Κατηγορούμε συχνά τους πολιτικούς ότι χρησιμοποιούν γλώσσα «ξύλινη», μια έννοια μάλλον ασαφή, που σημαίνει συνήθως γλώσσα άκαμπτη, δυσνόητη και απομακρυσμένη από την πραγματικότητα. Αν και σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό η κατηγορία αυτή ενδέχεται να ευσταθεί, ο πολιτικός λόγος, χρησιμοποιεί άλλους, πιο ενδιαφέροντες μηχανισμούς για να πετύχει το στόχο του.
Κι ενώ όλα αλλάζουν μοιάζουν τελικά όλα ίδια. Εκφράσεις και λέξεις κλειδιά, επαναλαμβάνονται για να υπενθυμίσουν τραγωδία, και άλλοτε για να γίνουν μια ακόμα φάρσα της ιστορίας.
Στο πρώτο υπουργικό συμβούλιο της δεύτερης φοράς κυβέρνηση Αριστεράς, θυμηθήκαμε το πρώτο υπουργικό συμβούλιο της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου μετά τον ανασχηματισμό. Τότε, που ο Γ. Παπανδρέου επανέλαβε την παροιμοιώση δήλωση: “είμαστε αντιεξουσιαστές στην εξουσία”
Τότε, περίπου 5 χρόνια πριν, 11 Σεπτέμβρη του 2010, Ο Γ. Παπανδρέου έκανε συστάσεις στους υπουργούς να μην ταυτιστούν με τα υπουργεία τους, αλλά με τα προβλήματα που καλούνται να επιλύσουν. “Είμαστε εκπρόσωποι των πολιτών, όχι των υπουργείων μας”.
O Aλέξης Τσίπρας, ο άνθρωπος που δήλωσε ότι αν και αυτός και η κυβέρνησή του υπέγραψε και θα εφαρμόσει μνημόνιο παραμένουν αντιμνημονιακοί, ο άνθρωπος που είπε ότι συμβιβάστηκε αλλά παραμένει ασυμβίβαστος, με έναν παρόμοιο τόνο είπε: “Κανείς μας δεν είναι μόνιμος. Τα υπουργεία δεν ανήκουν σε εσας αλλά στον ελληνικό λαό. Και εσεις καλείστε για κάποιο διάστημα να τα στελεχώσετε.”
O λόγος της εξουσίας μοιάζει. Σε διαφορετικές εποχές οι λέξεις συνθέτουν προτάσεις που έχουν δύναμη και επαναλαμβάνονται. Είπε και ο Αλέξης Τσίπρας, όπως είχε πει και ο Γ. Παπανδρέου, ο Κ. Καραμανλής, ο Α. Παπανδρέου πριν από αυτόν: “Να σηκώσουμε τα μανίκια”. Σύντομα θα βάλουν “το μαχαίρι στο κόκκαλο”.
Ακόμα και η έκφραση που επαναλαμβάνει πολλές φορές σε ομιλίες του ο Αλέξης Τσίπρας “να σηκώσουμε τον ήλιο ψηλά” είναι μία φράση δάνειο από ομιλίες του Α. Παπανδρέου αλλά και του Γιώργου Παπανδρέου.
Στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας τον Μάρτη του 2007 ο Γιώργος Παπανδρέου είπε:
Είμαστε όλοι εδώ, για να απαλλάξουμε τη χώρα και τους πολίτες από τη χειρότερη κυβέρνηση που κυβέρνησε ποτέ την Ελλάδα σε περίοδο Δημοκρατίας. Να σηκώσουμε ξανά τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα. Να φέρουμε ξανά την ελπίδα στο λαό. Να σηκώσουμε ξανά τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα.
Τα ίδια πάνω κάτω επαναλαμβάνει και ο Αλέξης Τσίπρας. Στις 25 Γενάρη, μετά την νίκη της πρώτης φοράς Αριστεράς μπροστά στο πλήθος επαναλάμβανε κουνώντας τα χέρια του:
Εμπρός να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα. Εμπρός να σηκώσουμε τον ήλιο της δικαιοσύνης , τον ήλιο της δημοκρατίας, τον ήλιο της αξιοπρέπειας. Θα τα καταφέρουμε
Και μετά, στη δεύτερη νίκη είπε: “Εμπρός να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα. Εμπρός να σηκώσουμε τον ήλιο της δικαιοσύνης , τον ήλιο της δημοκρατίας, τον ήλιο της αξιοπρέπειας. Θα τα καταφέρουμε”
H φράση, βεβαίως, δεν είναι κανενός πολιτικού. Προέρχεται από το Πνευματικό Εμβατήριο του Άγγελου Σικελιανού το οποίο μελοποιήθηκε από τον Μίκη Θεοδωράκη.
Λέει το ποίημα:
Ομπρός, βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα,
ομπρός βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από τον κόσμο!
Με τη βοήθεια της Μάρως Κακριδή – Φερράρι, επίκουρης καθηγήτριας Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, αναζητήσαμε μερικούς από τους μηχανισμούς του πολιτικού λόγου σε προεκλογικές ομιλίες του Κ. Καραμανλή και του Γ. Παπανδρέου, λίγες ημέρες μετά την προκήρυξη των εκλογών.
Δεν είναι, βέβαια, μόνον ο πολιτικός λόγος που οργανώνεται με συγκεκριμένο τρόπο, προκειμένου να πετύχει έναν συγκεκριμένο σκοπό. Ολοι οι ομιλητές, κάθε φορά, κάνουν συγκεκριμένες επιλογές λεξιλογίου και γραμματικής. Αυτές οι επιλογές υποβάλλουν μια συγκεκριμένη οπτική της πραγματικότητας και αποκλείουν άλλες, οι οποίες θα προέκυπταν αν οι επιλογές των ομιλητών ήταν διαφορετικές. Αλλο είναι να πεις: «Απωθήθηκαν ταραχοποιά στοιχεία» και άλλο «Η αστυνομία χτύπησε διαδηλωτές». Οι δύο φράσεις νοηματοδοτούν τελείως διαφορετικά το ίδιο περιστατικό.
«Οταν επαναλαμβάνονται συγκεκριμένες επιλογές λεξιλογίου και γραμματικής, τότε όχι απλώς υποβάλλουν, αλλά ουσιαστικά επιβάλλουν εμμέσως την οπτική τού ομιλητή» λέει η Μάρω Κακριδή – Φερράρι, σε παλιότερη συνέντευξή της στην Ελευθεροτυπία. «Αυτή είναι η περίπτωση του πολιτικού λόγου, ενός κειμενικού είδους που αποκτά την οργάνωση και τις συμβάσεις του από την κοινωνική πρακτική της πολιτικής δραστηριότητας στις διάφορες εκφάνσεις της (συνέντευξη, κοινοβουλευτική ομιλία, προεκλογική ομιλία κ.ά.) και από τα υποκείμενα που εμπλέκονται σ’ αυτήν: τους πολιτικούς και το ακροατήριό τους, ως πιθανούς ψηφοφόρους».
Στην προσπάθειά του να κερδίσει, ο πολιτικός δεν χρησιμοποιεί μόνο το λόγο. Ο λόγος συμβάλλει σε άλλες σημειωτικές πρακτικές, από το ντύσιμο ώς τις χειρονομίες που χρησιμοποιεί ο πολιτικός, στο πλαίσιο πάντα της δεδομένης πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Ο κόμπος της γραβάτας που έλυσε ο Κ. Καραμανλής στο τέλος της ομιλίας του προς τα μέλη της ΟΝΝΕΔ, στο Αιγάλεω, είναι ένα παράδειγμα. Ο Αλέξης Τσίπρας δε χρειάστηκε να λύσει τη γραβάτα. Δε φορούσε γραβάτα.
Αν και η παράθεση επιχειρημάτων δίνει την εντύπωση ότι ο πολιτικός λόγος απευθύνεται στη λογική μας, στην πραγματικότητα απευθύνεται στο θυμικό μας με διπλό στόχο: από τη μια, να επιφέρει την ταύτιση του ακροατηρίου με τον ομιλητή· από την άλλη, να εμποδίσει την ορθολογική ανάλυση του λόγου, η οποία θα μπορούσε να θέσει υπό αμφισβήτηση τη μοναδική αλήθεια που ο πολιτικός λόγος διατείνεται ότι πρεσβεύει.
Για να επιτευχθεί η συναισθηματική φόρτιση του ακροατηρίου, επιστρατεύεται μια ολόκληρη σειρά λεξικών και γραμματικών επιλογών. Δεν είναι όλες τους ιδιαίτερα επιτυχημένες, πρέπει να ομολογήσουμε – έχουν, όμως, το σκοπό τους. Μεταφορές: «η καρδιά της Ελλάδας», «νοικοκύρεμα του τόπου», «η πρώτη γραμμή της μάχης», «ο ήλιος θα φωτίσει όλη την Ελλάδα», εικόνες οικείες, συναισθηματικά φορτισμένες, που μεταφέρουν, πέρα απ’ αυτό που δηλώνουν, μιαν αύρα που απευθύνεται στο θυμικό.
Σημειώνει η Μάρω Κακριδή – Φερράρι:
Παραλληλισμοί, δηλαδή η επανάληψη της δομής μιας φράσης με διαφοροποίηση ενός από τα δύο μέρη της: «Το ΠΑΣΟΚ αντιτάχθηκε -και αντιτάσσεται- σε όλες τις διαρθρωτικές αλλαγές. Αντιτάχθηκε -και αντιτάσσεται- στις πολιτικές για την εξυγίανση της Οικονομίας», ένα ρητορικό σχήμα με μεγάλη αποτελεσματικότητα, αν κρίνουμε από τη συχνότητα επανάληψής του. Ρυθμός: «Μαζί, σε κάθε μπόρα, για να φέρουμε τον ήλιο ξανά στη χώρα», μια προσπάθεια του Γ. Παπανδρέου να παρασύρει σε έξαρση το ακροατήριό του και μαζί μια υπόσχεση (θα τολμήσουμε να πούμε) ότι στη νέα κυβέρνηση δεν θα βρεθεί υπουργός να χαρακτηρίσει τους ποιητές λαπάδες. Παρηχήσεις: «…ποια ποιότητα θα έχει η παιδεία μας, η παιδεία των παιδιών μας», όπου με την παρήχηση του πι ο Γ. Παπανδρέου απλώνει αδιόρατα νήματα σαγήνης προς το ακροατήριό του και, γιατί όχι, κατακτά επιτέλους τα λυρικά εκφραστικά του μέσα.
Τη στιγμή, λοιπόν, που ο πολιτικός λόγος αποσιωπά τις κοινωνικές αντιθέσεις, δημιουργεί και τονίζει άλλες αντιθέσεις, γενικές και ασαφείς, οι οποίες συνήθως αναφέρονται σε προσωπικά χαρακτηριστικά των πολιτικών αντιπάλων ή σε νεφελώδη στοιχεία της πολιτικής τους ιδεολογίας και πρακτικής.
Άραγε, πόσα έχουν αλλάξει έστω και στο ύφος με τη νέα κυβέρνηση;
[youtube url=”https://www.youtube.com/watch?v=kF2nr6g1YQA”]
[youtube url=”https://www.youtube.com/watch?v=F_6oZ53cYfk”]
[youtube url=”https://www.youtube.com/watch?v=JqM4Vi6qGbk”]