Η άγνωστη ιστορία του ιαματικού νερού των Αρχαίων Ασκληπιείων της Κρήτης

Για πάνω από τριάντα χρόνια η προαγωγή της υγείας είναι η καθοριστική συνιστώσα της σύγχρονης δημόσιας υγείας. Φαντάζει και αντιλαμβανόμαστε την διεθνή αυτή συμφωνία ως αποτέλεσμα των διαφόρων «επαναστάσεων» της τεχνολογίας που, ως διάνθισμα της επιστημονικής γνώσης και των επιτευγμάτων της, καθώς και της διόγκωσης της παγκόσμιας οικονομίας, οδήγησαν στην διαχρονική παγκόσμια πολιτισμική μας εξέλιξη, στο σημερινό μας πολιτισμικό επίπεδο και εδραίωσαν διακριτούς θεσμούς και δομές: της δημόσιας υγείας και των νοσοκομείων.

Είναι όμως όπως φαντάζει; Ή προκαθορίστηκε στην αρχαία Ελλάδα με απαρχές τον έκτο αιώνα  π.Χ. και οριοθετήθηκε από το πέρασμα του Ασκληπιού στον Ιπποκράτη;

Ας ξεκινήσουμε από το παρόν τον μικρό μας περίπλου…

Πιθανώς το έτος 2019 να είναι καθοριστικής σημασίας για την Δυτική Ιατρική μιας και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, όπως διαβάζουμε², πιθανώς να αναγνωρίσει  την Παραδοσιακή Κινεζική Ιατρική (ΠΚΙ), την ζωτική ενέργεια του «τσι», σε μια προσπάθεια εξίσωσης του με την σημερινή Δυτική ιατρική, εξελικτική της  Ιπποκράτειας αντίληψης και αντιμετώπισης της ασθένειας και θεραπείας.

Και ενώ σε παγκόσμιο επίπεδο, αν και χωρίς να υπεισέλθουν σε λεπτομέρειες, σχεδόν οι πάντες γνωρίζουν τι είναι ο βελονισμός, πολύ μικρό ποσοστό του κόσμου γνωρίζει για τον Ασκληπιό και πολύ λιγότεροι για τα Ασκληπιεία. Το ποσοστό αυτό προσωπικά θεωρώ ότι είναι πολύ μικρότερο στην Ελλάδα.

Εδώ και πολλές δεκαετίες μια σωρεία επιστημόνων συγκεντρώνουν στοιχεία και δεδομένα: με πολύχρονες ανασκαφικές έρευνες και συναφείς μελέτες αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, τοπογράφοι, πολιτικοί μηχανικοί ανασκαλεύουν τους τόπους, βρίσκουν τα ιερά και αναστηλώνουν ναούς και κτήρια διαφόρων χρήσεων. Η αέναη πρόοδος συνεχίζεται για πολλές δεκαετίες.

Η πρόοδος που έχει επιτευχθεί βρίσκεται όμως σε εμφανή αναντιστοιχία με την ενημέρωση της κοινής γνώμης, όχι μόνο σε εθνικό αλλά σε παγκόσμιο επίπεδο και μάλλον έχει παραμελήσει η προτροπή του αείμνηστου  Εμμανουήλ Κριαρά³: «ο επιστήμονας δεν πρέπει να μένει μόνο στο εργαστήριο…. πρέπει όσο γίνεται να εκλαϊκεύει την επιστήμη του….».

Σε ποιο δραματικό στάδιο βρίσκεται η ενημέρωση σχετικά με την σύνδεση της ιστορίας της σύγχρονης Ιατρικής με τα αρχαία ιερά του Ασκληπιού, μας το δείχνουν οι αριθμοί. Παρά τα εκατομμύρια των ιστοθέσεων σχετικών με την ιστορία της «Η διερεύνηση στα 7156 λήμματα της Ελληνικής Βιβλιογραφίας Ιστορίας της Ιατρικής (1750-2000) έδειξε ότι έχουν καταχωρισθεί πενήντα πέντε (55) εργασίες σχετικά με τα «Ασκληπιεία». Από αυτές οι δεκατέσσερις (14) εργασίες αναφέρονται γενικότερα στην ιατρική των Ασκληπιείων, ενώ οι σαράντα μία (41) για τα ειδικότερα Ασκληπιεία⁴».

Την τελευταία δεκαετία δεν υπάρχουν πάνω από 15 επιπρόσθετες εργασίες, που σημαίνει ότι στις πάνω από 7.000 χιλιάδες εργασίες, ποσοστό μικρότερο από το 1% ασχολήθηκαν με την ουσία αρχαιολογικών χώρων που είτε έχουν ανασκαφεί, είτε βρίσκονται σε ανασκαφή και τίθεται το ερώτημα: προς τι όλα αυτά, όταν δεν μας απασχολεί η ουσία των ιερών αυτών;

Η ανθρώπινη φροντίδα για την υγεία χάνεται στα βάθη της προϊστορίας. Το πέρασμα στην ιατρική ήταν εμπειρικό, εμπλουτισμένο με στοιχεία δεισιδαιμονίας και μαγείας. Αργότερα πέρασε στα χέρια των ιερέων που με την γνώση της ζωογόνου δύναμης του ήλιου, του νερού, των ορυκτών, των πετρωμάτων καθώς επίσης και τη συλλογή και γνώση των ιδιοτήτων των άφθονων στον ελληνικό χώρο αυτοφυών θεραπευτικών φυτών, έβαλαν σταδιακά τα θεμέλια της επιστημονικής ιατρικής.

Αν και δεν πρέπει να αποκλειστούν επιρροές από τον Αιγύπτιο γιατρό Ιμχοτέπ (2700 π.Χ.), οι θεοί που προστάτευαν στον ελλαδικό χώρο τους ανθρώπους από την αρρώστια ήταν ο Απόλλωνας, η Αθηνά και η Άρτεμις.

Στη συνέχεια ο ιερέας-γιατρός Ασκληπιός, γιός του Απόλλωνα και της Κορωνίδας, καταγόμενος από την Τρίκκη της Θεσσαλίας, αναφέρεται για πρώτη φορά στην Ιλιάδα. Μυήθηκε στην ιατρική και στα θεραπευτικά βότανα από τον κένταυρο Χείρωνα. Παρουσιάζεται από τον Όμηρο ως πατέρας των ηρώων – θεραπευτών του Τρωικού Πολέμου – Μαχάονα και Παδαλείριου και ως αγαθός γιατρός (ἰητῆρ ἀγαθώ) και άμεμπτος θεραπευτής (ἀμύμονος ἰητῆρος).

Οι πρώιμες αυτές αναφορές στον Όμηρο υποδεικνύουν ότι η μορφή του καθώς επίσης και οι θεραπευτικές του ικανότητες ήταν ήδη γνωστές από το δεύτερο μισό του 8ου αιώνα π.Χ., χωρίς η πρώιμη εξέλιξη της λατρείας του να μπορεί να ανιχνευθεί πλήρως⁵. Τα αρχαιολογικά όμως και ιστορικά στοιχεία υποδηλώνουν τη γεωγραφική της επέκταση από τον 5ο αιώνα και μετά. Η λατρεία του Ασκληπιού καθιερώθηκε στην Επίδαυρο τον 5ο αιώνα π.Χ. Από τότε ιερά αφιερωμένα στον Ασκληπιό θεμελιώθηκαν σε πολλές ελληνικές πόλεις.

Ασκληπιεία οικοδομήθηκαν στην Μεσσήνη, την Αρκαδία, την Αθήνα και την Κόρινθο και αποτέλεσαν μέρος της θρησκευτικής ζωής των κατοίκων των περιοχών αυτών κατά την κλασική περίοδο (5ος-4ος αιώνας π.Χ.). Κατά τον 5ο αι. π.Χ. η λατρεία του θεού εισήχθη καθ’ επιρροή της Επιδαύρου στην Κυρήνη, ενώ κατά το πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. η λατρεία του Ασκληπιού εισήχθη στις Ερυθρές, στην Πέργαμο, στην Κω και λίγο αργότερα στην Έφεσο.

Επίσης, κατά τον 4ο αι. π.Χ. ο Ασκληπιός τιμήθηκε σε πόλεις της Μακεδονίας, στην Δήλο, στην Πάρο, αλλά και σε πόλεις της Σικελίας, όπως οι Συρακούσες. Αργότερα, μέσα στον 3ο αι. π.Χ., η λατρεία του Ασκληπιού εισήχθη σε όλα τα νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη. Το Ασκληπιείο στην Πέργαμο σταδιακά έγινε το δεύτερο πιο δημοφιλές ιερό του θεού, που κυριάρχησε στη Μικρά Ασία.

Το Ασκληπιείο στην Λεβήνα, σύμφωνα με τον Φιλόστρατο, ήταν στην Κρήτη ό,τι το Ασκληπιείο στην Πέργαμο ήταν για την Ασία. Κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής εποχής, η δημοτικότητα του Ασκληπιού αυξήθηκε ραγδαία και αναρίθμητοι ναοί ανεγέρθηκαν προς τιμή του σε κάθε σχεδόν πόλη του ελληνιστικού και ελληνορωμαϊκού κόσμου. Κατά τη διάρκεια του 4ου και 3ου αιώνα π.Χ. περίπου 200 ιερά οικοδομήθηκαν στην Κυρίως Ελλάδα.

Στην Πελοπόννησο, εκτός από την Κόρινθο, τη Μεσσήνη, την Αρκαδία και την Επίδαυρο, η λατρεία του Ασκληπιού διαδόθηκε στην Ηλεία, τη Γόρτυνα και τη Σικυώνα. Ασκληπιεία οικοδομήθηκαν στους Δελφούς και τη Φωκίδα. Η λατρεία του επεκτάθηκε μέχρι τις ελληνικές αποικίες όπως την Κυρήνη στη Βόρεια Αφρική και τον Τάραντα στο Νότια Ιταλία. Στη Μικρά Ασία, πέρα από την Πέργαμο, ένας ναός του Ασκληπιού οικοδομήθηκε στις Ερυθρές στον πρώιμο 3ο αιώνα π.Χ.

Την ίδια περίοδο, ο Ασκληπιός επίσης εκλήθη από τους Ρωμαίους^6,7. Είναι άξιο λόγου να παραθέσουμε ότι ενώ η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως δεκάδες ιατρικά εργαλεία⁸, είναι διακριτή η  διαμάχη μεταξύ  θεολόγων και γιατρών εάν  η εγκοίμιση  ή τα χειρουργικά εργαλεία ήταν η καθοριστική τεχνική  παροχής ιατρικής φροντίδας στα Ασκληπιεία, που παρείχαν τις υπηρεσίες τους σε ασθενείς για πάνω από χιλιετία.

Των Ασκληπιείων, που σε αναλογία πληθυσμού ξεπερνούσαν σε αριθμό (θεωρείται ότι ήταν κατ΄ελάχιστον τριακόσια) τα σημερινά νοσοκομεία στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Η ανωτέρω διαμάχη απομόνωσε τους ειδικούς από την ευρύτερη ενημέρωση της κοινωνίας και το σημαντικότερο: αποξένωσε από την συζήτηση, που έχει ξεκινήσει εδώ και δεκάδες χρόνια, ένα από τα κύρια στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται και σήμερα ως βάση της θεραπείας και υγιεινής: του νερού.

Αναπόσπαστο κομμάτι του τοπίου που καθόρισε την θέση εγκατάστασης των Ασκληπιείων, ήταν η πηγή και κατ΄επέκταση η ιερά κρήνη των ιερών και ταυτόχρονα θεραπευτικών αυτών χώρων, που επιβίωσαν και κατά την επικράτηση του Χριστιανισμού, μέχρι τα τέλη του 5ου μ.Χ. αιώνα.

Πέραν όμως του τοπίου, η μοναδικότητα της ποιότητας του νερού των αρχαίων Ασκληπιείων είναι άγνωστη στην πλειοψηφία τους ακόμα και στους ειδικούς. Από την πληθώρα των στοιχείων που συγκεντρώνονται για την χρήση του νερού στα αρχαία Ασκληπιεία, περιορίζομαι σε αναφορά δεδομένων των δύο Ασκληπιείων της Κρήτης και μόνο ως προς τις ιαματικές τους ιδιότητες.

Εκπλήσσει η μοναδική διαφορετικότητα της πηγής στο Ασκληπιείο της αρχαίας Λισού (Εικόνα 1) που βρίσκεται σε ένα ιδιόμορφο γεωλογικό τοπίο. Ανάμεσα σε δεκάδες πηγές που έχουν καταγραφεί, μετρηθεί και χαρτογραφηθεί στην ευρύτερη περιοχή της επαρχίας Ανατολικού Σελίνου (Εικόνα 2) η πηγή στην αρχαία Λισό, σε αντίθεση με όλες τις άλλες, μπορεί να χαρακτηριστεί θερμή αφού η διακύμανση της θερμοκρασία της μεταξύ χειμώνα και θέρους κυμαίνεται μεταξύ 20,3 και 20,9ο C. Η μέτρηση θεραπευτικής ποσότητας διαλυμένου ψευδαργύρου στην πηγή (30-180 μg/l) αυξάνει την αξία της ως ιαματικής⁹.

Εικόνα 1: (Α) Απόσπασμα του γεωλογικού χάρτη κλίμακας 1:50.000, φύλλο Αλικιανού, (Β), Πανοραμική άποψη της εισόδου του φαραγγιού της Λισού, (Γ), Γενικές διευθύνσεις κλήσεων των πετρωμάτων του Νεογενούς στην ευρύτερη περιοχή ανατολικά της Λισού, που οδηγούν στην δημιουργία της πηγής.

Εικόνα 2: Χάρτης Σημείων Νερού. Με γαλάζιο κύκλο έχει σημειωθεί η ευρύτερη περιοχή του Αρχαιολογικού χώρου της Λισού¹⁰

Παραπλήσια εικόνα δείχνει και η πηγή στην αρχαία Λεβήνα στον σημερινό Λέντα της νότιας κεντρικής Κρήτης9. Όπως δείχνουν διαχρονικές μετρήσεις, η θερμοκρασία της είναι σταθερή στους 22ο C για χιλιετίες¹¹:

«Ιδιαιτέρως τά συγκεντρωθέντα στοιχεία μας πείθουν ότι δέον νά δοθή μείζων προσοχή εις τάς έξης πηγάς τής Κρήτης : 1) τήν πηγήν Λέντα τής Μιαμούς, χλωριονατριοΰχον θερμοκρασίας 22°C, ένθα είναι έξηκριβωμένον ότι κατά τε τήν άρχαίαν, τήν Ρωμαϊκήν καί αύτήν τήν Βυζαντινήν εποχήν έγίνετο εύρυτάτη πρός ιαματικούς σκοπούς χρήσις των ύδάτων τής πηγής….»

Αποδεικνύεται επίσης ότι η ιστορικά ιαματική  πηγή είναι πλούσια σε ανόργανα ιχνοστοιχεία.  Η πρόσφατη δειγματοληψία νερού γίνεται όμως όχι από την πηγή όπως παλαιότερα, αλλά από μια γεώτρηση (Εικόνα 3) που ανορύχθηκε την δεκαετία του ’80 και στέρεψε την πηγή, που για χιλιετίες τροφοδοτούσε την ιερή κρήνη του Ασκληπιείου, για να τροφοδοτήσει με νερό την άναρχη ανάπτυξη της περιοχής.

Εικόνα 3: (Α) Απόσπασμα του γεωλογικού χάρτη κλίμακας 1:50.000, φύλλο Αντισκάριον με το επίσης ιδιόμορφο γεωλογικό περιβάλλον και τη θέση της πηγής, (Β), η θέση της γεώτρησης στην νότια θέση του αλλουβιακού ριπιδίου, (Γ), από την ίδια θέση άποψη προς νότο, με την θέση του ναού εντός των ερειπίων του Ασκληπιείου της αρχαίας πόλης Λεβήνα.

Αντί επιλόγου: Δεν αρκεί μόνο ως αναγνώριση της συνεισφοράς των αρχαίων ιερών τόπων, των Ασκληπιείων, στην σύγχρονη ιατρική, η πραγματοποίηση εκδήλωσης για τα 180 χρόνια της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ στην Επίδαυρο¹². Απαιτείται επίπονος και συστηματική ενημέρωση του κοινού.

Μια αποτελεσματική ενημέρωση, της  μετάδοσης της αποκρυσταλλωμένης και εκλαϊκευμένης αναγκαίας επιστημονικής γνώσης,  μπορεί να γίνει ασπίδα προστασίας από ενδογενή και ξενόφερτα «εξωτικά αγαθά και ιδέες» αμφιβόλου ποιότητας. Οι θέσεις ιστορικά ιαματικών πηγών των αρχαιολογικών χώρων θα πρέπει να προσεγγιστούν με ευλάβεια όχι μόνο από τους ειδικούς αλλά και από το πλατύ κοινό.

Ημέρες σαν τη σημερινή δημιουργήθηκαν για να μας θυμίζουν όχι το σημειακό αλλά το συνεχές καθήκον όλων μας απέναντι στα απλά και ταπεινά: τα ιαματικά του σώματος και του πνεύματος.

Αναφορές

• 1. https://www.who.int/healthpromotion/conferences/previous/ottawa/en/

• 2. http://www.kathimerini.gr/995856/article/epikairothta/kosmos/o-pagkosmios-organismos-ygeias-etoimazetai-na-anagnwrisei-epishma-thn-kinezikh-paradosiakh-iatrikh

• 3.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BC%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%85%CE%AE%CE%BB_%CE%9A%CF%81%CE%B9%CE%B1%CF%81%CE%AC%CF%82

• 4. Καραμπερόπουλος Δ. Απ. (2009): Ιστορία της ιατρικής: Ελληνική βιβλιογραφία 1750-2000. Συνοπτική αναγραφή: 7.156 λήμματα, (Σταμούλη Α.Ε.)

• 5. Χαβιάρα-Καραχάλιου, Σεβ. (1984):  Ασκληπιείο αρχαίας Τιτάνης. Το πρώτο Κέντρο Υγείας στον ελληνικό χώρο; – Διδακτορική διατριβή, από την Ιστορία της Ιατρικής του Ιατρικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων,  85 σελ..

• 6. https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/35557

• 7. https://ikee.lib.auth.gr/record/134505/files/GRI-2014-12530.pdf

• 8. http://www.mednet.gr/archives/2003-1/pdf/67.pdf

• 9. Μανούτσογλου Ε. (2018): Χαρτογράφηση των παραδοσιακά ιαματικών πηγών των Ασκληπιείων της Κρήτης. –Πρακτικά 15ου Εθνικού Συνεδρίου Χαρτογραφίας, 31.10 – 2.11 2018, σελ. 571-583, Θεσσαλονίκη.

• 10. https://dias.library.tuc.gr/view/26183

• 11. Λέκκας, Ν. (1938): Αι επτακόσιαι πενήντα μεταλλικαί πηγαί της Ελλάδος, Διεύθυνσης ιαματικών πηγών και εκθέσεων, 292 σελ. Αθήνα.

• 12. https://www.uoa.gr/anakoinoseis_kai_ekdiloseis/proboli_anakoinosis/ekdilosi_gia_ta_180_chronia_tis_iatrikis_scholis/

efsyn.gr