Βοτανολογικές μελέτες αποκαλύπτουν πως το νησί έχει ένα από τα πιο πλούσια και πιο ενδιαφέροντα οικοσυστήματα της Ευρώπης, με μεγάλο αριθμό ενδημικών φυτών, δηλ. φυτών που υπάρχουν αυτοφυή μόνο στην Κρήτη, όπως η Μαλοτύρα (siderites syrioca) και ο Δίκταμος (origanum diktamus L.) γνωστός από την αρχαιότητα για την αντισηπτική του ιδιότητα.
Στην Κρήτη, προσφέρεται πλήθος βοτάνων, που έχουν χρησιμοποιηθεί από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ως φαρμακευτικά φυτά. Είναι πολλά τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων που αποδίδουν στα βότανα εξαιρετικές θεραπευτικές ιδιότητες.
Τα βότανα της Κρήτης, φυτρώνουν στα απόκρημνα βουνά του νησιού και συλλέγονται από έμπειρους συλλέκτες για να αποξηρανθούν κάτω από φυσικές συνθήκες και να οδηγηθούν στα σύγχρονα συσκευαστήρια, χωρίς χημική ή άλλη επεξεργασία.
Δίκταμο (Έρωντας) (Origanum dictamnus)
Ενδημικό βότανο της Κρήτης που αποκαλείται και έρωντας ή στομαχόχορτο. Γνωστό από την αρχαιότητα, το χρησιμοποιούσαν ως αιμοστατικό και επουλωτικό πληγών. Ηθεραπευτική του δράση για το στομάχι και οι επουλωτικές του ιδιότητες αναφέρονται και από τον Ιπποκράτη. Λέγεται ότι όταν τα αγρίμιατραυματιστούν τρίβουν την πληγή τους πάνω στο φυτό και αυτή επουλώνεται ταχύτατα. Φυτρώνει μόνο σε απόκρημνες πλαγιές καιγκρεμνούς, έτσι η συλλογή του είναι επικίνδυνη. Ανθίζει και συλλέγεται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Σήμερα το πίνουμε κυρίως ως ρόφημα αλλά χρησιμοποιείται και για την παρασκευή ποτών.
Φασκόμηλο (Salvia fruticosa)
Ένα από τα πιο διαδεδομένα βότανα της Κρήτης με εξαιρετικό άρωμα. Ανθίζει Μάιο και Ιούνιο βγάζοντας μοβ-μπλε λουλούδια. Γνωστό από την αρχαιότητα για τις τονωτικές του ιδιότητες. Στη μαγειρική χρησιμοποιείται για να αρωματίσει διάφορα πιάτα, κυρίως κρέατα.
Μαντζουράνα (Origanum microphyllum)
Ανθίζει τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο και συλλέγεται την ίδια περίοδο. Χρησιμοποιείται στη φαρμακευτική, τη μαγειρική, και τηναρωματοποιία. Έχει παρόμοιες ιδιότητες με το θυμάρι και από την αρχαιότητα τη χρησιμοποιούσαν σε πολλές περιπτώσεις νευρικών παθήσεων, ιδανική για την αντιμετώπιση του κρυολογήματος. Συχνά σερβίρεται ως βραστάρι (ρόφημα) με μαλοτήρα.
Μαλοτήρα (Sideritis syriaca)
Ένα από τα είδη τσαγιού του βουνού , γνωστού σε όλη την Ελλάδα. Φυτρώνει σε ξηρά και άγονα μέρη σε ολόκληρο τον ορεινό όγκο και αποτελεί σημαντικό κτηνοτροφικό φυτόιδιαίτερα της ψηλής μαδάρας (Μαδάρες, άλλη ονομασία των Λευκών Ορέων, μαδαρός = σπανός, χωρίς βλάστηση). Συλλέγεται τον Ιούλιο, κατά την περίοδο της ανθοφορίας της. Στην αρχαιότητα το όνομα sideritisαναφερόταν γενικότερα στην ικανότηταεπούλωσης πληγών που προκαλούνταν από μεταλλικά αντικείμενα. Η λέξη μαλοτήρα προέρχεται από την περίοδο της ενετοκρατίαςστην Κρήτη (ιταλικά male=αρρώστεια,tirare=σύρω). Το αφέψημά της χρησιμοποιείται ως ευστόμαχο, ως διουρητικό και κατά τωνκρυολογημάτων.
Ρίγανη (Origanum vulgare ssp hirtum)
Η γνωστή σε όλους ρίγανη ανθίζει και συλλέγεται τον Ιούνιο και τον Ιούλιο. Τα άνθη της έχουν χρώμα λευκό με γλυκιά πιπεράτη μυρωδιά. Τη συναντάμε σε πετρώδη και ηλιόλουστα μέρη. Στη <strong< strong=””>θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό φυτό μαζί με το θυμάρι. Αποτελεί βασικό αρωματικό της μεσογειακής κουζίνας σε ψητά, ψάρια και κρέατα. Παλαιότερα η συλλογή της αποτελούσε ένα σημαντικό εισόδημα για τον αγροτικό πληθυσμό. Από την αρχαιότητα γνωστές είναι και οι φαρμακευτικές ιδιότητες της ρίγανης. Χρησιμοποιείται ως ορεκτικό, αντισηπτικό, καταπραϋντικό στους πονόδοντους και στο στομαχόπονο και το αιθέριο έλαιό της έχει ευρεία χρήση στην αρωματοποιία.
Θυμάρι (Coridothymus capitatus)
Ανθίζει τον Ιούνιο και τον Ιούλιο και έχει γαλάζια άνθη. Στην Κρήτη βρίσκουμε και τον ασπρόθυμο. Και τα δυο είδη είναι σπουδαίαμελισσοκομικά φυτά. Το θυμαρίσιο μέλιθεωρείται ως το εκλεκτότερο. Το θυμάρι έχειαντισηπτικές, διουρητικές, αντιπαρασιτικές καιαντιπυρετικές ιδιότητες. Το αιθέριο έλαιό του χρησιμοποιείται μεταξύ άλλων και στις οδοντόπαστες. Στη μαγειρική χρησιμοποιείται ως άρτυμα.
(Satureja thymbra)
Φαρμακευτικό και μελισσοκομικό φυτό. Ανθίζει κατά τους μήνες Ιούνιο και Αύγουστο. Η οσμή του μοιάζει με αυτήν του θυμαριού και της ρίγανης. Διεγείρει την όρεξη και δρα καταπραϋντικά στα ρευματικά. Χρησιμοποιείται και στη μαγειρική. Στα ξηρά και άνυδρα μέρη του ορεινού όγκου της Κρήτης αλλά και στα δάση και τα φαράγγια, αφθονούν ακόμη πάρα πολλά άλλα αρωματικά φυτά και βότανα, όπως το μάραθο, το αγκίσαρος, η λεβάντα, η καυκαλήθρα, το μελισσόχορτο κ.α. Αλλά και οικήποι και οι αυλές είναι γεμάτοι βασιλικό,δυόσμο, δενδρολίβανο, μαϊντανό, άνηθο, λουίζακαι πλήθος άλλων φυτών που ανέκαθεν αποτελούσαν το πραγματικό άρωμα της Κρήτης.
Χαμομήλι (Marticaria chamomila)
Συλλέγεται από τον Απρίλιο έως και τον Ιούνιο ενώ αποξεραίνεται και χρησιμοποιείται για όλο το χρόνο. Στην Κρήτη υπάρχει παντού ιδιαίτερα σε χέρσους τόπους. Χαρακτηρίζεται ως αντιφλεγμονώδες, αντιαλλεργικό,καταπραϋντικό και άριστης ποιότηταςαντισηπτικής χρήσης. Καταναλώνετε συνήθως ζεστό ως αφέψημα σε συνδυασμό με άλλα κρητικά βότανα, συνδυάζοντας τη τέλεια χαλάρωση και καταπολεμώντας την αϋπνία.
Μέντα (Mentha x piperita)
Η άνθιση έρχεται Ιούνιο με Αύγουστο και μαζεύετε την ίδια περίοδο και θεωρείτε ένα από τα σπουδαιότερα βότανα. Είναι κατά τηςδυσπεψίας, των νευρικών διαταραχών και τηςαϋπνίας. Αρωματικό, συνήθως το χρησιμοποιούν στα παγωτά, στις κομπόστες και κυρίως στις σαλάτες αφού η μυρωδιά της είναι πολύ έντονη και δίνει μια ιδιαίτερη εύγευστη γεύση στη σαλάτα.
Τίλιο (tilia cordata mill)
Είναι αρωματικό-φαρμακευτικό. Τα άνθη θεωρούνται ευστόμαχα. αντιβηχικά. μαλακτικά σπασμολυτικά, διουρητικά, αντικαταρροϊκά αποχρεμπτικά, αντιπαχυντικά και εφιδρωτικά. Ανθίζει τους μήνες Ιούνιο – Ιούλιο.
Δάφνη (Laurus nobilis)
Πολλοί δεν ξέρουν τις ιδιότητες και συνάμα δεν μπορούν να εκτιμήσουν την χρησιμότητα του θαμνώδες δέντρου «δάφνη». Χρησιμοποιούνταν παλαιότερα για τηνενδυνάμωση των μαλλιών αλλά και το αφέψηματο χρησιμοποιούσαν για την επάλειψη των μελών και σε μέρη του σώματος, που έπασχαν από ρευματισμούς ή θλάσεις μυών. Είναι πολύ χρήσιμο για την δυσπεψία και για την καλή λειτουργία του στομάχου.
Δεντρολίβανο (Rosmarinus officinalis)
Παλαιότερα χρησιμοποιούνταν ως ρόφημα κατά των πονοκεφάλων όπως και ιδανικό για τις ημικρανίες. Θεωρήθηκε από ειδικούς επιστήμονες ότι η συχνή χρησιμοποίησή του είναι ιδανική κατά της τριχόπτωσης του τριχωτού της κεφαλής. Είναι αντιβακτηριδιακό,αντισηπτικό και πολύ διεγερτικό του κυκλοφοριακού, όπως επίσης και κατά της αϋπνίας.
Βασιλικός (Ocimum basilicum)
Χρησιμοποιείται ως αρωματικό σε κρητικά φαγητά, όπως επίσης για αρωματισμό του ελαιολάδου σε συνδυασμό είτε μόνο του, είτε με άλλα βότανα επίσης αρωματικά. Ανακουφίζει από τις ημικρανίες, έντονουςπονοκεφάλους, από στοματίτιδες, όπως επίσης καταπραΰνει τους σπασμούς των εντέρων. Παλαιότερα χρησιμοποιούνταν πολτοποιημένο για την καταπραϋντική του δράση σε τσίμπημα σκορπιού, δάγκωμα μέλισσας, ή ερεθισμό από τσουκνίδα.
Αγιόκλημα (Lonicera)
Τι μπορούμε να πούμε γι αυτό το αιθέριο λουλούδι με το μεθυστικό άρωμα και το εκτυφλωτικά όμορφο ανθό. Το άρωμά του μοναδικό! Γι’ αυτό άλλωστε υπάρχει και αιθέριο έλαιο από αγιόκλημα. Συνήθως χρησιμοποιούνταν από τους παλιούς φυσιολάτρες για τις δερματικές μολύνσεις αλλά και την αϋπνία.
Βρώμη
Χρήσιμο βότανο στην ιατρική μια και προτείνετε κατά της κατάθλιψης, της εξάντλησηςκαι της αϋπνίας. Θεωρείτε ένα από τα πολύ καλά τονωτικά του νευρικού συστήματος, χάρις τις βιταμίνες που περιέχει και την λεγόμενη «τανίνη».
Το κρινάκι» της θάλασσας (Pancratium maritimum)
Το μυρωδάτο άνθος αυτού του φυτού, που κινδυνεύει από τις μεσογειακές ακτές λόγω της τουριστικής ή άλλης «ανάπτυξης», ενέπνευσε με το κάλλος του τον αρχαίο καλλιτέχνη που το ζωγράφισε με περίσσεια τέχνη στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, όπως αποκάλυψε μετά 2.500 σχεδόν χρόνια η αρχαιολογική σκαπάνη. Το φυτό πολλαπλασιάζεται και με τις «πατάτες» που παράγει, αλλά παρά την πολλαπλασιαστική του δυνατότητα πέφτει θύμα των όποιων ανθρώπινων δραστηριοτήτων στις ακτές.
Λυγαριά (Vitex agnuscastus)
Φυλλοβόλος θάμνος με γκριζοπράσινα, σύνθετα, παλαμοειδή, αρωματικά φύλλα και μοβ ή λευκά εύοσμα άνθη το καλοκαίρι και νωρίς το φθινόπωρο. Κατά τη μυθολογία, όταν ο Προμηθέας ελευθερώθηκε από τον Κένταυρο Χείρωνα έβαλε στο κεφάλι του ένα στεφάνι από κλαδιά λυγαριάς για να θυμάται τα δεσμά του που ήταν καμωμένα από αυτά κι ακόμα πως ο Όμηρος αναφέρει στην Ιλιάδα, ότι ο Αχιλλέας έδεσε τους γιους του Πριάμου με βέργες λυγαριάς στα δάση της Ίδης.
Μυρτιά (Myrtus communis)
Η μυρτιά με «στίλβοντα» καταπράσινα φύλλα στολισμένα με τα κομψοτεχνήματα-άσπρα άνθη της, υπήρξε πηγή έμπνευσης για τοναρχαίο καλλιτέχνη, που κατασκεύασε το χρυσό στεφάνι μυρτιάς του τάφου της Βεργίνας. Η μυρτιά, ήταν αφιερωμένη στην Πάφιο Αφροδίτη που όταν βγήκε από τη θάλασσα κρύφτηκε πίσω από ένα τέτοιο θάμνο. Οι νύφες φορούσαν στεφάνια από μυρτιά. Τα φύλλα της είναι γεμάτα από αδένες με αιθέριο έλαιο που δίνει και τη μυρωδιά στο φυτό, οι αδένες αυτοί φαίνονται κόντρα στο φως σαν τρύπες.
Λαδανιά (cistus creticus)
Η λαδανιά είναι ένα πολυετής αρωματικός θάμνος. Έχει όμορφα ροζ, και πιο σπάνια λευκά, λουλούδια και ανθίζει από τον Μάρτιο μέχρι και τον Ιούνιο. Στην Κρήτη, ανάλογα με την περιοχή αποκαλείται καιαγριοτριανταφυλλιά ή αγριοφασκόμηλο. Είναι φυτό αρωματικό και φαρμακευτικό. Ο βλαστός και τα φύλλα περιέχουν βαλσαμώδη ρητινική αρωματική ύλη, το λάδανο. Η ρητίνη αυτή εκκρίνεται από τις αδενώδεις τρίχες των φύλλων και παρουσιάζει ισχυρή αντιμικροβιακή δράση και κυρίως αντιλευχαιμική δράση. Το λάδανο έχει επίσης καλά αποτελέσματα κατά της αϋπνίας, του πονόδοντου και του τέτανου. Με τους καρπούς του φυτού φτιάχνεται ένα βραστάρι που σταματά τη διάρροια και με τα φύλλα του ένα αρωματικό τσάι.
Παλιότερα ορισμένοι αρτοποιοί το έβαζαν στο φούρνο τους για να αρωματίζουν τα παξιμάδια, ενώ σε κάποιες περιοχές της Κρήτης, με το θυμίαμα της ρητίνης, θύμιαζαν τις εικόνες στις εκκλησίες. Έχει χρησιμοποιηθεί σαν αλοιφή σε διάφορες δερματικές παθήσεις αλλά και στην αρωματοποιία. Σήμερα το ρετσίνι, που λέγεται από τους ντόπιους «αλάδανος», συλλέγεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και κατά «παγκόσμια αποκλειστικότητα» από τους κατοίκους του ορεινού χωριούΣίσσες Μυλοποτάμου Ρεθύμνης και εξάγεται στις αραβικές χώρες όπου χρησιμοποιείται σαν θυμίαμα. Η εργαστηριακή έρευνα έδωσε τελευταία πολλές πληροφορίες για τις ουσίες που περιέχει ο αλάδανος αλλά και τις ιδιότητές τους, δικαιώνοντας τους Μυλοποταμίτες που τον χρησιμοποιούν ακόμα και κατά του καρκίνου της μήτρας.