Του Άρη Χατζηστεφάνου | Τέσσερα χρόνια συμπληρώθηκαν αυτή την εβδομάδα από την ημέρα που ο Τυνήσιος μικροπωλητής Μοχάμεντ Μπουαζίζι έβαλε φωτιά στον εαυτό του και μαζί σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο. Φέτος η επέτειος της έναρξης της «αραβικής άνοιξης» λίγο έλειψε να συμπέσει με την αθώωση του πρώην δικτάτορα της Αιγύπτου Χόσνι Μουμπάρακ για τα εγκλήματα που συντελέστηκαν από το καθεστώς του κατά τη διάρκεια της επανάστασης στην πλατεία Ταχρίρ του Καΐρου.
Ο ίδιος ο δικτάτορας της Τυνησίας, Μπεν Αλι, ζει εξόριστος αλλά ελεύθερος στη Σαουδική Αραβία. Οσο για τον Γιώργο Παπανδρέου, το τρίτο μέλος της σοσιαλιστικής Διεθνούς, που ηγεμόνευε στις ακτές της Μεσογείου πριν ανατραπεί από λαϊκές κινητοποιήσεις, επιχειρεί να επιστρέψει στην ενεργό πολιτική.
Οι τρεις ιστορίες φαντάζουν ξένες η μία προς την άλλη. Περιέχουν, όμως, την ίδια πικρή γεύση μιας χαμένης άνοιξης. Τι μπορεί να πήγε τόσο στραβά ώστε ο φασισμός της Χρυσής Αυγής και ο λεγόμενος ισλαμοφασισμός του ISIS να κυριαρχούν στα ίδια δελτία ειδήσεων που πριν από τέσσερα χρόνια μετέδιδαν, θέλοντας και μη, εξεγέρσεις και επαναστάσεις σε ολόκληρη τη Μεσόγειο.
Η βαθιά αντιδραστική άποψη, ότι οι ίδιες οι κινητοποιήσεις γέννησαν το τέρας, φαντάζει απλουστευτική αλλά μένει συχνά αναπάντητη και τείνει να κυριαρχήσει στο συλλογικό υποσυνείδητο. Ισως γιατί οι επικριτές του τέρατος αρνούνται να πιστέψουν ότι ο φασισμός και ο «ισλαμοφασισμός» δεν είναι μόνο εργαλεία στα χέρια των πολιτικών και οικονομικών ελίτ αλλά και εν δυνάμει μαζικά κινήματα, που μπορούν να συγκινήσουν πλατιά λαϊκά στρώματα εκεί που αποτυγχάνει να το κάνει η Αριστερά.
«Ακόμη και το Ισλαμικό Κράτος έχει τη δική του κοινωνική βάση», μου εξηγούσε προ ημερών ο βετεράνος ανταποκριτής του «Independent» Πάτρικ Κόκμπερν κατά τη διάρκεια της σύντομης παραμονής του στην Ελλάδα, με αφορμή την κυκλοφορία του νέου του βιβλίου «Η επιστροφή των τζιχαντιστών» (εκδ. Μεταίχμιο). Ο ίδιος δεν αρνείται τον άμεσο ρόλο που έπαιξαν οι φιλοαμερικανικές μοναρχίες του Περσικού Κόλπου αλλά και η Τουρκία στη χρηματοδότηση και τη στήριξη των τζιχαντιστών. Η δική του διήγηση όμως περνά και από τις παραγκουπόλεις στα περίχωρα της Δαμασκού.
Εκεί όπου στοιβάχτηκαν από δύο έως τρία εκατομμύρια Σύροι, μετά την καταστροφική ξηρασία που έπληξε τις καλλιέργειές τους την περασμένη πενταετία. «Για μένα το κέντρο της Δαμασκού φάνταζε πιο όμορφο και από το Παρίσι και το Λονδίνο» λέει ο Κόκμπερν «αλλά η φτώχεια στην επαρχία και γύρω από τις μεγάλες πόλεις τροφοδότησε την εξέγερση». Ηταν οι άνθρωποι που έχασαν κάθε κοινωνικό δίχτυ προστασίας όταν τα καθεστώτα της περιοχής πέρασαν από το ιδιόμορφο κοινωνικό συμβόλαιο, που προσέφερε στους πολίτες του ο αραβικός εθνικισμός, στον μαγικό νέο κόσμο της ελεύθερης αγοράς.
«Υπήρχε ένας είδος κρατικού σοσιαλισμού» λέει ο Κόκμπερν «αλλά τα ίδια τα καθεστώτα τον εγκατέλειψαν. Αν ήσουν φτωχός Σύρος, πριν από 30 χρόνια το κράτος θα σου έβρισκε δουλειά και θα σου εξασφάλιζε φτηνά είδη πρώτης ανάγκης. Τα τελευταία 10 με 15 χρόνια όμως έγιναν μεταρρυθμίσεις υπέρ της ελεύθερης αγοράς οι οποίες απλώς ενίσχυσαν τις οικογένειες που κυβερνούσαν». Ούτως η άλλως, ο βετεράνος ανταποκριτής υποστηρίζει ότι η έννοια του αραβικού εθνικισμού συγκινούσε περισσότερο τις επαγγελματικές τάξεις και τα μεσαία στρώματα. «Αντίθετα ο θρησκευτικός φανατισμός έχει μεγαλύτερη βάση στα κατώτερα στρώματα ειδικά στη Συρία και στο Ιράκ».
Αν και σπεύδει να δηλώσει ότι η δημιουργία και μετέπειτα προέλαση του ISIS δεν αποτελεί κάποιου είδους συνωμοσίας ξένων δυνάμεων, η ανάλυση του Κόκμπερν μάς ξαναφέρνει συνέχεια στις ευθύνες της Δύσης. Οταν δεν ευθύνεται το νεοφιλελεύθερο μοντέλο του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας τράπεζας, για την απότομη εξαθλίωση μεγάλων τμημάτων του αραβικού πληθυσμού, είναι οι μακροχρόνιες επιπτώσεις του αμερικανικού πολέμου στο Ιράκ που δημιουργούν ευνοϊκό έδαφος για τους τζιχαντιστές.
Παρ’ όλα αυτά ο Κόκμπερν δεν φαίνεται να συμμερίζεται το αρκετά διαδεδομένο σενάριο ότι οι ΗΠΑ ακολουθούν συγκεκριμένο σχέδιο για την επιβολή χάους στη Μέση Ανατολή. «Ισως και να το επιχείρησαν», μου λέει, αλλά το αποτέλεσμα δεν είναι το επιθυμητό. Ο Καντάφι, παραδείγματος χάριν, μπορεί αν είχε αντιταχθεί στην αμερικανική κυριαρχία, αλλά τα τελευταία δέκα χρόνια συνεργαζόταν μαζί τους. Τώρα έχουν να αντιμετωπίσουν όχι μόνο την απόλυτη αναρχία στη Λιβύη αλλά και δυνάμεις που είναι σαφώς αντιαμερικανικές.
Info:
Διαβάστε
Η επιστροφή των τζιχαντιστών (εκδόσεις Μεταίχμιο)
Ο βραβευμένος ανταποκριτής του «Independent» αναλύει τις γεωπολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που συνέβαλαν στη δημιουργία του ISIS
Ο κόσμος σε εξέγερση (εκδόσεις Δίαυλος)
Ο οικονομικός συντάκτης του Channel 4, Πολ Μέισον, αναζητά το νήμα των εξεγέρσεων από τον Δεκέμβριο του 2008 μέχρι το πάρκο Γκεζί στην Κωνσταντινούπολη