Του Σήφη Φανουράκη *

Το ύψωμα «παπούρα» στην μελέτη του κατασκευαζόμενου αεροδρομίου Κρήτης στο Καστέλι Πεδιάδος, σηματοδοτείται με το αντιφατικό όνομα, «εμπόδιο 24». Μάλιστα στην αναφερόμενη μελέτη, όλα τα γύρω υψώματα του κατασκευαζόμενου αεροδρομίου σηματοδοτούνται με το όνομα «εμπόδιο». Προφανώς το ΥΠΟΜΕΔ συνέταξε τη μελέτη έχοντας υπόψη, την καταρχήν οδηγία της τοπικής Εφορείας Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ σχετικά με τις θέσεις ύπαρξης αρχαιοτήτων, οποίες έπρεπε να ερευνηθούν.

Είναι σαφές ότι, η μελέτη λοιπόν σηματοδότησε αυτές τις θέσεις, θεωρώντας ότι αποτελούν «εμπόδιο» για την υλοποίηση του έργου.

Έτσι το ύψωμα «παπούρα» ονομάστηκε στη μελέτη ως «εμπόδιο 24», όπου προβλεπόταν  η τοποθέτηση των ραντάρ του νέου αεροδρομίου. Όμως η θέση έπρεπε να ερευνηθεί αρχαιολογικά, όπως και έγινε, όπου και προέκυψαν «σπάνια και μοναδικά αρχαιολογικά ευρήματα», το γνωστό πλέον μνημείο στο ύψωμα «παπούρα».

Τόσο το ύψωμα, όσο και το ευρύτερο περιβάλλον του μελλοντικού αεροδρομίου, χαραχτηρίζονται από μια πολύμορφη τοπογραφία με ξεχωριστά φυσικά στοιχεία : καθαρά διαγραφόμενοι λόφοι και βουνά με χαμηλή βλάστηση και καταγραμμένοι αρχαιολογικοί χώροι, που «αναμένουν» υπομονετικά την αρχαιολογική σκαπάνη.

Είναι χώροι φυσικοί με σαφές περίγραμμα και πλαστική ανάγλυφη οντότητα που  «συμφιλιώνουν» τον άνθρωπο με την αρμονική ισορροπία γης και ουρανού.

Το ύψωμα-βουνό-λόφος όπου υπάρχει το «μνημείο», που χρονολογείται πριν από 2000 χρόνια π.χ., είναι ένας τόπος συνάντησης των δύο βασικών στοιχείων(ουρανός-γη). Χαραχτηρίζεται από τις ιδιότητες της σκληρότητας και της αντοχής της πέτρας.

Πολλοί αρχαίοι πολιτισμοί εξάλλου, έδιναν πρωταρχική σημασία στους βράχους και στις πέτρες, διότι τα θεωρούσαν άφθαρτα και ακατάλυτα στοιχεία. Γενικά όμως θεωρούσαν τα βουνά και τα υψώματα «απόμακρα», που τους προκαλούσαν φόβο και για αυτό δεν τα επέλεγαν για μόνιμη κατοίκηση.

Η αρχαιολογική ανασκαφή βρίσκεται σε εξέλιξη και έχει αποκαλύψει, ένα ανθρωπογενές χτισμένο περιβάλλον που βασίζεται στην κοσμική τάξη των σημείων του ορίζοντα(βοράς-νότος-ανατολή-δυση) και την τροχιά του ήλιου, που καθορίζουν και την δομική του διάρθρωση. Προφανώς είχε και έχει το δικό του «πνεύμα» στο ευρύτερο φυσικό τοπίο.

Είναι ένας περίκλειστος δομημένος χώρος του οποίου η πολιτισμική σημασία είναι ποιοτικά διαφορετική από τον περίγυρό του και είναι τμήμα ενός ευρύτερου αρχαιολογικού χώρου. Είναι ένα «μνημείο», ένα «τέμενος συλλογικό», με αρχετυπική χωρική δομή μιας ανθρώπινης εγκατάστασης, με χαραχτηριστική  λαβυρινθώδη κτηριακή τυπολογία και μορφή.

Είναι μια σύνθεση ξεχωριστών φυσικών στοιχείων με ομοιόμορφα κατανεμημένο το φως και τον αέρα. Είναι ένα τοπίο με γλυπτική οντότητα και πλήρη αρμονική ισορροπία.

Αυτό το τοπίο είναι ένα συντεταγμένο σύνολο διακριτών τόπων με ένα νόημα και ένα «πνεύμα», το οποίο ενσωματώνει την φροντίδα του ανθρώπου και τον οδηγεί στην συμφιλίωσή του με αυτό, για να μπορέσει στη συνέχεια να το μετατρέψει, σε καλλιεργημένο «τοπίο» και σε μία αρμονική ισορροπία του ουρανού και της γης.

Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο-επίτιμο έφορο αρχαιοτήτων Αντώνη Βασιλάκη, «…Το μνημείο στην Παπούρα είναι σπάνιο και μοναδικό ως προς το μέγεθος, το σχήμα και την χρονολογία κατασκευής του. Ως εκ τούτου δεν συζητάμε ότι πρέπει να διασωθεί[…] Αυτό που ξέρουμε σίγουρα είναι ότι κατασκευάστηκε περίπου το 2000 π.Χ,  άρα είναι ένα μνημείο πλέον των 4000 ετών. Είναι από πέτρα και λάσπη, της περιοχής, δεν έχει καθόλου ξύλο πλην μιας σκάλας. Τόσο μεγάλο κτήριο σωσμένο δεν έχουμε πουθενά και αυτό το κάνει μοναδικό. Προφανώς είναι κάτι που αποτελεί συλλογικό, διακοινοτικό κέντρο της περιοχής, το έφτιαξαν από τους γύρω οικισμούς για να έχουν κάτι αντιπροσωπευτικό, να μαζεύονται για διάφορους λόγους. Από τελετές και διαλόγους μέχρι συναντήσεις για την περιοχή. Το σχήμα παραπέμπει σε ουράνιο θόλο. Οι κερκίδες είναι σαν αντεστραμμένο θέατρο[…]Έγινε την ίδια περίοδο που έγινε η Ακρόπολη του Σμαρίου, το ανακτορικό κέντρου του Γαλατά κ.α.».

Τα μέχρι σήμερα αποτελέσματα της ανασκαφής παρουσιάστηκαν στις 12/10/2025 από την υπεύθυνη αρχαιολόγο της ανασκαφής, Δανάη Κοντοπόδη η οποία συνοπτικά σημείωσε ότι, «…είναι ένα μνημειακό κυκλικό κτήριο, διαμέτρου σχεδόν πενήντα μέτρων, με επτά επάλληλους δακτυλίους, που διαμορφώνουν έναν αρχιτεκτονικό λαβύρινθο χωρίς προηγούμενο στον χώρο του Αιγαίου. Τεκμηριώνει το υψηλό τεχνικό και πολιτιστικό επίπεδο των Μινωιτών ήδη πριν από την εμφάνιση των γνωστών ανακτόρων της Κνωσού, της Φαιστού και των Μαλίων[…]Πρόκειται για μοναδικό αρχιτεκτονικό τύπο στον χώρο του Αιγαίου, που βρίσκει αναλογίες μόνο στα κυκλικά οικοδομήματα της πρώιμης Εποχής του Χαλκού στη Μεσοποταμία, τη Συρία και το Ομάν, ή ακόμη πιο πίσω, στις νεολιθικές κυκλικές περιφράξεις της Ευρώπης».

Η ΑΠΕΙΛΗ

Το μνημείο στην παπούρα, που η μελέτη του ΥΠΟΜΕΔ το ονομάζει σημειολογικά «εμπόδιο24», απειλείται να «καταστραφεί» με την απόφαση του ΚΑΣ-ΥΠΠΟ.

Τόσο το ΥΠΟΜΕΔ, όσο και το ΥΠΠΟ το θεωρούν πραγματικό «εμπόδιο» και επιμένουν να «αγνοούν» τη μοναδικότητα και την σπουδαιότητά του, τοποθετώντας, σε σχήμα λαβίδας, τις εγκαταστάσεις ραντάρ του κατασκευαζόμενου αεροδρομίου.

Προσπαθούν να «πείσουν» την κοινή γνώμη ότι, δεν υπάρχει άλλο σημείο για την εγκατάσταση των ραντάρ και ότι, με την τοποθέτηση των ραντάρ θα σωθεί και θα αναδειχθεί το μνημείο (!).

Η αλήθεια βέβαια είναι ότι, υπάρχουν και άλλες θέσεις κατάλληλες για να τοποθετηθούν τα ραντάρ, σύμφωνα με την επιστημονική κοινότητα, αλλά και την ίδια τη μελέτη. Επίσης, σύμφωνα και με την διεθνή κοινότητα των αρχαιολόγων, «η συνύπαρξη του μνημείου και των ραντάρ θα επιφέρει την καταστροφή όχι μόνο του μνημείου αλλά και του περιβάλλοντος αρχαιολογικού τοπίου», το οποίο είναι αρχέτυπο του φυσικού τοπίου.

Η «απειλή» βέβαια ελλοχεύει για όλους του αρχαιολογικούς τόπους και το φυσικό περιβάλλον, από τα τεχνολογικά «παραφερνάλια», που καθημερινά «φυτεύονται» δίπλα και μέσα σε αυτούς και στο ευρύτερο πολιτιστικό και φυσικό περιβάλλον.

ΧΩΡΙΣ ΒΑΘΟΣ

Η διαπιστωμένη πλέον έλλειψη βάθους, την σημερινή εποχή, είναι μια επιλογή ενός κυρίαρχου συστήματος, το οποίο καθιστά την ιστορία και τη μνήμη άχρηστη ή απονευρωμένη.

Η διάγνωση αυτού του φαινομένου φωτίζεται καλύτερα από το γνωστό απόφθεγμα, «ένας λαός που αγνοεί το παρελθόν του δεν θα μάθει ποτέ τίποτα για το παρόν του». Και είναι σαφές ότι, ένας λαός χωρίς ιστορία ζει σε ένα αιώνιο και «άγνωστο» παρόν, χωρίς ιστορικό πλαίσιο. Μάλιστα, ένας λαός χωρίς εσωτερικευμένες μαρτυρίες του παρελθόντος δεν μπορεί να παρουσιάσει κανένα «αφήγημα» με βάθος.

Τελικά, ένας λαός χωρίς ιστορία δεν έχει καμία μαρτυρία να αντιτάξει και είναι ένας λαός χωρίς όνομα.

Πάντως, όταν το ίδιο το ΥΠΠΟ αποδέχεται ότι, το αρχαιολογικό περιβάλλον είναι «εμπόδιο», τότε το παρελθόν δεν δημιουργεί αλληλεπίδραση, αλλά ούτε και μνήμη.

Στη χώρα μας, όπου ο Ελληνοκεντρισμός ως κυρίαρχη ιδεολογία περισσεύει, το επίσημο Κράτος θεωρεί και ονομάζει «εμπόδιο», τις αρχαιότητες και το φυσικό περιβάλλον. Ανέκαθεν ο Ελληνοκεντρισμός ήταν προσχηματικός και υποκριτικός και θεωρεί ότι, οι αρχαιότητες είναι «εμπόδια, για την υλοποίηση των μεγάλων έργων και των μεγάλων κερδών».

Αυτή διαπίστωση φωτίζεται καλύτερα από την ρήση του Κόυντερα : «όλα είναι κίβδηλα στη σύγχρονη ζωή και προσδιορίζουν ανθρώπινες καταστάσεις και κοινωνικές συμπεριφορές, στα στενά πλαίσια της αντίληψης, που κινείται ανάμεσα στην υπερβολή και σε μια «αβάστακτη» ελαφρότητα».

Υ.Γ. : Η ανασκαφή τιμάται στις 30/10/2025 σε τελετή στο Paestum Ιταλίας με  το βραβείο «International Archaeological Discovery Award ‘Palmyra’», που είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Σύριου αρχαιολόγου Khaled al-Asaad, διευθυντή του μουσείου Παλμύρας,  αλλά και το βραβείο «Special Award»(βραβείο κοινού) του Mediterranean Exchange of Archaeological Tourism.

Άραγε το βραβείο θα το παραλάβει η Υπουργός Πολιτισμού;

Άραγε το βραβείο θα το παραλάβει η Υπουργός Πολιτισμού;

* Αρχιτέκτονας / Επίτιμος Προϊστάμενος Νεωτέρων Μνημείων Κρήτης του ΥΠΠΟ