«Μεριάστε κάστρα και βουνά και σεις… για να περάση η Κρήτη με την Κνωσσό, με τα Σφακιά και με τον Ψηλορείτη».
Γράφει ο Ευτύχιος Δασκαλάκης Σφουγκατάκης
Όμως πώς θα συνυπάρξουν το όνειρο με το κλάμα, ο θεοβάδιστος Ψηλορείτης και η υψιπετής Μινωική Κνωσσός, με τις αιμοσταγείς αυτοκτονικές εκλάμψεις της Σφακιανής αυτοθυσίας, «δι ων πενθηφορούσαι κοσμούνται οι σελίδες της ελληνικής ιστορίας».
Αλλά αυτή είναι η ποίηση και η ποιητική αδεία του ποιητή που μπορεί να ονειροβατεί να εθαιροβατεί και να κάνει έμμετρη μνεία υπέρ και ανθ’ ων παρετόλμησαν, «αυτοί οι μπογιαράδες, οι λιγνοί με τση φαρδειές κουτάλες, τα μπέθια των τα μαλλιαρά και τση μακρές χερούκλες».
Αυτοί οι απρόβλεπτοι αητοί της εμβληματικής αητοφωλιάς που ζούσαν σαν σε φρούριο παίρνοντας έναν υπνάκο με το όπλο προσκεφαλάδι που εθεμελίωσαν θεοσεβώς και ελειτούργησαν κατά το θρύλο εκατό εκκλησιδάκια μόνο στον Ομπροσγιαλό. Αυτοί είχαν καρδιά, νουν όμως δεν είχαν, γιατί αλλιώς πώς θα απόρριπταν απερίσκεπτα την δελεαστική προσφορά των μεγάλων δυνάμεων να εγγυηθούν την ανεξαρτησία τους με ένα πολιτειακό μόρφωμα με Χριστιανό διοικητή;
Τούτο δε κατ’ αυτούς γιατί η προσφορά ήταν κενή αφού δεν αφορούσε ολόκληρη την Κρήτη.
Αλλά το αποκορύφωμα των αδικαίωτων θυσιών των Σφακιανών επιστεγάζεται με το το αφθάστου μεγαλείου διάγγελμα του μεγάλου τέκνου των Σφακίων του Ιωάννη Βλάχου αρχηγού της επανάστασης του 1770, γνωστού ως Δασκαλογιάννη όπου : «Εγώ κι αν είμαι Σφακιανός, παιδί τση Κρήτης είμαι, και να θορώ τση Χριαστιανούς στα βάσανα, πονεί με». Δεν τον απόπιε τον καπνό μηδέ και τον καφέ του λουρίδες την εβγάλασι οι σκύλοι την προβέτου.
Η αδούλωτη ψυχή του, ιχνηλατώντας οδηγήθηκε στα δώματα του Κρηταγενή Δία στον Ψηλορείτη.
Όμως πρέπει να προσγειωθούμε.
Αν η κλαγγή των Χριστιανικών όπλων αναφτέρωσε τις καταπτοημένες συνειδήσεις των δύσμοιρων Κρητικών εντούτοις η τελεύτητη κατάσταση πολιορκίας των Σφακιών με τη ζωή να κυλά σε ατμόσφαιρα τρόμου είχε κατά την αναγκαία συνθήκη τραχεία και αγέρωχη επιρροή στις εύπλαστες ψυχές των Σφακιανόπουλων τοσούτω μάλλον που ο γεροντότερος της οικογένειας έδιδε μαθήματα χρήσης των όπλων στους επιγενόμενους.
Όμως ο καλός Θεός των Σφακιανών δεν τους ξελησμόνησε. Όπως τους είχε εξασφαλίσει την διαρκή ελευθερία, κι ας ήταν με πόνο και αίμα, έτσι και υστερώτερα είδε οτι η λευτεριά έπρεπε να πάψει να χτυπά με το σπαθί του Σφακιανού και τούτο για να γευτούν τα Σφακιανόπουλα το μέγιστο αγαθό, τη γνώση της παιδείας δια του σχολείου. Και αυτό ήρθε όχι ως το μάννα εξ ουρανού αλλά με ένα θεάρεστο κληροδότημα ενός ισάγιου Σφακιανού, με εντολή : Να οικοδομηθούν και επανδρωθούν σε όλα τα χωριά της επαρχίας, δημτικά σχολεία και στην Χώρα γυμνάσιο. Και σ’ αυτά δωρεά εγγραφή, βιβλία και ένα γεύμα κάθε μέρα. Των δωρημάτων αυτών απόλαυσε τότε και ο αφηγητής εδώ και η αθιβολή αυτή ας λογαριαστεί με ευλάβεια, σεμνό θυμίαμα στη μνήμη του. Καθώς τα μεγάλα γεγονότα που εκφράζουν θεϊκή βούληση συντελούνται με τις ενέργειες και τη δράση πεφωτισμένων εκλεκτών του Θεού, έτσι και εδώ τη μεγάλη αυτή επαγγελία τη σφραγίζει ένα μεγάλο όνομα Γεώργιος Ξενουδάκης, ένας ισάγιος, ένας τηλαυγής φάρος, αυτό το απορφανισμένο Σφακιανόπουλο, που πήρε τους νέους των Σφακιών από την σκοτία και τα εφώτισε με τα νάματα της παιδείας.
Ο μεγάλος αυτός Σφακιανός, μετά από φωτεινές και γόνιμες παρουσίες στην Ευρώπη είπε ένα συμαντικό παρών στο Ελληνικό κοινωνικό στίβο, διέλαμψε ως δεινός ρήτορας, ελάμπρινε το ελληνικό κοινοβούλιο με τις φλογερές πατριωτικές αγορεύσεις του και επιπλέον μετέσχε εθελοντικά στους κρητικούς ξεσηκωμούς.
Αυτός ο βαθύς κοινωνιστής δεν διέθεσε το θησαυρό του στην ικανοποίση δεύτερης σημμασίας αναγκών στην ανέγερση μουσείων, βιβλιοθηκών, σταδίων ή για άλλες ελιτίστικες φιοριτούρες. Μόνο αυτός και ο ισϋψής στην ευγένεια ψυχής μεγάλος ευεργέτης ο Στουρνάρης διέθεσαν τον πλούτο τους για την πρωτοβάθμια παιδεία, το ευλογημένο δημοτικό σχολειό με τον ιεραπόστολο το δημοδιδάσκαλο. Όμως σε όλες τις συμαντικές κοινωνικές ή άλλες εκδηλώσεις εμφυλλοχωρούν παραλείψεις και παραφωνείες τουτ’ αυτό και στις περιπτώσεις των δύο μεγάλων Σφκακιανών, όπου για μεν τον Δασκαλογιάννη φιλοτεχνήθηκε υπέροχος και εθνοπρεπής έμμετρος ύμνος, το «τραγούδι του Δασκαλογιάννη».
Εν τούτις για τον άλλο μεγάλο τον Ξενουδάκη, ανάλογος υμνωδός δεν αναφάνηκε. Αντίθετα διατηρήθηκε μια σπερμολογία όχι ευτυχώς για την γέννησή του στην Νίμπρο Σφακίων αλλά για το επώνυμό του, αν δηλαδή το Ξενουδάκης είναι προσωνύμιο ή πατρογονικό επώνυμο. Ο αφηγητής εδώ, εξ επισήμων στοιχείων συνάγει ότι τω καιρώ εκείνω επώνυμα στα Σφακιά με κατάληξη -άκις δεν υπήρχαν.
Σ’ αυτά που έχουν θησαυριστεί, γραφτά ή προφορικά, σημαντική είναι η συμβολή του εκ των συνεπωνύμων συγγενών του Νίκου Νταμπακάκη Σφακιανού της διασποράς τώρα. Ο ακάματος και φιλόστοργος αυτός συγγενής, που ευλόγως επαίρεται για τον μεγάλο πρόγονό του, με ένθεο ζήλο και με δαπάνη χρόνου και ουσίας, αποκαλύπτει με έρευνες, παραστάσεις στους επίκαιρους χώρους στιγμές του βίου του μεγάλου δωρητή. Από τις έρευνές του αυτές αποκαλύπτεται ότι ο πατέρας του ευεργέτη ήταν ο Νικόλαος Νταμπάκης εκ Νίμπρου, τον οποίον ανασκολόπησαν οι βάρβαροι και απήγαγαν το παιδί του Γεώργιον, σημερινό μεγάλο ευεργέτη.
Αν και είναι αυτονόητο ότι υιός του Νικολάου Νταμπάκη λαμβάνει το επώνυμο του πατέρα, προς τούτοις με έρευνες του προαναφερθέντος Νίκου Νταμπακάκη το επώνυμο Ξενουδάκης με το οποίο είναι γνωστός ο μεγάλος ευεργέτης είναι προσωνύμιο και τούτο λόγω της αρπαγής και του συνακόλουθου ξενιτεμού του και τούτο κατά το σύνηθες όπως και για τον Δασκαλογιάννη, που ο ήρωας αυτός ήταν καραβοκύρης και ποτέ δάσκαλος. Πειστικά στοιχεία, σε παλαιότερα χειρόγραφα ντοκουμέντα εκτίθενται με φροντίδα του Νίκου Νταμπακάκη στη Ηρακλειώτικη εφημερίδα Τόλμη της Κυριακής της 14ης Αυγούστου 2011.