Του Σπύρου Δαράκη *
ΣΤΙΒΕΝ ΧΟΚΙΝΓΚ: Αναζητούσε την αλήθεια, χωρίς φόβο αλλά με πάθος
Ο Στίβεν Χόκινγκ
Στις 14/03/18 η είδηση του θανάτου του διάσημου Βρετανού αστροφυσικού, κοσμολόγου και συγγραφέα, Στίβεν Χόκινγκ, σκόρπισε την αίσθηση της απώλειας όχι μόνο στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα που φτώχυνε διακριτά, αλλά και στους ανθρώπους που τον γνώρισαν μέσα από τα βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης που έγραψε για θέματα της σύγχρονης φυσικής, σε κάθε άνθρωπο που έχει οδηγό στη σκέψη του την επιστημονική αντίληψη για τον κόσμο. Ο Χόκινγκ, που έγινε εμβληματική φυσιογνωμία και λόγω της αναπηρίας του, την οποία αντιπάλεψε με σθένος επί δεκαετίες, άφησε σημαντικό επιστημονικό έργο, τόσο άμεσα με τις θεωρίες του, όσο και επειδή κατάφερνε έως το τέλος να συναρπάζει νέους και μεγαλύτερους σε ηλικία με τα μυστήρια της φύσης που προσπαθούσε να λύσει, να εμπνέει άλλους επιστήμονες με τις ριζοσπαστικές ιδέες του. Ταυτόχρονα, οι τοποθετήσεις του για τα κοινωνικά ζητήματα αποδεικνύουν άνθρωπο με αρχές, που δεν δίστασε να πει πράγματα που δυσαρέστησαν κάποιους ισχυρούς.
Δεν εγκατέλειψε
Ο Χόκινγκ άρχισε να εμφανίζει συμπτώματα της ασθένειας του ΛουΓκέρινγκ (αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση) από την ηλικία των 21 ετών. Οι γιατροί του έδωσαν δύο χρόνια ζωής, αλλά εκείνος κατάφερε να ζήσει μια παραγωγική ζωή για 53 χρόνια επιπλέον, παρότι το μεγαλύτερο μέρος της ήταν καθηλωμένος σε αναπηρικό αμαξίδιο, μιλώντας με συνθετική φωνή μέσω υπολογιστή και χάνοντας από χρόνο σε χρόνο όλο και περισσότερο τον μυϊκό έλεγχο του σώματός του. Μέχρι που οι επιπλοκές της βαριάς ανίατης εκφυλιστικής νόσου να τον καταβάλουν, τελικά, σε ηλικία 76 ετών. Από την περίοδο που είχε καθηλωθεί και δεν μπορούσε πια να γράφει και να λύνει μεγάλες μαθηματικές εξισώσεις, ο Χόκινγκ ανέπτυξε την ικανότητα να χειρίζεται τα θέματα της φυσικής με γεωμετρικά ανάλογα, όπως ο Αϊνστάιν. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος του πρωτοποριακού επιστημονικού έργου του το πραγματοποίησε σε νεαρή ηλικία, όπως άλλωστε συμβαίνει συνήθως και μετους φυσικούς που δεν έχουν κάποια αναπηρία.
Παντρεύτηκε την συμφοιτήτριά του Τζέιν Γουάιλντ δύο χρόνια μετά τη διάγνωση της ασθένειάς του και απέκτησε μαζί της τρία παιδιά. Χώρισε το 1991 και ξαναπαντρεύτηκε το 1998 μια από τις νοσοκόμες του, γάμος που διήρκεσε 11 χρόνια. Συμμετείχε με φυσική παρουσία ή τηλεπαρουσία σε διάφορες εκδηλώσεις και έφτασε ακόμη και να πετάξει με αεροπλάνο που πετυχαίνει για λίγο συνθήκες μηδενικής βαρύτητας, έστω κι αν δεν κατάφερε να πραγματοποιήσει το όνειρό του να πετάξει στο Διάστημα. Η περιπέτεια της υγείας του και η δύναμη με την οποία την αντιμετώπισε έγιναν σύμβολο σθένους, που ενισχυόταν από την αντίφαση μιας διάνοιας εγκλωβισμένης σε ένα σχεδόν άχρηστο σώμα.
Ο Χόκινγκ έγινε καθηγητής μαθηματικών στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, στην έδρα που κατείχαν παλαιότερα ο Ισαάκ Νεύτων, ο Τσαρλς Μπάμπατζ και ο Πολ Ντιράκ, ένας από τους ιδρυτές της κβαντομηχανικής. Οι διακρίσεις και τα βραβεία έρχονταν το ένα πίσω από το άλλο, αλλά αυτά δεν έφερναν τα χρήματα που είχε ανάγκη ο Χόκινγκ για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα υγείας του. Έτσι καταπιάστηκε, με τη βοήθεια άλλων συγγραφέων, να εκδώσει αρκετά έργα εκλαΐκευσης της θεωρητικής φυσικής, με σημαντικότερο απ’ αυτά το περίφημο «Χρονικό του χρόνου», που εκδόθηκε το 1988, έγινε bestseller επί 237 βδομάδες, μεταφράστηκε σε 40 γλώσσες, πούλησε περισσότερα από 10 εκατομμύρια αντίτυπα και εκτόξευσε τη δημοτικότητά του.
Επιστημονικές παρακαταθήκες
Μαζί με τον μαθηματικό Ρότζερ Πένροουζ, έδειξαν ότι, αν υπήρξε η επονομαζόμενη «Μεγάλη Έκρηξη», αυτή πρέπει να ξεκίνησε από μια σημειακή ανωμαλία, μια μοναδικότητα (singularity) άπειρης καμπύλωσης του χωροχρόνου. Για τον Χόκινγκ η μοναδικότητα δεν σηματοδοτεί τη διάρρηξη του χώρου και του χρόνου, αλλά την ανάγκη για μια θεωρία κβαντικής βαρύτητας, συνένωσης της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας, του Αϊνστάιν, με την κβαντομηχανική. Μια θεωρία που θα εξηγεί όλα τα φαινόμενα, από το μικρόκοσμο έως το μακρόκοσμο και γι’ αυτό ονομάστηκε «θεωρία των πάντων». Καλύτερο πεδίο για την αναζήτησή της, σύμφωνα με τον Χόκινγκ, είναι η μελέτη των μαύρων τρυπών.
Ο Χόκινγκ απέδειξε ότι οι μαύρες τρύπες (τα ουράνια σώματα που έχουν τόσο ισχυρή βαρύτητα ώστε δεν μπορεί να ξεφύγει απ’ αυτήν ούτε το φως) εκπέμπουν ακτινοβολία, η οποία προς τιμή του ονομάστηκε ακτινοβολία Χόκινγκ, ενώ ταυτόχρονα χάνουν σταδιακά μάζα. Το φαινόμενο οφείλεται σε κβαντικά φαινόμενα στον ορίζοντα γεγονότων, το σφαιρικό όριο της μαύρης τρύπας. Πρόβλεψε την ύπαρξη μικρών μαύρων τρυπών την περίοδο μετά την υποτιθέμενη «Μεγάλη Έκρηξη». Αυτές οι μαύρες τρύπες εικάζεται ότι έχασαν όλη τη μάζα τους μέχρι που εξαφανίστηκαν, ενδεχομένως με εκρήξεις που απελευθέρωσαν μεγάλες ποσότητες Ενέργειας.
Τη δεκαετία του 1970, ο Χόκινγκ ασχολήθηκε με την τύχη των σωματιδίων και των φωτονίων που έχουν πέσει σε μια μαύρη τρύπα, όταν αυτή η τρύπα σταδιακά εξαφανιστεί. Η αρχική του άποψη ήταν ότι η «πληροφορία» (η εντροπία για την ακρίβεια) που συνδέεται με αυτά τα σωματίδια και τα φωτόνια χάνεται. Όμως ο Αμερικανός φυσικός Λέοναρντ Σάσκιντ έδειξε ότι αυτή η παραβίαση του θεμελιώδους δεύτερου νόμου της Θερμοδυναμικής δεν συμβαίνει, πράγμα το οποίο ο Χόκινγκ αναγκάστηκε να παραδεχτεί πολλά χρόνια αργότερα, το 2004, δίνοντας τέλος στο λεγόμενο «πληροφοριακό παράδοξο». Ο Χόκινγκ υποστήριξε στη συνέχεια ότι η πληροφορία «αποθηκεύεται» στον ορίζοντα γεγονότων και επιστρέφει και πάλι σε αντιληπτή μορφή μέσω της ακτινοβολίας Χόκινγκ.
Ο Χόκινγκ ζήτησε να γραφτεί στην ταφόπλακά του η εξίσωση Μπέκενσταϊν – Χόκινγκ για την εντροπία, που εκφράζει την ενότητα τεσσάρων κλάδων γνώσης της φυσικής, εμπεριέχοντας την παγκόσμια σταθερά του Νεύτωνα που συνδέεται με τη βαρύτητα, τη σταθερά του Πλανκ που συνδέεται με τα κβαντικά φαινόμενα, την ταχύτητα του φωτός, άρρηκτα συνδεδεμένη με τη σχετικότητα του Αϊνστάιν, και τη σταθερά του Μπόλτζμαν, άρρηκτα δεμένη με τη θερμοδυναμική.
Στον Χόκινγκ άρεσε να βάζει επιστημονικά στοιχήματα, παρότι σχεδόν πάντα τα έχανε. Το 1975 έβαλε στοίχημα με τον Αμερικανό φυσικό ΚιπΘορν ότι η πηγή κοσμικών ακτίνων Κύκνος Χ-1 δεν ήταν μαύρη τρύπα. Το έχασε το 1990. Το 1997 μαζί με τον Θορν στοιχημάτισαν με τον Τζον Πρέσκιλ σχετικά με την απώλεια πληροφοριών στις μαύρες τρύπες. Το έχασαν το 2004. Το 2012 ο Χόκινγκ έδωσε 100 δολάρια στον Γκόρντον Κέιν, όταν έχασε το στοίχημα για το μποζόνιοΧιγκς, που υποστήριζε ότι δεν θα μπορέσει να ανιχνευτεί.
Μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι
Ο Χόκινγκ δεν έμεινε αδιάφορος σε όσα συνέβαιναν στην κοινωνία πέρα από το χώρο της επιστήμης. Είχε αποκαλέσει «έγκλημα πολέμου» την εισβολή στο Ιράκ το 2003 και είχε μποϊκοτάρει επιστημονικό συνέδριο στο Ισραήλ, λόγω της καταπίεσης των Παλαιστινίων. Είχε συμμετάσχει στην εκστρατεία για τον πυρηνικό αφοπλισμό, ενώ ήταν υποστηρικτής της δημόσιας καθολικής υγειονομικής περίθαλψης και σφοδρός επικριτής των αντιλαϊκών περικοπών στο βρετανικό σύστημα Υγείας. Συνέβαλε σε δράσεις για την ευαισθητοποίηση σχετικά με τα προβλήματα των ατόμων με αναπηρία, συμμετέχοντας και στην τελετή έναρξης των Παραολυμπιακών Αγώνων του 2012, ενώ πολλές ήταν οι παρεμβάσεις του για την αποτροπή της κλιματικής αλλαγής.
Αποκαλυπτική για τη στάση ζωής και τις φιλοσοφικές απόψεις του ήταν μια συνέντευξή του το Μάη του 2011, στη βρετανική εφημερίδα «Guardian». Ιδιαίτερα οι θέσεις του γύρω από θεολογικά θέματα δυσαρέστησαν πολλούς. «Έζησα με την προοπτική πρόωρου θανάτου τα τελευταία 49 χρόνια. Δεν φοβάμαι το θάνατο, αλλά και δεν βιάζομαι να πεθάνω. Έχω τόσο πολλά να κάνω πρώτα», είπε απαντώντας στην ερώτηση «τι φοβάστε στο θάνατο», και συμπλήρωσε: «Θεωρώ τον εγκέφαλο σαν έναν υπολογιστή, που θα σταματήσει να λειτουργεί όταν χαλάσουν τα εξαρτήματά του. Δεν υπάρχει παράδεισος, ούτε ζωή μετά το θάνατο για χαλασμένους υπολογιστές. Αυτό είναι ένα παραμύθι για τους ανθρώπους που φοβούνται το σκοτάδι». Η δήλωση αυτή ήρθε σε συνέχεια εκείνων που έγραφε το 2010 στο βιβλίο του «Το Μεγάλο Σχέδιο», στο οποίο υποστήριζε ότι δεν υπάρχει η ανάγκη κάποιου δημιουργού, για να εξηγηθεί η ύπαρξη του σύμπαντος, προκαλώντας τότε μεγάλες αντιδράσεις από θεολόγους διαφόρων θρησκειών και δογμάτων.
Ο Χόκινγκ δεν δίσταζε να μιλάει για ζητήματα ευρύτερης σημασίας, που ίσως συναντήσει η ανθρωπότητα στο μέλλον, βάζοντας πολλούς σε σκέψη με τις απαντήσεις του. Όταν ρωτήθηκε για το ενδεχόμενο ύπαρξης εξωγήινων, είπε ότι η απεραντοσύνη του σύμπαντος το κάνει πολύ πιθανό και πρόσθεσε: «Αν κάποτε μας επισκεφθούν εξωγήινοι, το αποτέλεσμα νομίζω ότι θα είναι όπως όταν πρωτοπάτησε το πόδι του στην Αμερική ο Χριστόφορος Κολόμβος, γεγονός όχι και τόσο θετικό για τους Ινδιάνους της Αμερικής»… Για την τεχνητή νοημοσύνη έβρισκε πολύ χρήσιμες τις πρωτόγονες μορφές της, αλλά δεν έβρισκε καθόλου σκόπιμη τη δημιουργία τεχνητής γενικής νοημοσύνης και προειδοποιούσε: «Η ανάπτυξη πλήρους τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να σημάνει το τέλος του ανθρώπινου είδους. Θα αυτονομηθεί και θα ξανασχεδιάζει τον εαυτό της με όλο και πιο επιταχυνόμενο ρυθμό. Οι άνθρωποι, που περιορίζονται από την αργή βιολογική εξέλιξη, δεν θα μπορούσαν να τη συναγωνιστούν και θα γίνονταν ξεπερασμένοι».
Ο Στ. Χόκινγκ είχε εκφράσει την ανησυχία του για τη διατήρηση της ζωής πάνω στη Γη εξαιτίας του κινδύνου «ενός ξαφνικού πυρηνικού πολέμου, γενετικά τροποποιημένων ιών ή άλλων κινδύνων που δεν έχουμε ακόμα σκεφτεί».
Όπως δήλωσαν τα παιδιά του, Λούσι, Ρόμπερτ και Τιμ, ανακοινώνοντας το θάνατό του: «Ήταν ένα μεγάλος επιστήμονας και ένας εξαιρετικός άνθρωπος, που το έργο και η κληρονομιά του θα ζήσουν για πολλά χρόνια. Το κουράγιο και η επιμονή του, μαζί με τη διάνοια και το χιούμορ του, ενέπνευσαν πολλούς ανθρώπους σε όλο τον κόσμο».
Πηγές: Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή
* Πρόεδρος της Μαρτυρικής Κοινότητας Μαλαθύρου
Πρώην Δήμαρχος Μηθύμνης
Μέλος του Δ.Σ. του Δικτύου Μαρτυρικών πόλεων & χωριών της Ελλάδας
(περιοδ. 1940-1945 Ελληνικά Ολοκαυτώματα)