Του Μιχάλη Κατσανεβάκη *
Χριστέ και να σπουν τη φλακή , να φεύγ’ απού το Κάστρο,
να πάρω δίπλα τα βουνά να βγω στον Ψηλορείτη,
να μου βγορίσουν τα Σφακιά, τ’ αρμί του Καλλικράτη,
ν’ ακούσω αρμάτω ταραχή.
Βρισκόμαστε στα 1770, στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη όπου βρίσκομε τους Σφακιανούς στρατοπεδευμένους στην Κράπη, περιμένοντας τον Ρωσικό στόλο, για να επιτεθούν στα Χανιά.
………………………….
Μάταια ο Δασκαλογιάννης αγνάντευε το πέλαγος, από τη Μαλάξα που είχαν κατεβεί, περιμένοντας το Ρώσικο στόλο να βομβαρδίσει το κάστρο των Χανίων.
Οι Τούρκοι εν τω μεταξύ ετοιμάζονται και κατά χιλιάδες μπαίνουν στα Σφακιά , απ’ όλες τις μεριές.
Απεγνωσμένα μάχονται οι Σφακιανοί να συγκρατήσουν τον εχθρό, που στο τέλος καταλαμβάνει τα Σφακιά.
Οι μάχες τώρα γίνονται στα βουνά που έχουν καταφύγει οι Σφακιανοί, και πετσοκόβουν τον τουρκικό στρατό.
Ο χειμώνας πλησιάζει, τα χωριά είναι ξεθεμελιωμένα, και οι Τούρκοι στο Φραγκοκάστελλο στα τσαντίρια τους δεν φεύγουν χωρίς το Δασκαλογιάννη, που αποφασίζει να παραδοθεί.
«…………….
Ο ποθαμός μου στα Σφακιά πολύ καλό θα φέρει,
γιατί ο χειμώνας έρχεται πάει το καλοκαίρι.
Στα χιόνια πάνω οι Σφακιανοί ούλοι να μη χαθούσει,
γιατί θε νάρθει ο καιρός να μας εγδικηθούσει.
……………..»
Ο Δάσκαλος παραδόθηκε στο Φρακοκάστελλο στο σερασκέρη, ο οποίος στη συνέχεια τον οδήγησε στον Εμπρόσνερο στον πύργο τ’ Αληδάκη.
Στα τέλη του Οκτώβρη του 1770, με ύπουλο και πονηρό τρόπο, κατάφερε ο σερασκέρης να πείσει τους Σφακιανούς να υπογράψουν «σύμφωνο φιλίας»!!! και να δώσουν τα χέρια στον πύργο τ’ Αληδάκη. Επείσθησαν 75 και έξι παπάδες, ….
Τους κάλεσε ένοπλους και οι καλεσμένοι για να δείξουν ότι εμπιστεύονται το νοικοκύρη άφησαν τα αρματά των σ’ ένα παραπέζουλο.
……….. «μας εγεράσανε» είπε ο Μπονατογιάννης (μας γέλασαν, μας κορόιδεψαν) και έκαμε να σηκωθεί, μα ήταν αργά. Δυό σειρές αρματωμένοι στρατιώτες έστεκαν πάνω απ’ τα τραπέζια.
Τριάντα Νοεμβρίου 1770 γράφει ο Σουλτάνος στον Χουσεΐν Πασά, διοικητή του Κάστρου :
«….επετεύχθησαν δε τοιαύτα λαμπρά και εξαιρετικά αποτελέσματα, ούτως ώστε να αναθέσω εις την φαεινήν αντίληψιν σου, την διοίκησιν ολοκλήρου της νήσου…»
————————
Αφού ο Πασάς δεν πήρε αυτά που ήθελε από το Δασκολογιάννη , αποφασίζει να τον θανατώσει.
Ο Δάσκαλος το καταλαβαίνει και του λέει:
………………………………..
«Ανεν και θέλεις άφησμε , μα μια ώρα με φτάνει,
να παραγγείλω στα Σφακιά με το Μπονατογιάννη .
Να πει τση Σγουρομάλλινης να μη με περιμένει ….»
………………………………..
«Άφησε τσοι παραγγελιές Δάσκαλε για την ώρα….
Και ο Μπουνάτος στα Σφακιά ακόμα δεν υπάει ,
και σε και κείνον Δάσκαλε, το κύμα θα σας φάει….»
…………………………….
Δεν τον απόπιε τον καπνό, μουιδέ και τον καφέν του,
λουρίδες τη νε βγάλασιν οι σκύλοι την προβέν του.
………………………………
Προβέ = προβιά, δέρμα
ΟΙ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΙ ΣΦΑΚΙΑΝΟΙ ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΟΥΛΕ
…………………………..
«Σωστούς τρεις χρόνους κάμασι στο σκότος φλακισμένοι ,
ώστε απού σπάσα τη φλακή , και ένας ένας φεύγει…….
Αγνώριστα ‘βραν τα Σφακιά……..
Αναστενάζουν χλιβιερά και κλαίσιν βουρκωμένα,
πως αποδώκαν τα Σφακιά τα πολυοπενεμένα .
Πείνα και φτώχεια κι ερημιά, κλάυματα μοιρολόγια,
ακούγασιν εις τσοι γιαλιές και βλέπαν εις τ’ αόρια ….
Ούλα γενήκαν τρόχαλος, και ποιος να τα αναχτίσει ;
πού πιάσαν οι νοικοκυροί ανατολή και δύση……..»
Η ζωή των φυλακισμένων στον Μεγάλο Κούλε ήταν φριχτή. Βασανιστήρια πείνα και αγγαρείες. Πολλούς κρέμασαν, κι άλλοι πέθαναν και τους πετούσαν στη θάλασσα.
Το πάχος των ενετικών εξωτερικών τειχών του Μεγάλου Κούλε, κυμαίνεται από επτά έως εννέα μέτρα, δια την προστασία του φρουρίου από τα πυροβόλα. Οι εσωτερικοί τοίχοι έχουν πλάτος περίπου 1,5 μ.
Τα τρία κελιά των φυλακισμένων ήταν εσωτερικά (στο σκότος φλακισμένοι). ΜΟΝΟ τα δύο είχαν πόρτα, το τρίτο, συνεχόμενο, ψηλά στο θόλο είχε μόνο ένα φωταγωγό περ.0,50Χ0,50.
Μπορούσαν να βγουν μόνο από την πόρτα των κελιών από εκεί ανέβηκαν στο δώμα του πύργου και κρεμάστηκαν, από τη δυτική πλευρά, ύψους περ. δέκα μέτρων, με τις ζώνες της κρητικής φορεσιάς, μήκους περ. επτά μέτρων και έπεσαν στα βράχια….
———————————
Οπότε τους έβγαζαν για αγγαρεία, έβλεπαν απέναντι ΝΔ τον Ψηλορείτη και αναπολώντας την ελευθερία των ψηλών κορφών της Μαδάρας, που ήταν μαθημένοι, συνέθεσαν* το ριζίτικο τραγούδι:
Χριστέ και νάσπουν τη φλακή , να φεύγ’ απού το Κάστρο,
να πάρω δίπλα τα βουνά να βγω στον Ψηλορείτη,
να μου βγορίσουν τα Σφακιά, τ’ αρμί του Καλλικράτη,
ν’ ακούσω αρμάτω ταραχή.
Το ριζίτικο δεν υπάρχει στη συλλογή Γιανναράκη 1876, ούτε στου Κριάρη 1920, ούτε στη Σπανδωνίδη περ. 1920, ούτε στου Βαβουλέ. Εμφανίζεται στη συλλογή Ιδ. Ι. Παπαγρηγοράκη το 1956-57, ως ανωτέρω.
*Εκθέτω, από την έρευνα που έκανα, το δημοτικό άσμα που έχει καταγράψει στη συλλογή του ο Ρεθεμιώτης λαογράφος Π. Βλαστός το 1893.
Ο Π. Βλαστός σημειώνει από κάτω ότι του υπαγορεύθει το σχετικό δημοτικό άσμα από τον Ιωάννη Προκοπάκη εκ Καλλικράτους Σφακίων και μάλλον ήταν δημιούργημα του ιδίου (Ι. Προκοπάκη ή έστω κάποιου ντόπιου), από το οποίο προφανώς προήλθε το παραπάνω ριζίτικο.
Σύμφωνα με τον αείμνηστο λαογράφο και συγγραφέα Γερωνυμάκη Κανάκη, κατά τον δέκατο ένατο αιώνα, στο χωρίο Καλλικράτης Σφακίων ήταν διδάσκαλος ο Ιωάννης Προκοπάκης.
Απ’ ότι φαίνεται, ήταν αυτός που υπαγόρευσε, εις τον Π. Βλαστό, το συγκεκριμένο τραγούδι. Αυτό αποδεικνύετε από τις νυν υφιστάμενες ιστορικές πηγές.
Εκτελείται όπως το ριζίτικο : « οψές επέρνου ποταμό …» ή « όποιος στον Άδη κατεβεί…»
Σημείωση : η φωτογραφία του δασκάλου Προκοπάκη Ιωάννη από τον Καλλικράτη Σφακίων, μου είχε παραχωρηθεί από ένα εξαίρετο άνθρωπο, τον αείμνηστο φίλο μου Κανάκη Γερωνυμάκη.
ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΟΥ «ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΡΙΖΙΤΙΚΑ»
*ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧ.
ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ – ΙΣΤ. ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ