, του εντεταλμένου για θέματα πολιτισμού της Περιφέρειας Κρήτης Κώστα Φασουλάκη και του Κέντρου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Πανεπιστήμιου Κρήτης. «Αυτήν τη στιγμή γίνεται μία διπλή προσπάθεια.Δηλαδή και να ταυτοποιηθούν τα πρόσωπα που απεικονίζονται στις φωτογραφίες, αλλά και να συνδεθούν αυτές με τις καταστροφές που που καταγράφονται στην έκθεση της Επιτροπής Ωμοτήτων, πράγμα πολύ χρήσιμογια τις ευρύτερες διεκδικήσεις της Ελλάδας», παρατηρεί ο κ. Ξενάκης.
Μετά από τόσα χρόνια στο φως
Οι Κρητικοί ήρθαν για πρώτη φορά σε επαφή με τα σημαντικά αυτά, ιστορικά για τον τόπο τους αλλά και για ολόκληρη την Ελλάδα, τεκμήρια σε μία έκθεση που διοργάνωσαν το καλοκαίρι του 2015 οι δήμοι Ηρακλείου και Μαλεβιζίου σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης. Η έκθεση παρουσιάστηκε συμβολικά στη Στοά Μακάσι, που βρίσκεται στους πρόποδες της τελευταίας κατοικίας του Νίκου Καζαντζάκη.
Η ανταπόκριση του κόσμου στην έκθεση δεν ήταν μόνομεγάλη αλλά και συγκινητική. «Είδαμε ανθρώπους να κλαίνε. Είχαμε επίσης την περίπτωση ενός επισκέπτη που βλέποντας μια φωτογραφία αναγνώρισε σε αυτήν τα άτομα που απεικονίζονταν», θυμάται ο Δημήτρης Ξενάκης.
Από εκεί η έκθεση ταξίδεψε στη μαρτυρική Βιάννο, στην Κριτσά από όπου και κατάγεται ο Κουτουλάκης και κατά την 75η επέτειο της Μάχης της Κρήτης εκτέθηκε στα Χανιά. Και από την Ελλάδα το αρχείο Κουτουλάκη έφτασε ως στις Βρυξέλλες, όπου και προβλήθηκε στην εκδήλωση του Στέλιου Κούλουγλου για τα «75 Χρόνια από τη Μάχη της Κρήτης», προκαλώντας συγκίνηση στο Ευρωκοινοβούλιο, για τη λεβεντιά με την οποία ο κρητικός λαός αντιστάθηκε στον κατακτητή, αλλά και για το βαρύ τίμημα που πλήρωσε με αίμα για την αντίστασή του αυτή.
Ο Κουτουλάκης κατάφερε άλλωστε να αποτυπώσει με τον πιο εύγλωττο τρόπο τα κύρια γνωρίσματα της ζοφερής αυτής εποχής για την Κρήτη: την ανείπωτη δηλαδή καταστροφή, την ορφάνια και το πένθος που επέβαλε η φρικτή πραγματικότητα, μαζί όμως με ένα ακατάλυτο πείσμα για επιβίωση.
Ποιός ήταν ο Κωνσταντίνος Κουτουλάκης
Όταν ο Κωνσταντίνος Κουτουλάκης επέστρεψε από τη Μικρασιατική εκστρατεία, που είχε λάβει μέρος εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου και εργάστηκε ως τραπεζικός υπάλληλος.
Η φωτογραφία ήταν όμως το πάθος του και αν και αρχικά ασχολήθηκε ερασιτεχνικά, σύντομα τον κέρδισε, και τον έκανε να ανοίξει το δικό του φωτογραφείο.
Ήταν το 1952, όταν μαζί με άλλους 74 διακεκριμένους φωτογράφους της χώρας ίδρυσαν την Ελληνική Φωτογραφική Εταιρεία. Το ίδιο διάστημα συνεργαζόταν άλλωστε με τον ΕΟΤ τραβώντας κάποιες από τις θρυλικές φωτογραφίες τουριστικής προβολής της Ελλάδας, της εποχής.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 η Έλλη Αλεξίου τον συνάντησε στην Αθήνα και μίλησε μαζί του για το έργο της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτητών εν Κρήτη, συμπεριλαμβάνοντας την μαρτυρία του στο βιβλίο της για τον Νίκο Καζαντζάκη, «Για να γίνει μεγάλος», (1966).