Του Γιάννη Αγγελάκη

Ένα από τα πιο επίμονα αφηγήματα που επανέρχονται στη δημόσια σφαίρα είναι ότι οι μετανάστες δεν είναι απλώς άνθρωποι σε αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής, αλλά «εισβολείς», οργανωμένοι και επικίνδυνοι, μέρος κάποιου μυστικού σχεδίου άλωσης της χώρας. Το αφήγημα αυτό δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα. Αντιθέτως, συναντάται σε πολλές χώρες όπου η αποτυχία των προοδευτικών δυνάμεων να δώσουν ουσιαστικές λύσεις στα προβλήματα της καθημερινότητας έχει ανοίξει διάπλατα την πόρτα στην άνοδο της ακροδεξιάς και στον λόγο μίσους.

Το πρόσφατο παράδειγμα της Κρήτης είναι χαρακτηριστικό. Η άφιξη περίπου 2.000 μεταναστών ανέδειξε έναν δημόσιο λόγο βαθιά ρατσιστικό και φοβικό, δίχως να σημαίνει ότι όποιος τον εκφέρει είναι ακροδεξιός ή ρατσιστής. Πολλές φορές ένας προβληματισμός που έχει βάση μπορεί να οδηγήσει σε λάθος σκέψεις. Συμβαίνει σε όλους.

Σε αυτόν τον λόγο, ο μετανάστης παρουσιάζεται ως απειλή, όχι ως άνθρωπος. Αναζητούνται «ενδείξεις» που θα στηρίξουν την αφήγηση της εισβολής: «είναι κυρίως άνδρες», «μοιάζουν στοιχισμένοι σαν στρατός», «ίσως είναι δραπέτες φυλακών». Οτιδήποτε μπορεί να ενισχύσει τον φόβο, μετατρέπεται σε στοιχείο.

Η αλήθεια, ωστόσο, είναι διαφορετική. Οι άνθρωποι που φτάνουν στις ακτές της Κρήτης δεν είναι «εισβολείς». Είναι, στην πλειονότητά τους, απλοί άνθρωποι που δεν έχουν άλλη επιλογή από τη φυγή. Δεν διαθέτουν νόμιμα έγγραφα, δεν μπορούν να εξασφαλίσουν βίζα, και επομένως δεν έχουν πρόσβαση σε ασφαλείς διαδρομές με αεροπλάνο. Καταφεύγουν έτσι σε παράνομα δίκτυα διακίνησης, πληρώνοντας υπέρογκα ποσά και διακινδυνεύοντας τη ζωή τους σε σαπιοκάραβα.

Λόγω του τεράστιου κόστους, συχνά ταξιδεύουν πρώτοι οι άνδρες, καθώς θεωρείται πως έχουν περισσότερες πιθανότητες να βρουν εργασία – έστω και χειρωνακτική – και να στηρίξουν οικονομικά τις οικογένειές τους, οι οποίες πολλές φορές πωλούν ό,τι έχουν για να εξασφαλίσουν το κόστος της διαδρομής. Η ελπίδα είναι ότι κάποια μέρα, αν σταθεροποιηθεί η ζωή του μετανάστη, θα μπορέσει να φέρει κοντά του τα αγαπημένα του πρόσωπα.

Η εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού από ορισμένα κράτη είναι πραγματική – η Τουρκία έχει δώσει επανειλημμένα τέτοια παραδείγματα. Ωστόσο, για να εργαλειοποιηθεί κάτι, πρέπει πρώτα να υπάρχει. Και το πρόβλημα υπάρχει. Σήμερα, η Λιβύη –μια χώρα κατεστραμμένη από δυτικές στρατιωτικές επεμβάσεις και εμφύλιες συγκρούσεις– αποτελεί βασική πύλη εξόδου. Ανάλογες συνθήκες εξαθλίωσης και βίας επικρατούν σε πολλές χώρες της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής.

Η αντίληψη ότι οι μετανάστες προτιμούν μαζικά τη Δύση αποδομείται από τα επίσημα στατιστικά στοιχεία. Το 80% των μεταναστών από την Αφρική κατευθύνεται σε άλλες αφρικανικές χώρες. Μόλις το 20% ξεκινά για την Ευρώπη και από αυτούς, μόνο το 10% καταφέρνει να φτάσει τελικά. Την περίοδο 2020–2023, 21 εκατομμύρια Αφρικανοί μετανάστευσαν εντός της ηπείρου, ενώ μόλις 1,5 εκατομμύριο στην Ευρώπη. Για τους Άραβες, τα αντίστοιχα νούμερα είναι 10 εκατομμύρια προς αραβικές χώρες και μόλις 3 εκατομμύρια προς την Ευρώπη.

Η μαζική φυγή δεν αφορά μόνο τους πολέμους ή την πείνα. Αφορά και την απουσία ελπίδας.

Όσοι τελικά ξεκινούν για την Ευρώπη είναι συνήθως οι πιο «ευνοημένοι» οικονομικά ανάμεσα στους φτωχούς. Αυτοί που κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν τα απαραίτητα για το ταξίδι, αντιμετωπίζουν πολλαπλούς κινδύνους – από οικονομική εκμετάλλευση, έως τη φυσική εξόντωση στη διαδρομή.

Α φυγή αυτών των ανθρώπων από τις χώρες τους δε θα ωθήσει τις πλούσιες χώρες του Βορρά να εφαρμόσουν τις πολιτικές που είναι αναγκαίες, σε παγκόσμια κλίμακα. Συνολικά, πάνω από 100 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν σε θέση να αναζητούν άσυλο ως πρόσφυγες το 2022. Πρόκειται για τον υψηλότερο αριθμό που έχει καταγραφεί ποτέ στην ιστορία. Μόλις 1 από αυτούς τους 100 ζήτησε άσυλο στην Ευρώπη.

Νεανικές “έρημοι” στην καρδιά της Ευρώπης

Στην Ελλάδα, αν και δεν υπάρχει πόλεμος, εκατοντάδες χιλιάδες νέοι έχουν μεταναστεύσει τα τελευταία χρόνια – και επί κυβέρνησης Μητσοτάκη – κυρίως για λόγους οικονομικούς.Οι περισσότεροι το έκαναν νόμιμα, χωρίς να διατρέχουν άμεσο κίνδυνο, όμως κι εδώ το μοτίβο είναι το ίδιο: απουσία προοπτικής, ανασφάλεια, έλλειψη υποστηρικτικού πλαισίου.

Η χώρα χάνει ανθρώπινο κεφάλαιο το οποίο δεν μπορεί να αναπληρώσει.

Ο πληθυσμός της χώρας γερνά και δε διαφαίνεται στον οριζοντα κάποια αλλαγή αυτών των τάσεων. Δεν υπάρχει κάποιο σχέδιο που να βασίζεται στην εφαρμογή πολιτικών ώστε οι νέοι να παραμένουν στη χώρα, να κάνουν εδώ τις οικογένειές τους και να θέλουν να κάνουν παιδιά.

Οι νέοι, όπως και οι μεγαλύτεροι, έχουν χάσει πια την ελπίδα ότι η πολιτική μπορεί να δώσει λύσεις. Οι νέοι φεύγουν. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία δε μπορούν παρά να μείνουν.

Δε συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα. Στη Βόρεια Ιταλία, ακόμη και στη κεντρική Γαλλία δημιουργούνται νεανικές “έρημοι”.

Ο πληθυσμός των νέων συρρικνώνεται. Οι λίγοι νέοι, κυρίως από τις πιο φτωχές περιοχές αυτής της άνισης Ευρώπης, αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον. Συγκεντρώνονται σε έναν όλο και μικρότερο αριθμό πλούσιων πόλεων της Ευρώπης που έχουν ανάγκη από νέους με υψηλή εξειδίκευση.

Δίχως νέους ανθρώπους όμως, το μέλλον έχει ξηρασία.

Ολόκληρες περιοχές οδηγούνται στον μαρασμό και στην υποβάθμιση επειδή οι πολιτικές ευνοούν τη συγκέντρωση πλούτου σε λίγα χέρια. Συμβαίνει στην Ελλάδα, συμβαίνει στην περιφέρεια της Ευρώπης, και βεβαίως συμβαίνει και στην Αφρική.

Οι συνέπειες του brain drain για την Αφρική

Οι οικονομικές ανισότητες τα τελευταία 30 χρόνια έχουν γιγαντωθεί σε ένα βαθμό που δεν έχει καταγραφεί ποτέ ξανά στην ιστορία. Στην ήπειρο της Αφρικής, αυτή η πραγματικότητα είναι πιο εμφανή από οπουδήποτε αλλού στον κόσμο.

Μία πρόσφατη έρευνα που έγινε δείχνει ότι το 54% των νέων των χωρών της Αφρικής θέλουν να φύγουν από τις χώρες τους αναζητώντας καλύτερες ευκαιρίες εργασίας και ευκαιρίες για εκπαίδευση.

Κύριες αιτίες της βούλησης των νέων Αφρικάνων για έξοδο από τις χώρες τους είναι η υψηλή ανεργία, το κακό δημόσιο σύστημα υγείας, η χαμηλή ποιότητα ζωής και η έλλειψη θέσεων εργασίας με προοπτική.

Κάθε χρόνο υπολογίζεται ότι η Αφρική χάνει μόνο στον τομέα της υγείας 2 δις δολάρια λόγω του brain drain.

Χαρακτηριστικά είναι και τα εξής στοιχεία. Το 1973 η Λιβηρία είχε 7,76 γιατρούς ανά 100.000 κατοίκους. Το 2008 αυτός ο αριθμός είχε πέσει στους 1,37 γιατρούς για 100.000 κατοίκους. Η Ουγκάντα, μία χώρα με 35 εκατομμύρια κατοίκους έχει μείνει με μόλις 5.000 γιατρούς και 30.000 νοσοκόμες.

Όμως η απώλεια των “εγκεφάλων” δεν μετριέται μόνο σε χρήματα αλλά και στις δυνατότητες των αφρικάνικων χωρών να αναπτυχθούν κοινωνικο-οικονομικά. Δίχως γιατρούς, μηχανικούς και επιστήμονες, δεν υπάρχει προοπτική ανάπτυξης. Οι χώρες αφαιμάζονται από το ανθρώπινο κεφάλαιό τους.

Ως απάντηση σε αυτή τη φυγή, πολλές χώρες της Αφρική αυξάνουν τα ποσά που επενδύουν στην παιδεία, όμως ενώ τα κόστη αυξάνονται στην προσπάθειά τους να καλύψουν τα κενά, οι νέοι άνθρωποι συνεχίζουν να φεύγουν.

Έχει υπολογιστεί ότι το κόστος για τις αφρικάνικες χώρες για την εκπαίδευση ενός γιατρού είναι μεταξύ 21.000 δολλάρια έως 59.000 δολάρια. Οι πλούσιες χώρες του Βορρά αρπάζουν αυτούς τους ανθρώπους τσάμπα.

Ο Καναδάς οφελείται ετησίως κατά 384 εκατομμύρια δολάρια από την έλευση μεταναστών υψηλής εξειδίκευσης από την Αφρική, οι ΗΠΑ 846 εκατομμύρια. Στη Μεγάλη Βρετανία 1 στους 10 γιατρούς έρχεται από την Αφρική επιτρέποντας στη χώρα να γλυτώνει 2,7 δισεκατομμύρια δολάρια μόνο από τα κόστη για την εκπαίδευση. Αυτά, τα πληρώνουν οι χώρες της Αφρικής.

Πάνω από 200 εκατομμύρια άνθρωποι μετανάστες λόγω κλιματικής κρίσης μέχρι το 2050

Η κλιματική κρίση κάνει τα πράγματα ακόμη χειρότερα.

Δίχως υποδομές και δίχως επιστημονικό προσωπικό για να δημιουργηθούν αυτές οι υποδομές, δίχως κεφάλαια, οι αφρικάνικες χώρες υποφέρουν πολύ πιο έντονα από τα όλο και πιο ακραία φαινόμενα, τις βαθιές λειψυδρίες και της τεράστιες πλημμύρες που περιορίζουν τον αριθμό των τροφίμων που διακινούνται και ωθούν τις τιμές τα ύψη χτυπώντας έτσι πιο βάρβαρα τις πιο αδύναμες οικονομικά χώρες.

Η κλιματική κρίση δεν είναι ίδια για όλους μας.

Οι φτωχότεροι άνθρωποι του κόσμου φταίνε λιγότερο για την κλιματική αλλαγή όμως πληρώνουν το μεγαλύτερο τίμημα. Οι 74 φτωχότερες χώρες του πλανήτη παράγουν μόλις το 1/10 των αερίων που ευθύνονται για την κλιματική κρίση, όμως το τίμημα που πληρώνουν οι άνθρωποι που ζουν σε αυτές τις χώρες είναι ανυπολόγιστο.

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, δίχως να υπάρξει κάποια αλλαγή, υπολογίζεται ότι τα επόμενα 10 χρόνια πάνω από 130 εκατομμύρια άνθρωποι θα βυθιστούν σε βαθιά φτώχια ενώ πάνω από 200 εκατομμύρια άνθρωποι θα αναγκαστούν σε μετανάστευση μέχρι το 2050.

H Ευρώπη γερνά. Η Δύση γερνά. Γερνά επειδή τις τελευταίες δεκαετίες επιλέχθηκαν πολιτικές που περιόρισαν τη δυνατότητα των νέων ανθρώπων να κάνουν οικογένειες και να τεκνοποιούν.

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε στο πρόσφατο παρελθόν είναι πολύ δύσκολο για έναν νέο άνθρωπο να αγοράσει ένα σπίτι.

Πολλοί νέοι από τις πλούσιες χώρες της Δύσης και του Βορρά στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν ένα καλό επίπεδο ζωής επιλέγουν να ζουν ως ψηφιακοί νομάδες.

Το φαινόμενο των παιδιών – μπούμερανγκ καταγράφεται όλο και πιο έντονα σε μία σειρά από χώρες. Παιδιά – μπούμερανγκ είναι οι νέοι που αν και έχουν φτάσει στην ηλικία των 30 ετών επιλέγουν λόγω οικονομικής αδυναμίας να επιστρέψουν στα σπίτια των γονιών τους.

Οι ίδιες πολιτικές των πλούσιων χώρων του Βορρά που κρατούν τις χώρες του αναπτυσσόμενου και υποανάπτυκτου κόσμου στη φτώχια, δημιουργούν το πρόβλημα για το οποίο χρειάζεται η έλευση μεταναστών.

Σύμφωνα με στοιχεία του ΔΝΤ, το 2013 το σύνολο των Αφρικάνων μεταναστών στις χώρες του ΟΟΣΑ ήταν 7 εκατομμύρια. Μέχρι το 2050, αναμένεται να φτάσουν τα 34 εκατομμύρια.

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, ο ρατσισμός είναι αναγκαίος γιατί εκτρέπει το βλέμμα από τις πραγματικές αιτίες του προβλήματος.

Κανείς δεν ισχυρίζεται ότι το μεταναστευτικό είναι ένα εύκολο ή απλό ζήτημα. Ούτε ότι δεν υπάρχουν εύλογοι προβληματισμοί και αντιδράσεις από τις τοπικές κοινωνίες που υποδέχονται τους μετανάστες. Όμως, άλλο είναι ο προβληματισμός, και άλλο η αποδοχή ή αναπαραγωγή αφηγημάτων που παρουσιάζουν ανθρώπινες ζωές ως μέρος κάποιας «εισβολής» ή «στρατιωτικής στρατηγικής».

Η πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη, πιο ανθρώπινη και –κυρίως– πιο επώδυνη απ’ ό,τι αντέχει το αφήγημα του «εξωτερικού εχθρού». Είναι χρέος της δημοσιογραφίας να αναδείξει αυτή την πολυπλοκότητα, χωρίς υπεκφυγές, χωρίς τεχνάσματα, χωρίς την εύκολη λύση της γενίκευσης.

Και κάποια στιγμή θα πρέπει και εδώ στην Κρήτη να κάνουμε ένα ουσιαστικό διάλογο, χωρίς κραυγές, χωρίς πόλωση, με ειλικρινή προσπάθεια να ακούσουμε ο ένας τον άλλο και να βρούμε κοινά αποδεκτές λύσεις για ένα ζήτημα που αναμένεται να μας απασχολεί για πολλά ακόμη χρόνια.