Της Αγγελικής Ροσμαράκη *
Το σημείωμα που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το βιβλίο του Michael Woodbine Paris “Aegean adventures 1940-43 and the end of Churchill’s dream” το οποίο βρίσκεται στο αρχείο της οικογένειάς μου από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 οπότε και κυκλοφόρησε το βιβλίο, και στάλθηκε με ιδιόχειρη αφιέρωση από τον συγγραφέα Michael Paris στον πατέρα μου Λευτέρη Ροσμαρή. Tου είχε σώσει την ζωή στην Μάχη της Κρήτης, καθώς και την ζωή άλλων πολλών συμμάχων που βοήθησε να διαφύγουν από τον ναζιστικό κλοιό που είχε περικυκλώσει το ακρωτήριο Σπάθα γιατί είχε προδοθεί η επιχείρηση της απόδρασης και η ζωή τους βρισκόταν σε άμεσο κίνδυνο. Μέσα στο βιβλίο γίνεται περιγραφή της διάσωσης κατά την οποία οι σύμμαχοι διέφυγαν μέσω της ανοικτής θάλασσας προς το υποβρύχιο που τους περίμενε στα ανοικτά προς άγνωστο προορισμό. Πρότειναν και στον πατέρα μου να τον πάρουν μαζί τους γιατί κινδύνευε, ωστόσο αρνήθηκε και από διαδρομές που μόνο εκείνος ήξερε, ξέφυγε από τον κλοιό. Αλλά για αυτήν την κινηματογραφική απόδραση θα γίνει αναφορά σε επόμενο σημείωμα.
Στο παρόν απόσπασμα γίνεται περιγραφή της μάχης της Κρήτης από έναν βαθμοφόρο άγγλο ανώτερο αξιωματικό που λέει τα πράγματα με το όνομά τους και πιστεύω ότι αυτό έχει ιδιαίτερη αξία ειδικά στις μέρες μας όπου κάποιοι επιχειρούν να ξαναγράψουν την ιστορία, καθώς και ενδιαφέρον, όπως και το ίδιο το βιβλίο συνολικά. Το συγκεκριμένο απόσπασμα εγείρει πολλά ερωτηματικά για την στάση των άγγλων συνολικά, όχι των στρατιωτών, αλλά των εντολέων τους. Δεν είμαι ιστορικός και έτσι το αφήνω στην κρίση των ειδικών και βέβαια των αναγνωστών.
Από το βιβλίο του Michael Paris κεφ.5 (σελ.65)
Εγκατάσταση στην Κρήτη
Οι δύο πρώτοι μήνες στην Κρήτη ήταν πολύ ειρηνικοί, με ελάχιστες παρεμβάσεις από τον εχθρό. Κάναμε μια αρκετά συνηθισμένη ζωή με πολύ ευχάριστα ταξίδια στο νησί. Ένα με τον Myles Hildyard(1) όταν πήγαμε κατευθείαν στο Ηράκλειο με τη μοτοσικλέτα μου, για να μείνουμε στη Villa Ariadne(2).Ο JohnPendlebury(3) ήταν μια από τις ηγετικές φυσιογνωμίες εκεί και ήδη ετοιμαζόταν να συνεργαστεί με την ελληνική αντίσταση σε περίπτωση γερμανικής εισβολής, κάτι που δεν θεωρείτο εκείνη την εποχή πολύ πιθανό. Είχαμε ένα ευχάριστο δείπνο με τον Pendlebury στο Ηράκλειο στο καφέ Neon και παρατήρησα ότι κατανάλωσε πολύ αλκοόλ, χωρίς αυτό να τον πειράζει. Είχε ένα γυάλινο μάτι, που κοίταζε πάντα σε διαφορετική κατεύθυνση από το καλό του μάτι. Η Dilys Powell(4) έγραψε ένα εξαιρετικό βιβλίο για τον Pendlebuy, με τίτλο Villa Ariadne.
Άλλα ταξίδια μας ανέβασαν στα Λευκά Όρη, όπου είδαμε μερικά από τα κρητικά χωριά, αλλά εκείνη την περίοδο δεν γνωρίσαμε πραγματικά τους Κρήτες, απλά τους χαιρετούσαμε, και αρκετούς μήνες αργότερα τους γνωρίσαμε πραγματικά. Καθώς περνούσαν οι μέρες, γίναμε μάρτυρες της κατάρρευσης του ελληνικού και του βρετανικού στρατού από την επίθεση των στρατευμάτων του Χίτλερ, που είχαν έρθει για να σώσουν τους Ιταλούς συμμάχους τους. Είχαν ηττηθεί ολοκληρωτικά από τους Έλληνες στην αλβανική εκστρατεία, και υπήρχε ένας μεγάλος αριθμός Ιταλών αιχμαλώτων που είχαν σταλεί από τους Έλληνες βόρεια, για να μπουν σε στρατόπεδα αιχμαλώτων στην Κρήτη.
Προς τις αρχές Μαΐου η αεροπορική δραστηριότητα αυξήθηκε σημαντικά κυρίως από τους Γερμανούς, αλλά αναμφίβολα και από τους Ιταλούς. Στις 16 Μαΐου περίπου, στις θέσεις των πυροβόλων μας στο λόφο του Αγίου Ιωάννη με θέα τα Χανιά, δεχτήκαμε συνεχείς και σφοδρούς βομβαρδισμούς. Αυτοί ήταν σε μεγάλο βαθμό από τα Stukas τα οποία εφορμούσαν κάθετα από ύψος περίπου 1.000-2000 ποδιών με τρομερό ουρλιαχτό και στη συνέχεια έριχναν τις βόμβες τους περίπου 500 πόδια από πάνω μας και αυτό συνεχίστηκε με αυξανόμενη ένταση, περίπου μέχρι τις 19 Μαΐου.
Συνεχίσαμε να χρησιμοποιούμε τα πυροβόλα όπλα Hodkiss(5) στην προσπάθειά μας να καταρρίψουμε μερικά από τα εχθρικά αεροπλάνα. Θυμάμαι καλά όταν το όπλο για το οποίο ήμουν υπεύθυνος μπλόκαρε και έπρεπε να το λύσω ολόκληρο σε κομμάτια κατά τη διάρκεια μιας αεροπορικής επιδρομής και να το συναρμολογήσω ξανά, έτσι ώστε να μπορέσω να πυροβολήσω εναντίον των επερχόμενων Messerchmitts και Stukas.
Κάποτε, όταν ήμουν ολομόναχος στο σταθμό ελέγχου για την παρακολούθηση της εμβέλειας των στόχων σε νυχτερινή υπηρεσία, άκουσα ένα μεγάλο αριθμό αεροπλάνων να έρχονται. Αυτό σε συνδυασμό με το πρώτο μου βάπτισμα του πυρός, ήταν μια μάλλον απόκοσμη και τρομακτική εμπειρία. Νωρίς το επόμενο πρωί, ήταν μια πολύ καθαρή, υπέροχη μέρα, ως συνήθως. Κοίταξα προς τα δυτικά, πέρα από την πεδιάδα του Μάλεμε, που ήταν καλυμμένο με ελαιόδεντρα και φυτείες, και ξαφνικά είδα μια μάζα Junkers 52 και μερικά ανεμόπτερα. Οι ουρανοί έμοιαζαν να ανοίγουν και κυριολεκτικά εκατοντάδες, πιθανώς χιλιάδες πολύχρωμα αλεξίπτωτα πετάχτηκαν από τα αεροπλάνα και μπορούσα να δω τις φιγούρες των ανδρών που κρέμονταν καθώς κατέβαιναν προς τους ελαιώνες, ανάμεσα σε ήχους τουφεκιών και πυροβολισμών φορητών όπλων προς τους αλεξιπτωτιστές, και αντιαεροπορικών πυρών προς τα αεροπλάνα, ρίχνοντας τους επιβάτες τους. Κατά τη διάρκεια της πρώτης ημέρας νομίζω ότι περίπου 4000 αλεξιπτωτιστές έπεσαν στην περιοχή που εκτείνεται από το λόφο του Αγίου Ιωάννη μέχρι το Μάλεμε. Έπεσαν σε μεγάλο βαθμό στην περιοχή που ήταν οι Νεοζηλανδοί και τα άλλα στρατεύματα που φύλαγαν τις ελιές από κάτω μας, και φάνηκε ότι θα ήταν απλό για τους υπερασπιστές να νικήσουν τους αλεξιπτωτιστές, παρεκτός και οι Γερμανοί προσγείωναν μερικά βαριά όπλα και στρατιώτες με τα αεροπλάνα μεταφοράς. Δεν θα μπορούσαν να τοκάνουν μέχρι να καταλάβουν το αεροδρόμιο του Μάλεμε, οπότε στο τέλος του πρώτου εικοσιτετραώρου φαινόταν ότι η Κρήτη θα ήταν η πρώτη βρετανική νίκη εναντίον των Γερμανών, καθώς σε αυτή τη φάση ούτε οι Αμερικανοί ούτε οι Ρώσοι ήταν στον πόλεμο, μετά από μια σειρά καταστροφών που εκτείνονταν σε όλη την Ευρώπη από τη Δουνκέρκη μέχρι την Αθήνα. Με την προϋπόθεση ότι ο στρατηγός Μπέρναρντ Φράιμπεργκ(6) είχε διαθέσει αρκετά στρατεύματα για να εμποδίσει τους Γερμανούς να καταλάβουν το αεροδρόμιο του Μάλεμε, οπότε δεν υπήρχε περίπτωση να κερδίσουν.
Την επόμενη μέρα βρισκόμουν στη θέση παρατήρησης της εμβέλειας των όπλων, από όπου μπορούσα να δω τα πάντα τέλεια μέσα από το αποστασιόμετρο Barrand Wallace (7). Παρακολούθησα τα Ju52 να προσπαθούν να προσγειωθούν στο αεροδρόμιο του Μάλεμε. Ένας μεγάλος αριθμός από αυτά έκανε κύκλους, και πιθανώς το πλήρωμα και τα μέλη καταρρίφθηκαν. Μόλις το πρωί της τρίτης μέρας έγινε αντιληπτό ότι κάτι πήγαινε στραβά με τους αμυνόμενους. Κατέβαιναν με ρυθμό περίπου ένας κάθε δύο ή τρία λεπτά, και φαινόταν ότι μπορούσαν να προσγειωθούν.
Αρχίσαμε να πιστεύουμε ότι επρόκειτο να είναι μια πολύ πιο σκληρή μάχη από ό,τι πιστεύαμε αρχικά όλο αυτό το διάστημα και οι βομβαρδισμοί των θέσεων των πυροβόλων όπλων μας στο λόφο του Αγίου Ιωάννη αυξήθηκαν ακόμη περισσότερο. Ξεκίνησαν επίσης οι βομβαρδισμοί στην πόλη των Χανίων ακριβώς από κάτω από εμάς, κατά κύματα καταστρέφοντας ολόκληρα τετράγωνα κάθε φορά. Όπως ήδη ανέφερα, ο οπλισμός ήταν όπλα άμυνας ακτών και τοποθετήθηκαν από τους πεζοναύτες για να κάνουν ακριβώς αυτό το πράγμα. Δεν σχεδιάστηκαν ή κατασκευάστηκαν για την ξηρά, αν και θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τέλεια και για αυτό. Ο μόνος στόχος που θα ήταν εξαιρετικά κατάλληλος γι’ αυτό, ήταν το αεροδρόμιο του Μάλεμε, όπου θα μπορούσαμε να ρίξουμε τις οβίδες των έξι ιντσών κατευθείαν στον διάδρομο, ενώ προσγειώνονταν τα γερμανικά αεροπλάνα. Τα καταδρομικά και τα αντιτορπιλικά του ναύαρχου Gunningham(8) περιπολούσαν ανοιχτά του Μάλεμε κάθε βράδυ και η συνεύρεση αυτών των σφυροκοπούντων από τη θάλασσα – αν τους το ζητούσε ο στρατηγός Φράιμπεργκ – μαζί με τα πυροβόλα μας θα μπορούσε να είχε καταστρέψει το Μάλεμε, καθιστώντας σίγουρη τη γερμανική ήττα.
Για κάποιο άγνωστο λόγο η μπαταρία Α’ (9) είχε μόνο επτά οβίδες και δεν μας επιτράπηκε ποτέ να τις εκτοξεύσουμε, ενώ η μπαταρία Υ είχε πολλές οβίδες και εκτοξεύξαμε πολλές από αυτές – αλλά ποτέ δεν μας επετράπη να τις ρίξουμε στο μόνο μέρος που είχε σημασία, στο Μάλεμε. Ήμασταν ίσως οι μόνοι άνθρωποι στη Μάχη της Κρήτης που βρισκόμασταν σε σταθερή θέση καθ’ όλη τη διάρκεια της μάχης, πάνω από έντεκα ημέρες. Βρισκόμενοι στην κορυφή του λόφου του Αγίου Ιωάννη, μπορούσαμε να βλέπουμε ό,τι συνέβαινε στο Μάλεμε, εκτός από το πυρακτωμένο έδαφος, που ήταν κρυμμένο εξαιτίας των ελαιόδεντρων. Η εμβέλειά μας ήταν δεκαεπτά μίλια και η απόσταση από το αεροδρόμιο ήταν περίπου δύο μίλια πέρα από αυτό. Ωστόσο, ρωτήσαμε το GhQ(10) που βρισκόταν ακριβώς από κάτω μας, αν μπορούσαμε να αυξήσουμε την ποσότητα της άκαπνης πυρίτιδας στην γόμωση των όπλων, ώστε να έχουμε το απαραίτητο βεληνεκές για να χτυπήσουμε το Μάλεμε. Η απάντηση ήταν ότι, καθώς τα όπλα μας ήταν πυροβόλα άμυνας ακτών, δεν έκανε να χρησιμοποιηθούν για χερσαίες επιχειρήσεις καθώς υπήρχε η πιθανότητα να ανατιναχτούν, κάτι που ούτως ή άλλως θα έπρεπε να κάνουμε μια εβδομάδα αργότερα για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών.
Ήταν μεγάλη απογοήτευση, καθώς αν μπορούσαμε να ρίξουμε 500-1000 οβίδες στο αεροδρόμιο του Μάλεμε, την ίδια στιγμή που οι Γερμανοί έφερναν το τμήμα των ορεινών Άλπεων με βαρύ οπλισμό, σε συνδυασμό με τον βομβαρδισμό του Κάνινγκχαμ από τη θάλασσα, θα ήταν αδύνατο για αυτούς να είχαν αποβιβάσει την ορεινή μεραρχία και όλο το πυροβολικό τους, και η απώλεια των αεροπλάνων τους θα ήταν τεράστια. Μέχρι εκείνη τη στιγμή η γερμανική Ανώτατη Διοίκηση θα είχε σταματήσει την όλη επιχείρηση, καθώς ο Στρατηγός Student, ο Γερμανός C-inC είχε ήδη αποφασίσει, μετά τις πρώτες είκοσι τέσσερις ώρες, απρόθυμα ότι θα έπρεπε να επιστρέψει και να πει στον Χίτλερ ότι η αερομεταφερόμενη μεραρχία του είχε σχεδόν εξοντωθεί και η όλη επιχείρηση ήταν μια αποτυχία.
Εκείνη τη στιγμή έστειλαν έναν θαρραλέο Γερμανό πιλότο που λεγόταν Hauptmann Kleyle με ένα ελαφρύ αεροπλάνο για να δοκιμάσει μια προσγείωση στο Μάλεμε. Αυτός διαπίστωσε ότι η αντίσταση από τους Νεοζηλανδούς στο Μάλεμε είχε αποδυναμωθεί και κανείς δεν βομβάρδιζε το αεροδρόμιο, και ήταν έτοιμος να προσγειώσει το αεροπλάνο του, να απογειωθεί και να επιστρέψει στους έχοντες το γενικό πρόσταγμα στην Αθήνα. Μόλις επέστρεψε με ασφάλεια, ανέφερε ότι άξιζε να στείλουν το ju52 με όλα τα βαριά όπλα και εξοπλισμό, καθώς νόμιζε ότι θα ήταν επιτυχής η επιχείρηση και δυστυχώς ήταν.
Ως εκ τούτου, από την πλήρη καταστροφή για τους Γερμανούς, μετά τις πρώτες – τέσσερις ώρες, η μάχη είχε αλλάξει, τη στιγμή που το αλπικό τμήμα προσγειώθηκε με τα βαριά πυροβόλα του. Μπόρεσαν να προχωρήσουν σιγά-σιγά μέσα από τους ελαιώνες, και την ένατη μέρα οι Γερμανοί ήταν ουσιαστικά οι νικητές της μάχης της Κρήτης. Κατά τη διάρκεια αυτών των εννέα ημερών ο βομβαρδισμός συνεχιζόταν ανηλεώς εναντίον μας στο λόφο του Αγίου Ιωάννη, και μετά την τρίτη μέρα, πήραμε οδηγίες να στρέψουμε τα όπλα και να πυροβολούμε σε διάφορα σημεία στην ακτή, αλλά ποτέ σε βαθμό που να μπορούμε να φτάσουμε ή να πυροβολήσουμε στο Μάλεμε, που ήταν το κλειδί για την όλη επιχείρηση- και μάλιστα, στη Μάχη της Κρήτης. Αυτό συνέβη επειδή δεν μας επιτρεπόταν να αυξήσουμε την ποσότητα της άκαπνης πυρίτιδας.
Εκτός από τη συνεχιζόμενη απειλή να βομβαρδιζόμαστε διαρκώς μέρα και νύχτα, ήταν πολύ απογοητευτικό να παρακολουθείς το αεροδρόμιο και να βλέπεις τα JU52 (11)να προσγειώνονται ώρα με την ώρα πράγμα που σήμαινε ότι μετέφεραν βαρύ οπλισμό.
Όλη η έκβαση της μάχης της Κρήτης εξαρτιόταν από τη συγκράτηση του Μάλεμε, το οποίο φρουρούσε το γενναίο 22ο Τάγμα της Νέας Ζηλανδίας και ο διοικητής τους Αντισυνταγματάρχης L. W. AndrewVC( 12) από το στρατηγικά ζωτικής σημασίας Υψωμα 107(13) πάνω από το Μάλεμε. Ωστόσο, δεν είχαν λάβει καμία βοήθεια ή ενίσχυση από το GHQ ακόμη και μετά από σαράντα οκτώ ώρες έντονων και ηρωικών μαχών. Υπήρχε αρκετός χρόνος και στρατεύματα διαθέσιμα για να εξουδετερωθούν και οι υπόλοιποι διάσπαρτοι Γερμανοί και μεγάλες επιτυχίες σημειώνονταν τόσο στο Ρέθυμνο όσο και στο Ηράκλειο. Για την ώρα το μόνο που είχε σημασία ήταν το Μάλεμε και το Υψωμα 107.
Ήταν φανερό ότι όλα αυτά μας δημιουργούσαν τα πιο σοβαρά προβλήματα για να μπορέσουμε να αντέξουμε τους Γερμανούς και να κρατήσουμε το νησί. Μόλις είχαν καταλάβει το αεροδρόμιο, μπορούσαν να φέρουν ό,τι ήθελαν, ενώ εμείς δεν μπορούσαμε να πάρουμε πολλές ενισχύσεις ή προμήθειες από την Αλεξάνδρεια επειδή δεν είχαμε τον έλεγχο του αέρα. Ούτε το ναυτικό μπορούσε, γιατί βρισκόταν σε πλήρη σύγχιση στη μέση ενός τρομερού χτυπήματος από τη Luftwaffe, και επιπλέον μπορούσε να λειτουργήσει μόνο κατά τις περιορισμένες νυκτερινές ώρες.
Το κυριότερο δεν γνωρίζαμε, ότι οι ίδιοι οι Κρήτες είχαν στερηθεί τα όπλα τους (από τα οποία υπήρχαν 2.000 αποθηκευμένα στα Χανιά) για να υπερασπιστούν τη χώρα τους. Αν οι Κρήτες ήταν πλήρως εφοδιασμένοι με όπλα, οι αλεξιπτωτιστές, που είχαν αποβιβαστεί σε εκτεταμένες περιοχές, θα είχαν πέσει κατευθείαν στα χέρια τους. Οι Κρήτες ήταν λαμπροί μαχητές και θα έκαναν την τρομερή διαφορά στην μάχη. Ωστόσο, μόλις τα βαριά όπλα άρχισαν να φτάνουν στο Μάλεμε, άλλαξαν τα πράγματα και αυτό συνεχίστηκε κάτω από τα μάτια μας μέχρι το τέλος της μάχης.
Μετά από έντεκα μέρες η Μάχη της Κρήτης χάθηκε, καθαρά επειδή ο Φράιμπεργκ είχε χάσει το αεροδρόμιο του Μάλεμε – παρόλο που μέρες πριν από τη μάχη ο Τσώρτσιλ τον είχε προειδοποιήσει, μέσω του Enigma Ultra, ότι οι Γερμανοί το έκαναν τον κύριο στόχο τους- και δεν είχε εμπιστευτεί και οπλίσει τους Κρητικούς. Αυτό περιγράφεται έξοχα στο βιβλίο, « Οι δέκα μοιραίες μέρες της Μάχης της Κρήτης» 1941, του Γ. Κ. Κυριακόπουλου.
Χωρίς αυτήν την έκβαση, ο Τσώρτσιλ θα είχε την πρώτη του μεγάλη νίκη, αντί για την οποία έπρεπε να αναφέρει μια άλλη καταστροφή σε μια μάλλον ανταγωνιστική Βουλή των Κοινοτήτων. Ήταν μια δυσχερής θέση για εμάς να βρισκόμαστε στην κορυφή του λόφου του Αγίου Ιωάννη, ανίκανοι να κινηθούμε ή να κάνουμε κάτι για να βοηθήσουμε, εκτός από περιστασιακές βολές από ένα από τα μεγάλα όπλα μας στους ελαιώνες. Μπορούσαμε να δούμε και να νιώσουμε το κύμα που έρχονταν αργά προς το μέρος μας από το Μάλεμε. Αυτό ήταν περίπου δεκαοκτώ μίλια μακριά, και μετά την τρίτη μέρα περίπου οι Γερμανοί άρχισαν να προελαύνουν προς εμάς και προς τον κόλπο της Σούδας και τα Χανιά. Την όγδοη μέρα, περίπου στις τέσσερις το πρωί, πήραμε διαταγή να εγκαταλείψουμε τις θέσεις μας, να καταστρέψουμε τα πυροβόλα μας και να υποχωρήσουμε προς στα Σφακιά, που ήταν κάπου εξήντα μίλια μακριά πάνω από τα βουνά, για εκκένωση του νησιού. Συγκεντρώσαμε βιαστικά διάφορα ρούχα και εξοπλισμό που πιστεύαμε ότι θα χρειαζόμασταν, και πετάξαμε τον βαρύ οπλισμό από έναν γκρεμό στην θάλασσα. Στη συνέχεια, ξεκινήσαμε 120 άτομα προς τη Σούδα για να προχωρήσουμε, και μετά νότια πάνω από τα βουνά προς το μικρό λιμάνι της νότιας ακτής των Σφακίων. Την ίδια στιγμή άρχισαν τα στούκας και πάλι εκεί, να μας βομβαρδίζουν ανηλεώς κατά την υποχώρηση.
ΠΗΓΗ: Parish,M.W, 1993, Aegean adventures 1940-43 and the end of Churchill’s dream, Sussex, Great Britain
Μτφ, απόδοση από τα Αγγλικά: Αγγελική Ελ.Ροσμαράκη
*Η Αγγελική Ροσμαράκη είναι Κοινωνιολόγος/Med στην Εκπαίδευση/MA in Critical and Creative Writing
Παραπομπές:
(1) Myles Hildyard: ο Myles Thoroton Hildyard στάλθηκε το 1941 στην Κρήτη. Δεν μπόρεσε να εκκενώσει το νησί μετά την πτώση του αεροδρομίου του Μάλεμε και η μονάδα του παραδόθηκε στα γερμανικά στρατεύματα. Μετά από μια εξαντλητική πορεία από τα νότια προς τα βόρεια του νησιού, φυλακίστηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου στο αεροδρόμιο του Μάλεμε. Ο Χίλντιαρντ και ένας συνάδελφός του, ο Μάικλ Πάρις, δραπέτευσαν με μπλε στολές νοσοκομείου και πέρασαν τους επόμενους τρεις μήνες κρυμμένοι στο νησί. Διασώθηκαν από Κρήτες πριν διαφύγουν με βάρκα στην Τουρκία μέσω ελληνικών νησιών.
(2) Villa Ariadne: Η βίλα Αριάδνη κατασκευάστηκε το 1906 σύμφωνα με τις επιθυμίες και τις υποδείξεις του A.Evansκαι χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία και χώρος εργασίας του ίδιου και των συνεργατών του. Τόσο το κτίριο, το οποίο κηρύχθηκε διατηρητέο το 1968, όσο και ο κήπος αποτελούν ένα πλούσιο σύνολο πληροφοριών για την νεότερη ιστορία της Κρήτης και της Ελλάδας.
(3) Ο John Devitt Stringfellow Pendlebury (12 Οκτωβρίου 1904 – 22 Μαΐου 1941) ήταν Βρετανός αρχαιολόγος που εργάστηκε για τη βρετανική υπηρεσία πληροφοριών κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου . Συνελήφθη και εκτελέστηκε συνοπτικές διαδικασίες από τα γερμανικά στρατεύματα κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης .
(4) Η Elizabeth Dilys Powell, CBE ( 1901- 1995) ήταν Βρετανίδα κριτικός κινηματογράφου. Το 1941, εργάστηκε στην Ελλάδα επιβλέποντας την βρετανική προπαγάνδα στην κατεχόμενη Ευρώπη.
(5) Hodkiss: Κατά την διάρκεια του Β’Παγκοσμίου Πολέμου, το 6-λιβρο ήταν το κύριο όπλο των πρώτων μονάδων των πολυάριθμων και επιτυχημένων σκαφών Fairmile D Motor Torpedo Boats του Βασιλικού Ναυτικού, χωρίς να αντικατασταθεί πλήρως από πιο σύγχρονα όπλα μέχρι το 1945.
(6) Bernard Cyril Freyberg, 1889–1963) ήταν Βρετανός–Νεοζηλανδός στρατιωτικός. Κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο επαναφέρθηκε στη δράση και τοποθετήθηκε, στις 30 Απριλίου, διοικητής των συμμαχικών δυνάμεων στην Κρήτη. Ο Άντονι Μπίβορ στο βιβλίο του «Κρήτη. Η μάχη και η αντίσταση» θεωρεί ότι η έλλειψη διαύγειας του Φράιμπεργκ να θεωρήσει σίγουρη μία απόβαση από τη θάλασσα των ναζιστικών στρατευμάτων και κατά συνέπεια να δεσμεύσει μεγάλο τμήμα των συμμαχικών δυνάμεων προς την φύλαξη των ακτών στα Χανιά, ήταν η αιτία να καταληφθεί το αεροδρόμιο του Μάλεμε τις κρίσιμες 48 πρώτες ώρες από την επίθεση των Γερμανών.
(7) αποστασιόμετρο Barrand Wallace: για τις ανάγκες της μονάδας πυροβολικού.
(8) Ο Άντριου Μπράουν Κάννιγκαμ (Andrew Browne Cunningham, 7 Ιανουαρίου 1883 – 12 Ιουνίου 1963) ήταν Βρετανός ναύαρχος (στόλαρχος) που έδρασε και στους δύο παγκόσμιους πολέμους, λαμβάνοντας τον τίτλο του 1ου υποκόμη του Χάυντερχοουπ. Εκ της αλφαβητικής σειράς των αρχικών γραμμάτων του ονόματός του ήταν ευρύτερα γνωστός ως Έι-Μπι-Σι (ABC)
(9) μπαταρίες Α και Υ: κάθε σύνταγμα αποτελείται από έναν αριθμό μπαταριών. Πιθανότατα οι μπαταρίες Α και Υ αφορούσαν το βασιλικό πυροβολικό της Βρετανίας το οποίο ήταν σταθμευμένο στο λόφο του Αγίου Ιωάννη στα Χανιά.
(10) Το GHQ Liaison Regiment (γνωστό ως Phantom ) ήταν μια ειδική μονάδα αναγνώρισης του Βρετανικού Στρατού που σχηματίστηκε για πρώτη φορά το 1939 κατά τα πρώτα στάδια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου .
(11)Το Junkers Ju 52 είναι αεροσκάφος της Γερμανικής βιομηχανίας Junkers στο Ντεσάου. Κατασκευάστηκε από το 1931 μέχρι το 1945 (όταν καταστράφηκαν οι εγκαταστάσεις παραγωγής του). Η χωρητικότητα του είναι 15 επιβάτες (+2). Κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τα περισσότερα αεροσκάφη κατασχέθηκαν για στρατιωτική χρήση, ενώ η παραγωγή συνεχίστηκε επίσης για στρατιωτική χρήση.
(12) Ο Λέσλι Αντριου, L. W. Andrew VC, ήταν διοικητής του 22ου Νεοζηλανδικού τάγματος Πεζικού που ανέλαβε να υπερασπιστεί από τους Γερμανούς το αεροδρόμιο του Μάλεμε. Την νύχτα της 20ης προς 21ης Μαίου πήρε τη μοιραία απόφαση να αποσύρει τους άντρες του.
(13)Υψωμα 107: Δεσπόζει στο αεροδρόμιο και την γύρω περιοχή του Μάλεμε. Οι νεοζηλανδοί είχαν αναλάβει την υπεράσπισή του και για την πτώση του υψώματος απεδόθη ευθύνη στον Νεοζηλανδό στρατηγό Φράϊμπεργκ ο οποίος υπήρξε διστακτικός στην χρησιμοποίηση των εφεδρειών του και με δική του πρωτοβουλία το εγκατέλειψε. Το ύψωμα 107 θεωρούνταν η κεκρόπορτα για την κατάληψη του αεροδρομίου του Μάλεμε και δεν είναι τυχαίο ότι οι Γερμανοί αγόρασαν από κάποιους ντόπιους την περιοχή μεταγενέστερα για να θάψουν τους εισβολείς νεκρούς τους πράγμα το οποίο θεωρήθηκε και θεωρείται ύβρις για τους Κρητικούς.