Της Άννας Μανουκάκη – Μεταξάκη
(Για τα 79 χρόνια από την ίδρυση της ΕΠΟΝ, 23-2-1943)
Τον Ιανουάριο του 2005 είχαμε μια ωραία συζήτηση με τον αείμνηστο Μανώλη Μακράκη στο γραφείο του, δεξιά της λεωφόρου Κνωσσού, δίπλα στη Β΄ Εφορία Ηρακλείου. Ο μεγάλος επιχειρηματίας της πόλης μας μου έλεγε συγκινημένος για τη δράση του στην Κατοχή μέσα από την ΕΠΟΝ Αρκαλοχωρίου, όπου τον οργάνωσε μαζί με πολλούς νέους της περιοχής ο τότε μαθητής και αργότερα παιδίατρος Κώστας Αρ. Ψαρράκης. Καρπός της συζήτησής μας υπήρξε ένα άρθρο στο περιοδικό του τότε Δήμου Αρκαλοχωρίου, το οποίο συμπεριλαμβάνεται στον τόμο «Ιστορικές μαρτυρίες από τον νομό Ηρακλείου, 19ος-20ος αιώνας» (σελίδα 253), που εκδόθηκε το 2021 με τη στήριξη της Περιφέρειας Κρήτης.
Ο Μανώλης Μακράκης στάθηκε επίμονα στον ρεθεμνιώτη φοιτητή του Μετσόβειου Μανώλη Δ. Σταυρουλάκη, μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ και ψυχή της, ο οποίος τον Ιούνιο του 1943 κατέβηκε στην Κρήτη μαζί με το φίλο του Στέλιο Διλιντά, με αποστολή να οργανώσουν την ΕΠΟΝ Ανατολικής Κρήτης. Επηρέασε τόσο τους νέους, που, όπως τόνισε ο Μ. Μακράκης, καθόρισε τη ζωή του ολόκληρη : «Μεταξύ των άλλων μας έδωσε να καταλάβομε την αξία του λογοτεχνικού βιβλίου, της μόρφωσης, της πραγματικής προόδου, φέρνοντάς μας σε επαφή με τους μεγάλους κλασικούς. Διαβάζαμε το κάθε βιβλίο και ύστερα το δίναμε στον άλλο. Έμαθα πρώτη μου φορά τόσο ωραία πράγματα, πλούτισα το λεξιλόγιό μου και έμαθα να σκέφτομαι. Σκεφτόμασταν με αγωνία το καλύτερο του ανθρώπου, ελπίζαμε και αγωνιζόμασταν για ένα πιο δίκαιο κόσμο. Για όλα αυτά μας βοηθούσε ο Σταυρουλάκης. Μεγάλη ήταν η προσφορά, η δική του και της ΕΠΟΝ σε όλη μας τη ζωή.»
Θά ʼπρεπε, μου είπε τελειώνοντας, να τον καλέσομε και να τον τιμήσομε, όπως του πρέπει.
Δεν έγινε όμως αυτό, για λόγους ανεξάρτητους από τη θέλησή μας. Αλλά γνωρίζοντας το έργο και την αξία του Μανώλη Σταυρουλάκη και θέλοντας συγχρόνως να κάνω το χατίρι του αξέχαστου φίλου Μανώλη Μακράκη, γράφω αυτό το κείμενο για τα 79 χρόνια από την ίδρυση της ΕΠΟΝ (23-2-1943). Είναι βασισμένο στις αφηγήσεις πολλών επονιτών (Γιάννη Πλαγιωτάκη, Δημοσθένη Ραπτόπουλου, Κώστα Ψαρράκη, Χαράλαμπου Δοριάκη, Γιάννη Ιωαννίδη, Μανώλη Κοκολάκη κ.α.) και κυρίως στο ιδιόχειρο κείμενο της αίτησης του ίδιου του Μανώλη Σταυρουλάκη προς την Πρωτοβάθμια Επιτροπή Κρίσεως Αντιστασιακών 1941-45 νομού Ηρακλείου. Την υπέβαλε στις 2-2-1984 στο Ηράκλειο, όπου διέμενε τότε, στην οδό Ναπολέοντα Σουκατζίδη αρ. 23. Το λιτό κείμενό του είναι ένα ιστορικό ντοκουμέντο μεταξύ των άλλων και επειδή συνημμένα υποβάλει τις υπεύθυνες δηλώσεις δύο σπουδαίων συναγωνιστών του, του Στέλιου Γ. Διλιντά και της Ειρήνης Βλαστού από τη Λιγόρτυνο Μονοφατσίου, συζύγου του μεγάλου συνδικαλιστή του ΕΚΗ Παπάζογλου.
Το αφιέρωμα αυτό στο Μανώλη Σταυρουλάκη, ταπεινό όπως ήταν και ο ίδιος, γίνεται λίγες ημέρες μετά την τηλεφωνική συνομιλία που είχα με το γιο του, Αντιστράτηγο Δημήτριο Σταυρουλάκη, που ζει σήμερα στην Αθήνα και μιλεί με ιδιαίτερο σεβασμό για τον πατέρα του, ο οποίος πέθανε στα 98 του χρόνια, ήρεμος και γεμάτος στις 25-1-2017. Πρόθυμος, ευγενέστατος και δίκαια περήφανος για τη δράση του πατέρα του, εκφράζει μόνο το μοναδικό του παράπονο : ότι δε μιλούσε ποτέ για τους νεανικούς του αγώνες και την πλούσια δράση του εκείνα τα επικά και τραγικά χρόνια της Κατοχής.
Στο κείμενο του Μανώλη Σταυρουλάκη, η πορεία της Ελληνικής Αντίστασης
«Γεννήθηκα στο Βυζάρι Αμαρίου Ρεθύμνης. Είμαι πολιτικός μηχανικός. Υπήρξα μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, αλλά μπήκα στον αγώνα εξαρχής.
Το Μάη του 1941 συγκροτήσαμε πρόχειρη αυτοσχέδια ομάδα στο χωριό μου, που οπλίστηκε με γκράδες, κυνηγετικά όπλα, περίστροφα, για τη συμμετοχή μας στη μάχη. Στην περιοχή μας όμως, κοιλάδα επαρχίας Αμαρίου, έγινε μόνον βομβαρδισμός χωριών, χωρίς θύματα και χωρίς πτώση αλεξιπτωτιστών.
Τον Νοέμβρη του 1941 μεταβαίνω στην Αθήνα για συνέχιση σπουδών και οργανώνομαι στην νεολαία του ΕΑΜ από τον συμφοιτητή, συγκάτοικο και φίλο μου Νικία Σταυρουλάκη.
Το 1942 οργανώνομαι σε συνεταιρισμούς και συλλόγους. Κάνομε αγώνα επιβίωσης και εμψύχωσης του λαού. Συμμετέχομε στο Σύλλογο Επαρχιωτών Σπουδαστών του Πολυτεχνείου για νόμιμες παραστάσεις. Κάνομε μυστικές συγκεντρώσεις κατά τριάδες στα σπίτια. Γράφομε συνθήματα στους τοίχους και ασκούμεθα στον συνωμοτισμό, χρησιμοποιούμε ψευδώνυμα. Εγώ είχα το ψευδώνυμο «Ξενίας».
Δεκέμβρης 1942. Οργανώνομαι στην νεολαία της Ένωσης Λαϊκή Δημοκρατία και με προκηρύξεις και συνθήματα κάνουμε γνωστή την ύπαρξή μας. Τις προκηρύξεις μας έδωσε ο συναγωνιστής Σταύρος Κανελλόπουλος, δικηγόρος.
Στις 23-2-1943 συμμετέχω στην ιστορική συνεδρίαση της ίδρυσης της ΕΠΟΝ, δηλαδή της Πανελλήνιας Οργάνωσης Νέων σαν εκπρόσωπος της νεολαίας της ΕΛΔ και γίνομαι μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ. Συμμετέχουν και δύο μεγάλοι φίλοι, οι καθηγητές Γεωργαλάς του Πανεπιστημίου και Ρουσσόπουλος του Πολυτεχνείου. Συγκέντρωσαν τότε τα πραγματικά μας ονόματα και τα φύλαξαν. Όλοι νιώθαμε τη σημασία της ιστορικής αυτής στιγμής.
"google ad"
Άνοιξη 1943. Στην Αθήνα γιγαντώνονται οι διαδηλώσεις. Οργανώνομαι στον ΕΛΑΣ Πόλεως. Γίνομαι υπεύθυνος πενταμελούς στοιχείου κρούσεως για τις διαδηλώσεις.
5 Μαρτίου 1943. Νέα διαδήλωση με σύνθημα «Τί ζητούν οι Βούλγαροι στη Μακεδονία;».
Διάφορες δραστηριότητες. Σαν μέλη των επαρχιακών συλλόγων κάνομε παραστάσεις σε σημαίνοντα πρόσωπα. Ενθυμούμαι επίσκεψη στον Αρχιεπίσκοπο, στον ποιητή Κωστή Παλαμά στο σπίτι του στην Πλάκα, στον καθηγητή Βαρούνη και άλλους. Ενθυμούμαι την παλαϊκή συμμετοχή στην κηδεία του Κωστή Παλαμά, το στεφάνωμα των ανδριάντων των ηρώων κ.α.
Μάιος 1943. Το Κεντρικό Συμβούλιο της ΕΠΟΝ αποφασίζει να με στείλει στην Κρήτη για τη σύνδεση της νεολαίας του ΕΑΜ Κρήτης με την ΕΠΟΝ. Η εντολή μού δίνεται από τον εκπρόσωπο της ΕΠΟΝ, τον συναγωνιστή Δημήτρη Βλαντά. Μου δίνει σύνθημα και παρασύνθημα για μια «γιάφκα» στα Χανιά, που είχε να χρησιμοποιηθεί από το 1936. Η κάθοδός μου στην Κρήτη γίνεται με γερμανικό επίτακτο καΐκι, με την ιδιότητά μου σαν φοιτητής. Το καΐκι μετέφερε τσιμέντα, είχε ελληνικό πλήρωμα και ένα Αυστριακό λοχία για συνοδό και εμένα μοναδικό επιβάτη. Ακολουθούσε τις ακτές Πελοποννήσου, ταξίδευε νύχτα και έκανε οχτώ μέρες ταξίδι. Φτάσαμε στα Χανιά και συνδέθηκα με την Οργάνωση.
Στα Χανιά και το Ρέθυμνο έχουν οργανωθεί με το όνομα ΠΟΕΝ, δηλαδή «Παγκρήτια Οργάνωση Ελευθέρων Νέων» και έχουν συγκροτήσει συμβούλιο σε κάθε νομό. Σε μυστικές συνεδριάσεις μεταφέρω τον χαιρετισμό του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ και οδηγίες. Και οι δύο οργανώσεις μετονομάζονται σε ΕΠΟΝ.
Ιούνιος 1943. Μεταβαίνω στο Ηράκλειο. Με σύνδεση το ΕΑΜ Ηρακλείου, εγκαθίσταμαι στην πόλη. Συγκατοικώ στην αρχή με τον συμπατριώτη μου, συναγωνιστή και φίλο Στέλιο Διλιντά.
Με τη βοήθεια του ΕΑΜ οργανώνω την ΕΠΟΝ Ηρακλείου και Λασιθίου.
Από το Ρέθυμνο, από όπου κατάγομαι, γίνεται γνωστή στους Γερμανούς η άφιξή μου και αρχίζει η δίωξή μου. Άνθρωποι του Δήμου Ρεθύμνης, «οργανωμένοι», με εφοδιάζουν με ψεύτικη ταυτότητα με το όνομα Εμμανουήλ Μασονάκης. Γίνεται επιδρομή στο σπίτι μου στο χωριό και αρπάζουν την προίκα της αδερφής μου Αλεξάνδρας και όσο λάδι βρήκαν.
Χειμώνας 1943-1944. Η οργάνωση του ΕΑΜ μου βρίσκει δωμάτιο στο λιμάνι του Ηρακλείου, όπου φιλοξενούσα πολλές φορές και τον υπεύθυνο του ΚΚΕ της Κρήτης. Φιλοξενήθηκα επίσης και από την οικογένεια των αδερφών Ανδρομάχης, Ευανθίας, Βρισηίδας, Ειρήνης και Ιωάννου Βλαστού, των οποίων ο πατέρας καταγόταν από το χωριό μου και ήσαν όλοι οργανωμένοι στην Εθνική Αντίσταση. Βοηθείας και συμπαραστάσεως έτυχα επίσης και από τον συναγωνιστή Νίκο Περάκη, από τη πατρική οικογένεια του φίλου και συναγωνιστή μου Μύρωνα Μαλλιαράκη, από την οικογένεια των αδερφών Φωτάκη, του Λουκά Πετράκη και του Νίκου Φανουράκη. Οι δυο τελευταίοι δεν οργανώθηκαν στην ΕΠΟΝ. Τον Λουκά Πετράκη δίδασκα μαθηματικά για το Πολυτεχνείο και ο Φανουράκης ήταν συμφοιτητής μου στο Πολυτεχνείο.
Εκείνη την εποχή η ΕΠΟΝ Ηρακλείου κατορθώνει και διαλύει τη δημιουργία σώματος με προσκλήσεις από το διαβόητο Γερμανό Σούμπερτ. Επίσης οργανώνει στην ΕΠΟΝ τους σπουδαστές της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ηρακλείου.
Καλοκαίρι 1944. Καταφεύγομε στην επαρχία Βιάννου με τον συναγωνιστή Στέλιο Διλιντά, γιατί η παραμονή μας στο Ηράκλειο έγινε πολύ επικίνδυνη. Εδώ οργανώνομε τις νεολαίες των χωριών και ενισχύομε το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Γνωρίζομαι και φιλοξενούμαι από τις οικογένειες Παπαμαστοράκη, Φουρναράκη, Παπαδημητράκη, Δημοσθένη Ραπτόπουλου, Μανδαλάκη, Κασαπάκη και άλλες που δεν ενθυμούμαι.
Με την απελευθέρωση επανέρχομαι στο Ηράκλειο, όπου συνεχίζω να εργάζομαι σαν στέλεχος της ΕΠΟΝ μέχρι την αναχώρησή μου το καλοκαίρι του 1945 για την Αθήνα προς συνέχιση των σπουδών μου.
Επιπρόσθετα αναφέρω ότι :
α. Την άνοιξη του 1945 μετέβην στο Ρέθυμνο και συνελήφθην από ανθρώπους δεξιών οργανώσεων με κίνδυνο να με σκοτώσουν και προφυλακίστηκα. Απελευθερώθηκα όμως με την επέμβαση δεξιού συγγενούς μου.
β. Το Δεκέμβρη του 1947 παίρνω το δίπλωμά μου και στρατεύομαι. Απαλλάσσομαι όμως από το Στρατό, γιατί οι κακουχίες μου εδώρησαν ινώδη φυματίωση.
γ. Τον Ιούνιο του 1948 συλλαμβάνομαι στην Ιεράπετρα Κρήτης και μετάγομαι στην Αθήνα. Προφυλακίζομαι επί εξάμηνο και τελικά εισάγομαι σε δίκη στο Στρατοδικείο της Αθήνας μαζί με άλλους 36 συγκατηγορούμενούς μου, για υπόθεση των Αθηνών και μάλιστα της περιοχής Ελληνικού και Γλυφάδας. Καταδικάστηκαν 6 εις θάνατον, ενώ εγώ αθωώθηκα, γιατί δεν απεκαλύφθη η δράση μου στην Κρήτη και ο ρόλος μου στην Εθνική Αντίσταση στα χρόνια της Κατοχής. Μετά την αθώωσή μου όμως εξορίστηκα στη Μακρόνησο, την οποία και απέφυγα προσφεύγοντας σε Δευτεροβάθμια Επιτροπή». –