Ενα χαμένο φωτογραφικό αρχείο που καταγράφει τις ωμότητες των Γερμανών ναζί στην Κρήτη εντοπίστηκε και αναδεικνύεται ξανά από τον Δήμο Μαλεβιζίου Κρήτης.
Πρόκειται για το αρχείο του φωτογράφου Κωνσταντίνου Κουτουλάκη που συμμετείχε στην Κεντρική Επιτροπή Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη, η οποία αποτελείτο από τον Νίκο Καζαντζάκη και τους διακεκριμένους καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννη Καλλιτσουνάκη και Ιωάννη Κακριδή.
Ο Κωνσταντίνος Κουτουλάκης συμμετείχε ως «βοηθητικό», όπως χαρακτηρίστηκε, μέλος, προκειμένου να απαθανατίσει με τον φακό του όσα θα αντίκριζε η Επιτροπή σε μια πρώτη προσπάθεια επίσημης αλλά και συνολικής καταγραφής των τραγικών επιπτώσεων της τετραετούς βαρβαρικής υποδούλωσης στην Κρήτη.
Η περιοδεία της Επιτροπής διήρκεσε από τις 29 Ιουνίου έως τις 6 Αυγούστου 1945 και τα μέλη της επισκέφτηκαν όσο το δυνατόν περισσότερους τόπους της μαρτυρικής Μεγαλονήσου.
Η συνταχθείσα Εκθεση παραδόθηκε τότε στο αρμόδιο υπουργείο, το οποίο όμως δεν προέβη σε κανενός είδους αξιοποίησή της, για λόγους που ποτέ δεν αποσαφηνίστηκαν. Για πολλές δεκαετίες το αποτέλεσμα της πολυήμερης εργασίας των επιφανών μελών της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων ήταν εντελώς άγνωστο, αφού η έκθεσή τους παρέμενε κυριολεκτικά εξαφανισμένη.
Πολύτιμο χειρόγραφο
«Από μια καλή συγκυρία, το μοναδικό γνωστό σωζόμενο χειρόγραφο της Εκθεσης της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων παραδόθηκε στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης από τον γνωστό Κρητικό λογοτέχνη και λόγιο Παντελή Πρεβελάκη, αδελφικό φίλο του Καζαντζάκη. Επρόκειτο για αντίγραφο της Εκθεσης που δόθηκε από τον ίδιο τον Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, προφανώς για την έκφραση τυχόν παρατηρήσεων, πριν από την τελική της παράδοση», αναφέρει στο «Εθνος» ο αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κρήτης, Δημήτρης Ξενάκης.
«Ο Δήμος Ηρακλείου στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ανέλαβε την πρώτη και μοναδική έως σήμερα έκδοση του σπάνιου αυτού χειρογράφου με την Εκθεση της Επιτροπής σε έναν λιτό τόμο που κυκλοφόρησε το 1983, 38 ολόκληρα χρόνια μετά τη σύνταξή της. Η έκδοση αυτή προλογίστηκε από τον τότε δήμαρχο Μανόλη Καρέλλη, ο οποίος φαίνεται ότι είχε και την πρωτοβουλία για την αναζήτηση του κειμένου της Εκθεσης Ωμοτήτων και την τελική έκδοσή της», συμπληρώνει ο αναπληρωτής καθηγητής, ο οποίος μίλησε για την έκθεση σε εκδήλωση που διοργάνωσε στις Βρυξέλλες ο ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ και της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, Στέλιος Κούλογλου, με αφορμή τα 75 χρόνια από την ιστορική Μάχη της Κρήτης.
Δύο ιστορικοί, οι Μανώλης Δρακάκης και Γιώργος Τζωράκης μελετούν το αρχείο για να ταυτοποιήσουν τις άγνωστες φωτογραφίες και να τις συνδέσουν με την έκθεση ωμοτήτων.
Η έκδοση από τον Δήμο Ηρακλείου της Εκθεσης Ωμοτήτων συμπεριέλαβε ελάχιστες από τις αντίστοιχες φωτογραφίες του Κουτουλάκη, οι οποίες την εποχή εκείνη πρέπει να θεωρούνταν γενικά χαμένες. Μέχρι τότε, το 1983, η εργασία της Επιτροπής Καζαντζάκη – Καλιτσουνάκη – Κακριδή αγνοούνταν στο σύνολό της και επιβίωνε μόνο στις μνήμες των κατοίκων της Κρήτης, οι οποίοι θυμούνταν, βέβαια, τη βαρυσήμαντη αυτή επίσκεψη της Επιτροπής στα χωριά και τις πόλεις τους.
Αρκετά χρόνια νωρίτερα, το 1966, είχε προηγηθεί μια σημαντική καταγραφή στοιχείων από την προετοιμασία και τη δράση της Επιτροπής. Η καταγραφή αυτή φαίνεται όμως πως πέρασε σε μεγάλο βαθμό απαρατήρητη, επειδή φιλοξενήθηκε όχι στο πεδίο της ιστοριογραφίας, αλλά σε εκείνο της λογοτεχνίας. Πρόκειται για μια σύντομη αλλά αρκετά περιεκτική περιγραφή των γεγονότων, με τη μορφή μαρτυρίας του ίδιου του φωτογράφου της, του Κωνσταντίνου Κουτουλάκη, η οποία διασώθηκε στο βιογραφικό για τον Καζαντζάκη βιβλίο της Ελλης Αλεξίου «Για να γίνεις μεγάλος».
Τα αυθεντικά αρνητικά
Παρά τις πρώιμες αυτές καταγραφές για τη δράση της Επιτροπής, οι φωτογραφίες του Κ. Κουτουλάκη παρέμεναν στο μεγαλύτερο μέρος τους ανέκδοτες και, το κυριότερο, δεν γνώριζε κανείς εάν σώζονταν ή εάν είχαν χαθεί. «Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ο γνωστός δημοσιογράφος και ιστορικός Μανόλης Δουλγεράκης κυκλοφόρησε ένα μεγάλο λεύκωμα με τίτλο «50 Χρόνια από τη Μάχη της Κρήτης», το οποίο περιείχε εκατοντάδες ιστορικές φωτογραφίες από τη Μάχη της Κρήτης, την Κατοχή και την Αντίσταση. Μεταξύ αυτών περιέχονταν 22 φωτογραφίες, τις οποίες ο εκδότης του λευκώματος αναφέρει ως προερχόμενες από τον φακό του Κ. Κουτουλάκη κατά τη συμμετοχή του στην Επιτροπή Διαπιστώσεως Ωμοτήτων. Μετά τον αδόκητο θάνατο του Μ. Δουλγεράκη, το 2005, εντοπίστηκαν στα κατάλοιπά του, μεταξύ άλλων, φωτοθήκες με σειρά αρνητικών υπό τον τίτλο «Αρχείο Κουτουλάκη», τα οποία μαζί με την πλούσια βιβλιοθήκη του εκλιπόντος δωρήθηκαν το 2014 στον Δήμο Μαλεβιζίου.
Οταν τα αρνητικά εκτυπώθηκαν δεν υπήρχε αμφιβολία ότι αποτελούν μέρος των λήψεων που πραγματοποίησε ο Κωνσταντίνος Κουτουλάκης σε διάφορους οικισμούς της Κρήτης κατά τη διάρκεια της περιοδείας της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων», διηγείται ο Δ. Ξενάκης.
Η συγκρότηση της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων πραγματοποιήθηκε στις 17 Ιουνίου 1945 με την υπ’ αριθμόν 11159 ειδική διαταγή του Προέδρου της Κυβέρνησης Πέτρου Βούλγαρη, σύμφωνα με τον σύντομο πρόλογο της Εκθεσης πεπραγμένων των μελών της. Αποστολή της Επιτροπής, κατά την επίσημη γλώσσα της κυβερνητικής εντολής, ήταν «η διαπίστωσις των υπό των Γερμανών και Ιταλών κατά την διάρκειαν της Κατοχής διαπραχθεισών ωμοτήτων εν Κρήτη».
Σύμφωνα με την Ελλη Αλεξίου, τα τέσσερα μέλη της Επιτροπής αντιπροσώπευαν συμβολικά τους τέσσερις νομούς της Κρήτης, αφού από συγκυρία ή σκόπιμα το καθένα από αυτά προερχόταν από διαφορετικό νομό της Κρήτης. Οι ντόπιοι αποκαλούσαν την Επιτροπή, σύμφωνα με την ίδια, «τα τέσσερα κάπα», λόγω της σύμπτωσης του αρχικού γράμματος των τεσσάρων επωνύμων.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΥΤΟΥΛΑΚΗΣ – Ο «αόρατος» φωτογράφος
«Τα κύρια μέλη της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων προφανώς δεν χρειάζονται συστάσεις. Ούτε ο αναγνωρισμένος διεθνώς από τότε Ηρακλειώτης συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης, ούτε ο σεβάσμιος, 67 χρόνων ήδη τότε, Χανιώτης καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, Ιωάννης Καλιτσουνάκης, ούτε βέβαια ο κατά πολύ νεότερος αλλά ήδη καταξιωμένος, προοδευτικός καθηγητής, από το Ρέθυμνο Ιωάννης Κακριδής. Για τον Κουτουλάκη όμως, τον φωτογράφο της Επιτροπής, δεν γνωρίζαμε ουσιαστικά σχεδόν τίποτα. Από τη δύσκολη θέση μας έβγαλε η έρευνα του λόγιου αρχιτέκτονα και καλού φίλου Οδυσσέα Σγουρού, μοναδική σχετική έρευνα απ’ όσο γνωρίζουμε για τον Κουτουλάκη. Σύμφωνα λοιπόν με τον κ. Σγουρό, ο Κωνσταντίνος Κουτουλάκης γεννήθηκε στην Κριτσά στις 10 Ιανουαρίου 1897. Ηταν ο μεγαλύτερος γιος της οικογένειας και είχε δύο αδελφές (Παπαδιά και Ζαμβία) και ένα μικρότερο αδελφό, το Γεώργιο. Το πατρικό σπίτι του σώζεται ακόμη στην παραδοσιακή συνοικία του Αφέντη Χριστού, στο όμορφο κεφαλοχώρι του Μεραμπέλου».
Πλούσιο έργο
Ο Κουτουλάκης έλαβε μέρος ως στρατιώτης-χωροφύλακας στη Μικρασιατική εκστρατεία και μετά την κατάρρευση του μετώπου και τα τραγικά επακόλουθα, σε ηλικία 25 ετών εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα όπου βρήκε εργασία ως τραπεζικός υπάλληλος. Τα χρόνια εκείνα φαίνεται πως ξεκίνησε η ενασχόλησή του με τη φωτογραφία, ερασιτεχνική αρχικά, που οδήγησε όμως γρήγορα στην απόκτηση δικού του εργαστηρίου. Η δράση του ως φωτογράφου τοποθετείται κυρίως στο διάστημα 1930-1960. Το 1952 ήταν μεταξύ των 75 εξεχόντων φωτογράφων της χώρας που ίδρυσαν την Ελληνική Φωτογραφική Εταιρεία.
Τη δεκαετία του 1950 συνεργάστηκε με τον ΕΟΤ για την τουριστική προβολή της χώρας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 η Ελλη Αλεξίου τον συνάντησε στην Αθήνα για τη συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στο βιβλίο της για τον Καζαντζάκη.
«Πριν από την Κατοχή ο Κουτουλάκης φαίνεται ότι αποτελούσε αναγνωρίσιμο καλλιτέχνη-φωτογράφο, αν κρίνουμε από τη συμμετοχή του στη Διεθνή Εκθεση της Νέας Υόρκης το 1939 στη φωτογραφική ομάδα της Νέλλης Σουλγιουτζόγλου, τη γνωστή διεθνώς Nelly’s, που κλήθηκε να προβάλει και να αναδείξει καλλιτεχνικά την ελληνική ταυτότητα και ιδεολογία», επισημαίνει ο αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Δημήτρης Ξενάκης. «Η ανάδειξή του μεταξύ των επιφανών φωτογράφων του τόπου καθόρισε πιθανότατα τη συμμετοχή του στην Επιτροπή Διαπίστωσης Ωμοτήτων, που αποτέλεσε, όπως φαίνεται, το σημαντικότερο επεισόδιο της ζωής του, η οποία θα τερματιστεί ήσυχα στην Αθήνα το 1975».
Συνολικά, το αρχείο Κουτουλάκη αποτελείται από 76 αρνητικά παλαιού τύπου, διαστάσεων 10 επί 12 εκατοστών, καθώς και κάποιες ακόμη μεταγενέστερες αναπαραγωγές τους σε σύγχρονο φιλμ. Η εκτύπωσή τους επιβεβαίωσε ότι πρόκειται πράγματι για τις φωτογραφίες του Κουτουλάκη ως φωτογράφου της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων. Συνολικά, πρόκειται για 70 μοναδικές φωτογραφίες του. Σημαντικό μέρος των φωτογραφιών φέρει αναλυτικές επεξηγηματικές λεζάντες, συχνά με υπογραφή του ίδιου του φωτογράφου, ή κάποιου άλλου προσώπου, που υπογράφει με τα αρχικά Ζ.Α.Κ.