Πολλά είναι τα κρητικά επώνυμα που καταλήγουν σε –άκης, αλλά από την άλλη, ο Ξυλούρης κι ο Βενιζέλος ήταν κι αυτοί Κρητικοί… Επίσης, να πούμε πως η κατάληξη -άκης κατά πάσα πιθανότητα δεν χρεώνεται στους Τούρκους, που υποτίθεται πως την επέβαλαν για να μειώσουν τους Κρητικούς. Η ιδιωματική παραγωγική κατάληξη -άκης του οικογενειακού ή πατρωνυμικού ονόματος εκτός από την Κρήτη, απαντάται και στη Μάνη.
Όταν, κατά τα τέλη του 19ου αιώνα οι υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υποχρεώθηκαν να πάρουν επώνυμα, τότε χρησιμοποιήθηκε ευρέως η κατάληξη -άκης, από τους ίδιους τους κατοίκους του νησιού. Και τότε, πολλοί Κρητικοί που τα επώνυμά τους ήταν σε υπερθετικό βαθμό, όπως για παράδειγμα Σήφακας, από το Ιωσήφ, εγγράφηκαν στα δημόσια αρχεία με το υποκοριστικό -άκης, όπως Σηφακάκης.
Όπως και να’ χει, η προέλευση της κατάληξης –άκης είναι αμφίβολη. Πολλές οι θεωρίες επ’ αυτού, πολλές οι διχογνωμίες. Διαφωτιστική επ’ αυτού είναι η προσωπική μαρτυρία ενός Κρητικού: «Είμαι 57 χρονών και οι γέροι του χωριού μου έλεγαν πολλές ιστορίες για την τουρκοκρατία στην Κρήτη, όταν ήμουν παιδί. Θυμάμαι λοιπόν να λένε ότι στην Τουρκοκρατία οι Κρητικοί δεν είχαν επίθετα, αλλά τους φώναζαν με το μικρό τους όνομα και το όνομα του πατέρα τους (ή και του γενάρχη της οικογένειας).
«Αν π.χ. με λέγαν Νίκο και τον πατέρα μου (ή τον παππού μου) Μανούσο ήμουν ο Μανουσονίκος. Δηλαδή ο Νίκος του Μανούσου. Αυτός ο τρόπος ονομασίας υπάρχει ακόμη σε πολλά μέρη της Κρήτης όπως στα Ανώγεια και παράγει Παρωνύμια. Αν π.χ. κάποιος λέγεται Μιχάλης Ξυλούρης, έχει το παρατσούκλι Στρατομιχάλης επειδή τον πατέρα του (ή τον παππού του ή και τον προπάππου του) τον έλεγαν Στρατή. Από την άλλη, αυτό το θυμάμαι και εγώ, όταν κάποιος γερνούσε, τον φώναζαν με το -άκης στο τέλος του ονόματος του, και αυτό ήταν σαν τίτλος τιμητικός. Δηλαδή τον παππού μου, που τον έλεγαν Γιώργη, όταν γέρασε τον φώναζαν Γιωργάκη, τιμητικά ή και χαϊδευτικά.
«Όταν στις αρχές του 20ου αιώνα οι Κρητικοί έπρεπε να αποκτήσουν επίθετο, το επέλεγαν οι ίδιοι. Οι απόγονοι λοιπόν του Αντώνη, που όταν ήταν πια γέρος τον έλεγαν Αντωνάκη, προτιμούσαν να γράφονται με το επίθετο του παππού ή του προπάππου τους, δηλαδή Αντωνάκηδες. Θυμάμαι μιά φράση ενός εκατοχρονίτη γέρου και τη μεταφέρω αυτούσια: “Μαζευτήκαμε ούλοι μαζί οι πρωτοξαδέρφοι και λέμε: Δεν πάμε να κανονίσομε να γραφόμαστε Αντωνάκηδες; (τον παππού τους τον έλεγαν Αντώνη, και στα γεράματα Αντωνάκη)”.
«Να προσθέσω και κάτι ακόμη. Το ότι στην τουρκοκρατία δεν υπήρχαν επίθετα είναι αλήθεια, αλλά όχι όλη η αλήθεια.Οι Βυζαντινοί και οι Ενετοί ονόμαζαν μεγάλες και σπουδαίες οικογένειες με κάποιο “επίθετο”, που όμως στην καθημερινή πράξη δεν το χρησιμοποιούσαν. Αυτά τα επίθετα έχουν μείνει μέχρι σήμερα χωρίς το -άκης. Π.χ. Ξυλούρης, Καλλέργης, Βλαστός. Σήμερα διακρίνω μιά τάση στην Κρήτη να εξαληφθεί το -άκης. Δηλαδή το Σηφογιωργάκης να γίνεται Σηφογιώργης, το Μαρκογιαννάκης Μαρκογιάννης και το Γερωνυμάκης Γερώνυμος…» Όπως και να’ χει είναι γεγονός πως στην Κρήτη είναι ευρύτατα διαδεδομένα τα παρατσούκλια. Και βέβαια, αυτά τα παρατσούκλια, τα παρωνύμια, κάποια στιγμή επισημοποιούνταν, εγκυροποιούνταν, και προβιβάζονταν σε κανονικά επώνυμα, κάτι που ήταν πολύ διαδομένο παλιότερα.
Σε κάποια χωριά τα κανονικά επώνυμα των ανθρώπων έχουν περιέλθει σχεδόν σε αχρηστία – οι άνθρωποι είναι γνωστοί μόνο με το παρατσούκλι τους, τόσο στο χωριό τους, όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Κλασικό παράδειγμα ο γνωστός λυράρης Ψαραντώνης – το πραγματικό του όνομα είναι Αντώνης Ξυλούρης, από τα Ανώγεια. Είναι ο αδελφός του Νίκου Ξυλούρη…