Κατά τη διάρκεια της έρευνας για το ντοκιμαντέρ Σταγώνες μάθαμε πολλά ενδιαφέροντα, που δεν σχετίζονται άμεσα με το θέμα της ιδιωτικοποίησης του νερού αλλά μας έχουν προβληματίσει σχετικά με την ποιότητα του νερού που πίνουμε. Κι αυτό επειδή στο δίκτυο νερού οι δήμοι βάζουν καθημερινά χλώριο, για λόγους πρόληψης, και το νερό φτάνει σε μας μέσα από ένα δίκτυο αμιαντοσωλήνων, που θα έπρεπε να έχει άμεσα αντικατασταθεί. Τι σημαίνουν όμως όλα αυτά για την υγεία μας; Οι διαπιστώσεις μας δυστυχώς αφορούν όχι μόνο τα Χανιά αλλά το δίκτυο όλων των πόλεων της Ελλάδας.
Χλώριο: ο γνωστός άγνωστος
Όπως ίσως είναι γνωστό, το χλώριο χρησιμοποιείται σε όλα τα δίκτυα πόλεων, μικρών και μεγάλων, αλλά και χωριών, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Ο λόγος που χρησιμοποιείται είναι η προληπτική απολύμανση: επειδή το χλώριο σκοτώνει όλα τα μικρόβια, και επειδή η νομοθεσία επιβάλει στις ΔΕΥΑ να παρέχουν νερό με μηδενικές τιμές μικροοργανισμών, οι οργανισμοί ύδρευσης επιλέγουν τη χλωρίωση για την απολύμανση του νερού. Ας μάθουμε όμως μερικά πράγματα για το χλώριο.
Το χλώριο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά ως απολυμαντικό στα δίκτυα ύδρευσης στις ΗΠΑ το 1910 για να αντιμετωπιστούν κρούσματα τύφου, χολέρας και άλλων ασθενειών. Στην Ελλάδα χρησιμοποιείται από το 1958. Το χλώριο μας προστατεύει από βακτήρια και μικροοργανισμούς, αλλά όχι από ιούς. Το νερό από μόνο του είναι καθαρό εξ ορισμού, η σύστασή του είναι υδρογόνο και οξυγόνο και δεν περιέχει οργανικά ή άλλα θρεπτικά στοιχεία ώστε να διευκολύνει την ανάπτυξη μικροοργανισμών. Συνεπώς, η όποια επιμόλυνσή του προέρχεται από τυχόν επιμόλυνση του δικτύου, δηλαδή σπάσιμο ή ράγισμα κάποιου αγωγού ή μόλυνση στη γεώτρηση κλπ. Με αυτή την έννοια, η σωστή συντήρηση του δικτύου είναι πρώτη πρωτεραιότητα. Φυσικά, υπάρχουν και άλλες επιλογές, όπως το όζον και οι συσκευές ακτονοβολίας UV, που όμως είναι πιο πολύπλοκες και ακριβές, και προτιμάται η εύκολη και φθηνή λύση του χλωρίου.
Το χλώριο σκοτώνει πράγματι όλα τα μικρόβια, αλλά μαζί με αυτά καταστρέφει κάθε τι που θα συναντήσει στο διάβα του. Με άλλα λόγια, εισερχόμενο στο στομάχι εξοντώνει και τη φυσιολογική μικροχλωρίδα του οργανισμού δημιουργώντας προβλήματα, όπως γαστρεντερίτιδες, ευαισθησία του στομάχου, του εντέρου κλπ. Επίσης, δημιουργεί αναπνευστικά και διαδερματικά προβλήματα καθώς εισπνέεται στο ντους με την εξάτμιση του ζεστού νερού και εισέρχεται και στον οργανιμσμό μέσω της αναπνοής των πόρων του δέρματος. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που έχουν εισαχθεί παιδιά στο νοσοκομείο με αναπνευστικά προβλήματα ή ερεθισμούς στους βλενογόνους των ματιών από πισίνες, όπου συνήθως γίνεται υπερχλωρίωση. Υπερχλωρίωση συνήθως συμβαίνει και στο νερό που φτάνει στα πρώτα σπίτια, μιας και τα όρια της νομοθεσίας αφορούν το κάθε σπίτι, κι έτσι στα πρώτα σπίτια ξεκινά με μεγαλύτερη συγκέντρωση προκειμένου να φτάσει και στα τελευταία όσο ορίζεται. Η υπερχλωρίωση είναι υπεύθυνη για ένα σωρό ασθένειες, με κρισιμότερη τον καρκίνο, ειδικά στην ανάπτυξη καρκίνου του στομάχου.
Όλα αυτά αφορούν το λεγόμενο υπολειματικό χλώριο, δηλαδή τη συγκέντρωση του χλωρίου που δεν δεν δεσμεύεται από άλλες ουσίες μέσα στο νερό και παραμένει “ελεύθερο” για την απολυμαντική δράση του. Όμως, και εδώ είναι το σημαντικότερο, το χλώριο καθώς εισέρχεται στο νερό δημιουργεί παράγωγα (THM, χλωροφόρμιο κλπ), δηλαδή χημικές ενώσεις με οργανικές και ανόργανες ουσίες που τυχόν θα βρει εκεί. Αυτά τα παράγωγα είναι υπεύθυνα για καρκίνους και μεταλλάξεις. Είναι σημαντικό να τονίσουμε πως αυτά τα παράγωγα δεν φεύγουν με την εξάτμιση, όπως φεύγει το χλώριο αν αφήσουμε το νερό σε μια κανάτα ξεσκέπαστο, αλλά παραμένουν στο νερό σε κάθε χρήση του.
Οι εταιρείες ύδρευσης (των οποίων η πώληση σε ιδιώτες έχει ήδη δρομολογηθεί) ισχυρίζονται πως χλωριώνουν το νερό επειδή έτσι επιβάλει ο νόμος. Όμως, η χλωρίωση θα μπορούσαμε να πούμε πως συνιστά παραβίαση της οδηγίας για το νερό, καθώς αναφέρεται πως με κανέναν τρόπο δεν πρέπει να υποβαθμίζεται η ποιότητα του νερού, κάτι που όμως συμβαίνει με το χλώριο έναντι άλλων μεθόδων. Επίσης, η νομοθεσία ορίζει τη σωστή απολύμανση και συντήρηση των δικτύων, διαδικασία που απαιτεί χρήματα και προσωπικό και συχνά παραλείπεται έναντι της εύκολης και συνηθισμένης χλωρίωσης. Ειδικότερα σε μικρές περιοχές η χλωρίωση μπορεί να αποφεύγεται τελείως καθώς είναι ευκολότερο να ελέγχεται το νερό και να συντηρούνται σωστά οι δεξαμενές. Ας μην ξεχνάμε πως μικρές τιμές μικροοργανισμώς μπορεί να συναντήσουμε και εξαιτίας σαπισμένων φύλλων ή κουτσουλιάς πουλιού. Όμως, και πάλι συναντάμε την εύκολη λύση της χλωρίωσης, που όμως στοιχίζει σημαντικά στην υγεία των κατοίκων.
Αυτά μας είπαν οι επιστήμονες. Εμείς να προσθέσουμε εδώ και τη λαϊκή γνώση σχετικά με το χλώριο: όσοι ζυμώνουν ψωμί, κατά τη διαδικασία που προετοιμάζουν το προζύμι δεν χρησιμοποιούν νερό από τη βρύση καθώς το χλώριο δεν αφήνει τον μύκητα να αναπτυχθεί!
Αμίαντος: ένα καρκινογόνο υλικό μεταφέρει το νερό μας
Στη συντριπτική τους πλειονότητα, τα δίκτυα νερού στην Ελλάδα αποτελούνταν εξολοκλήρου από αμιαντοσωλήνες. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο αμίαντος είναι μια οικοδομική ύλη πολύ καλή, ανθεκτική και φτηνή. Μάλιστα η Ελλάδα είναι μία από τις μεγαλύτερες αμιαντοπαραγωγές χώρες στον κόσμο και έχουμε την ατυχία να το παράγουμε σε μεγάλες ποσότητες – μέχρι πρότινος, που απαγορεύτηκε η εξόρυξη αυτού του ορυκτού. Έτσι, χρησιμοποιήθηκε από όλους τους δήμους τόσο στις οικοδομές (αμιαντοτσιμένο στους τοίχους κλπ) όσο και στα δίκτυα νερού (αμιαντοσωλήνες). Στη χώρα μας ειδικά κατά τη δεκαετία του 1970 χτίστηκαν πολλά σχολεία και άλλα κτήρια με αυτό το υλικό, και μερικά παραμένουν παρά την οδηγία απομάκρυνσής τους.
Ο αμίαντος είναι ένα από τα σαφέστερα οριζόμενα καρκινογενή υλικά που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος και έχει απαγορευτεί η χρήση του από τη δεκαετία του ’80. Μάλιστα, από το 2000 υπάρχει στην ΕΕ η οδηγία “Ευρώπη ελεύθερη αμιάντου”, που προβλέπει και την αντικατάσταση όλων των αμιαντισωλήνων. Παρόλα αυτά, πολλοί δήμοι έχουν ήδη τα δίκτυά τους κατασκευασμένα και επικαλούνται μια δήθεν επιστημονική ασάφεια ισχυριζόμενοι ότι μόνο ο εισπνεόμενος αμίαντος είναι καρκινογόνος και όχι ο καταπινόμενος! Αυτό απαντούν οι απανταχού διαχειριστές της ύδρευσης των δήμων, από τα Χανιά μέχρι τον Βόλο. Η αλήθεια όμως είναι πολύ διαφορετική. Όπως αναφέραμε, για την καρκινογόνο δράση του αμιάντου δεν υπάρχει καμία αμφιβολία στην επιστημονική κοινότητα. Βέβαια, η πιστοποίηση της δράσης ενός υλικού έρχεται μέσα από πολυετείς μελέτες και δεδομένα – όπου τα δεδομένα αυτά είναι οι θάνατοι. Για τις συνέπειες από την εισπνοή αμιάντου τα δεδομένα ήταν τόσο καταιγιστικά που τεκμηριώθηκε στη διεθνή βιβλιογραφία η δράση του. Το ίδιο δεν έχει γίνει με το ζήτημα της πόσης αμιάντου, αν και υπάρχει η οδηγία για την άμεση αντικατάσταση των αμιαντοσωλήνων σε όλα τα δίκτυα. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε εδώ τα εξής: κατά πρώτον, ο καρκίνος είναι πολυπαραγοντικός και είναι δύσκολο να απομονώσεις ένα συστατικό ως καρκινογόνο καθώς μπορεί να υπάρχουν και άλλα στη διατροφή ή το περιβάλλον με παρόμοια δράση. Κατά δεύτερον, επειδή χρειάζονται επιδημιολογικές μελέτες που παίρνουν χρόνο, είναι δυνατόν η δράση μιας ουσίας απλώς να αποδειχτεί τεκμηριωμένα μετά από πολλά χρόνια – από δεδομένα-θανάτους που θα έχουν συλλεγεί!
Παραμένει αναμφισβήτητη πάντως η επικινδυνότητα του αμιάντου και στα δίκτυα ύδρευσης. Ας εξηγήσουμε συνοπτικά τη δράση του. Οι αμιαντόπλακες από μόνες τους δεν εκπέμπουν τίποτα, είναι συμπαγείς, και μόνο αν διαρραγούν με κάποιο τρόπο γίνονται επικίνδυνες. Οι τοίχοι από αμιαντοτσιμέντο, για παράδειγμα, δεν εκπέμπουν τίποτα εκτός και αν τους καρφώσουμε ένα καρφί, για παράδειγμα. Τότε απελευθερώνουν εκατομμύρια ίνες αμιάντου, αόρατες με το μάτι, που εισπνέονται τοξινόνωντας τον οργανισμό. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τους αμιαντοσωλήνες: είναι ανθεκτικοί και ασφαλείς όσο παραμένουν ολόκληροι, χωρίς ρωγμές και κοψίματα. Εδώ όμως έχουμε δύο προβλήματα. Το ένα είναι η παλαίωση του δικτύου, οι διαρροές, οι ζημιές από άλλα έργα κλπ. Το άλλο είναι οι ενώσεις στο δίκτυο: για να πάει το νερό στο σπίτι μας πρέπει να γίνει κάποια τρύπα-ένωση από τον αμιαντοσωλήνα προς την οικία μας. Σε κείνο το σημείο, όπου θα κοπεί ο σωλήνας για να γίνει η ένωση, απελευθερώνονται ίνες αμιάντου και μπαίνουν στο δίκτυο του νερού. Αυτές οι ίνες εισέρχονται με την κατάποση και δημιουργούν καρκίνους του στομάχου, νεφρού, ουροδόχου κύστης και εντέρου.
Η απομάκρυση του αμιάντου και η αντικατάστασή του πρέπει να γίνει άμεσα, όμως με μέτρα ασφαλείας που θα εξασφαλίσουν ότι δεν θα γίνει κάποιο τυχαίο γκρέμισμα κτηρίου με συνέπεια οι ίνες αμιάντου να διοχετευτούν στην ατμόσφαιρα ή στο χώμα και τον υδροφόρο ορίζοντα.
Ορισμένοι μελετητές αναφέρουν ότι οι αμιαντισωλήνες δεν αποτελούν πρόβλημα καθώς το νερό που περνά απ’ αυτούς είναι βασικό και όχι όξινο. Τι εννοούν με αυτό; Εννοούν το Ph και τη διαβρωτική ικανότητα του νερού. Με άλλα λόγια, όταν το νερό έχει ουδέτερο Ph (είναι βασικό), τότε η διαβρωτική του ιδιότητα είναι πολύ περιορισμένη πάνω στον ίδιο τον σωλήνα. Όμως αυτό το ζήτημα δεν θεωρείται τόσο ουσιώδες καθώς οι επιστήμονες που ασχολούνται με το θέμα θεωρούν βασικότερο κίνδυνο του δικτύου από αμιαντοσωλήνες τις ρωγμές που μπορεί να δημιουργηθούν σε αυτό, δεδομένου μάλιστα ότι ο αμίαντος είναι ένα υλικό που γηράσκει.
Αυτή τη στιγμή στα δίκτυα αρκετών πόλεων, όπως ο Βόλος και η Θεσσαλονίκη, οι αμιαντοσωλήνες παραμένουν περίπου στο ένα τρίτο του δικτύου της πόλης, ενώ στα Χανιά πολλές φορές οι όμοροι δήμοι (π.χ. Αγία Μαρίνα) έχουν διαμαρτυρηθεί για τη μη αντικατάστασή τους και την έλλειψη πρόβλεψης γι’ αυτήν. Οι δήμοι συχνά επικαλούνται την αδυναμία τους να αλλάξουν όλα τα κακώς κείμενα άμεσα αλλά ισχυρίζονται ότι προσπαθούν γι’ αυτό. Η πραγματικότητα είναι πως η αντικατάσταση που πρέπει να γίνει δεν έχει τεθεί σε προτεραιότητα, όπως θα έπρεπε, έναντι κάθε άλλου έργου. Στα Χανιά, για παράδειγμα, δίνονται χρήματα αυτή τη στιγμή για να καταστευαστεί και δεύτερο φράγμα, το φράγμα Ταυρωνίτη, ενώ ήδη το φράγμα Βαλσαμιώτη δεν έχει παραδοθεί. Και οι πολίτες πίνουν νερό μέσα από ένα διάτρητο δίκτυο αμιαντοσωλήνων.
ΥΓ: τις πληροφορίες για τον αμίαντο μας παρείχαν, ο κ. Μπένος, καθηγητής Ιατρικής ΑΠΘ, ο κ. Δημητριάδης, ομότιμος καθηγητής ορυκτολογίας ΑΠΘ, και η κ. Παπαρίζου, βιολόγος.