Είναι αδιαµφισβήτητο ότι πέρα από το οργανωµένο έγκλημα, που είναι παντός καιρού, η εγκληματικότητα αλληλεπιδρά με την κοινωνία. Και μια κοινωνία σε καθεστώς πανδημίας αναπόφευκτα «γεννά» βία. Η πανδημική κόπωση διαχέεται παντού, λένε οι επιστήμονες. Σε κάποιους συνανθρώπους μας εκδηλώνεται με παραίτηση: κατάθλιψη και ψυχοσωματικές παθήσεις. Αλλους τους οδηγεί σε επιθετικότητα και παραβατική συμπεριφορά: από επικίνδυνη οδήγηση και χρήση ουσιών μέχρι ενδοοικογενειακή βία, βιασμούς και ανθρωποκτονίες. Εντείνει την απαξία της ανθρώπινης ζωής.
Πώς θα είναι, άραγε, το μεταπανδημικό τοπίο; Τα πρόσφατα περιστατικά, όπως η άγρια δολοφονία του Αλκη Καμπανού, είναι προοίμιο όσων ακολουθήσουν στο μέλλον, μια και το αίσθημα του κινδύνου, του κακού που παραμονεύει, θα μας ακολουθεί για πολλά χρόνια, ακόμα και όταν η πανδημία θα έχει τυπικά τελειώσει; Εξι διακεκριμένοι ψυχίατροι και ψυχολόγοι μιλούν στην «Κ». Κοινός παρονομαστής στις απόψεις τους; Η συνειδητοποίηση ότι διανύουμε μια περίοδο μεγάλης κοινωνικής έντασης, ότι η πανδημία, πέρα από την αύξηση των κοινών ψυχικών διαταραχών, ενισχύει όλες τις μορφές βίας, και η πεποίθηση ότι η βία αντιμετωπίζεται πρωτίστως με πολιτικές δημόσιας υγείας.
Μαρίνα Οικονόμου – Λαλιώτη*
Κάθε κρίση προκαλεί «ανομία»
Η πανδημία ως κρίση δεν μπορεί παρά να αφήνει το αποτύπωμά της στην ψυχική, ενδοατομική αλλά και κοινωνική ζωή. Κάθε κρίση άλλωστε, παρά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, δημιουργεί ένα κοινωνικό κλίμα «ανομίας» στο οποίο ευνοούνται παθολογικές και αντικοινωνικές συμπεριφορές. Ερευνες έδειξαν αύξηση των αυτοκτονιών στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης και της βίας στη διάρκεια της πανδημίας. Δεν πρέπει όμως εύκολα να προβαίνουμε σε γενικεύσεις και άκριτες, πολλές φορές, συνδέσεις ανάμεσα στην πανδημία και στην έξαρση της βίας. Πρέπει να φωτιστούν τα στοιχεία του κοινωνικού πεδίου και της κοινωνικής ζωής, που φαίνεται ότι επηρεάζουν την εμφάνιση βίας, προκειμένου να δοθούν αντικειμενικές απαντήσεις. Κι αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο έπειτα από έρευνα – όχι εσπευσμένα, με ευκαιριακές παραθέσεις παραδειγμάτων που αδυνατούν να ερμηνεύσουν μια περίπλοκη πραγματικότητα.
Η βία ως φαινόμενο έχει πολυπαραγοντική και περίπλοκη αιτιοπαθογένεια με βιολογικές, ψυχολογικές και κοινωνικές συνιστώσες.
Κοινωνικοδημογραφικά χαρακτηριστικά (άνδρας, έφηβος ή νέος, άνεργος, άγαμος, με χαμηλή εκπαίδευση και χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο) και χαρακτηριστικά της παιδικής ηλικίας (πρώιμη έκθεση σε βία, γονεϊκή κακοποίηση, παραμέληση και εγκατάλειψη) παίζουν σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση μελλοντικής βίαιης συμπεριφοράς. «Δεν μεγάλωσαν με αγάπη», όπως συγκλονιστικά περιέγραψε η μητέρα του Αλκη Καμπανού για τους δολοφόνους του γιου της.
Η μετά την πανδημία εποχή; Δύσκολο να γίνουν προβλέψεις. Στα πολύπλοκα προβλήματα δεν υπάρχουν μονοσήμαντες απαντήσεις. Πολλά εξαρτώνται από τον τρόπο με τον οποίο θα εγγραφούν στο ατομικό και το συλλογικό ασυνείδητο οι «απώλειες» της πανδημίας: ως συλλογικό τραύμα και ανοιχτή πληγή ή ως κάτι που μας συνέβη και πέρασε; Πώς θα αποτυπωθούν οι μαζικές απώλειες ανθρώπινων ζωών; Με τρομάζει αυτή η εξοικείωση με τον θάνατο –εκατό θάνατοι από COVID-19 την ημέρα, πολλαπλάσια ανθρώπινη οδύνη– χωρίς συλλογική κοινωνική αντίδραση. Φοβάμαι ως συνέπεια τη δημιουργία ενός κλίματος «υπόγειας κοινωνικής ανοχής» και στον θάνατο που προκαλείται από τη βία. Ο ατομικός ψυχισμός από τη μια και οι κοινωνικές αντοχές από την άλλη θα δώσουν τις απαντήσεις.
* Καθηγήτρια Ψυχιατρικής, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ
Σάββας Σαββόπουλος*
Οι άμυνές μας εξασθένησαν
Το ξέσπασμα της πανδημίας και η επιβολή των υγειονομικών περιοριστικών μέτρων ευνοούν τα φαινόμενα βίας. Ο κορωνοϊός κινητοποίησε και συνεχίζει να κινητοποιεί στον πολίτη το άγχος θανάτου· οι άμυνές μας απέναντι στην κατάθλιψη, τον φόβο, την απειλητική μοναξιά και τη βία εξασθενούν. Μια πανδημία ψυχικών και συμπεριφορικών –συχνά βίαιων– διαταραχών ακολουθεί. Ο πολιτισμός που επιβάλλει στα άτομα να «εξημερώνουν» τις σεξουαλικές και τις επιθετικές ενορμήσεις τους μοιάζει αδύναμος να χαλιναγωγήσει επαρκώς την καταστροφικότητα.
Συχνά ο αυτουργός της βίας είναι κάποιος που πληγώθηκε νωρίς στη ζωή του και προκαλεί σε άλλους τον πόνο που βίωσε. Αποδιοργανωμένος από την πανδημία γίνεται εύκολα θύτης όταν έρχεται αντιμέτωπος με την κατάθλιψη, την έλλειψη αυτονομίας, την οικονομική εξαθλίωση, τη χαμηλή αυτοεκτίμηση και τον φόβο εγκατάλειψης. Χωρίς σταθερό εσωτερικό και ηθικό πλαίσιο καταφεύγει σε μια φανταστική παντοδυναμία και στη βία πάνω στον άλλο για να αποκτήσει την ψευδαίσθηση του ελέγχου και της ισχύος. Συνήθη θύματα είναι οι γυναίκες, τα παιδιά, οι νέοι, οι «διαφορετικοί», οι ευάλωτοι. Η ενδοοικογενειακή, η έμφυλη, η οπαδική βία και οι άλλες μορφές της έχουν πάρει τρομακτικές διαστάσεις.
Οταν λήξει η πανδημία, δεν θα τελειώσει άμεσα η ψυχιατρική κρίση ούτε θα εξαλειφθεί η βία, ούτε θα σταματήσουν οι κοινωνικές αδικίες που την τροφοδοτούν. Θα χρειαστεί να επεξεργαστούμε για καιρό τα δεινά που βιώνουμε τώρα, ώστε ο πολιτισμός μας να βρει νέους τρόπους για να προστατεύσει πιο αποτελεσματικά αυτούς που συνήθως υφίστανται τη βία.
* Ψυχίατρος – Ψυχαναλυτής – Μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ενωσης.
Στέλιος Στυλιανίδης*
Τα γήπεδα του μίσους
Οταν οι φανατικοί της Μίλαν βλέπουν από την «curva» (πέταλο) τους φανατικούς της Νάπολης, τους φωνάζουν «Καλώς ήρθατε στην Ιταλία» και απευθύνονται στους «βρώμικους νότιους» που «μολύνουν» τον «καθαρό Βορρά». Είναι ένας φαντασιακός πόλεμος και στον πόλεμο υπάρχουν νεκροί. Η εύκολη πρόσβαση σε όπλα, η πεποίθηση της ατιμωρησίας λόγω του ισχυρού «προστάτη» και η ασφάλεια της πρωτόγονης ορδής κάνουν τον φαντασιακό πόλεμο πραγματικό.
Η προσφυγή στην οπαδική βία αναδεικνύει μια βαθιά κρίση κοινωνικής ενσωμάτωσης, με βίαιες ψυχικές κινήσεις ενάντια στην εργασία του πολιτισμού, ενάντια στις όποιες κοινωνικές διαμεσολαβήσεις. Η χαρά του παιχνιδιού και η ευφορία της νίκης υποκαθίστανται από την επιθυμία ταπείνωσης και συντριβής του αντιπάλου. Η κρίση εμπιστοσύνης απέναντι στους διεφθαρμένους θεσμούς είναι κάτι που προωθεί η Ακροδεξιά στις τελετουργίες μύησης των νέων οπαδών.
Η οπαδική κουλτούρα και η οπαδική βία είναι ενδημικό φαινόμενο στην Ευρώπη και στη χώρα μας εδώ και δεκαετίες. Το βαθύτερο αίτημα είναι ίσως, όπως και σε άλλες ακραίες ομάδες, η αναζήτηση μιας συλλογικής ταυτότητας μέσα από την επικράτηση των πλέον πρωτόγονων ψυχικών μηχανισμών, όπως η διχοτόμηση (καλοί/κακοί), η προβολή (είστε Βούλγαροι, είμαστε καθαροί), η προβλητική ταύτιση (θα κάνουμε και σένα τόσο βίαιο όσο εμείς).
Η πανδημία, πέρα από την αύξηση των κοινών ψυχικών διαταραχών, ενισχύει όλες τις μορφές βίας. Η ρατσιστική και η έμφυλη βία, το μπούλινγκ, η ενδοοικογενειακή και η οπαδική βία, όπως επίσης η σύνδεση με τις ακροδεξιές ομάδες αποτελούν εκφράσεις του ίδιου κοινωνικού φαινομένου, το οποίο τροφοδοτείται και από την τοξικότητα στην πολιτική ζωή. Αν δεν κλείσουν οι σύνδεσμοι μέσα από μια διακομματική πίεση, αγνοώντας το πολιτικό κόστος, αν δεν σταματήσει η τροφοδοσία τους, θεατή και αθέατη από τους μεγαλοπαράγοντες, ο Αλκης Καμπανάς δεν θα είναι το τελευταίο θύμα οπαδικής βίας.
* Ψυχίατρος – Ψυχαναλυτής – Καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Φωτεινή Τσαλίκογλου*
«Καθημερινότητα» ο θάνατος
«Και μετεβλήθη εντός μου ο ρυθμός του κόσμου…» (Γεώργιος Βιζυηνός). Η πανδημία της βίας προβάλλει σαν μια άλλη πανδημία μέσα στην πανδημία. Η απορρύθμιση της κανονικότητας απορρυθμίζει τον ψυχισμό. Κάθε μέρα ξεκινάει με καταμέτρηση απωλειών. Χωρίζονται οι άνθρωποι σε δύο κατηγορίες, σε κρούσματα και σε νεκρούς. Μια τρίτη κατηγορία, εκείνη του διασωληνωμένου συμπυκνώνει μια ενδιάμεση ζώνη ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο. Η πρόσληψη του εαυτού μας μέσα από αυτές τις κατηγορίες δηλώνει άραγε το τέλος μιας νηπενθούς εποχής; Το τέλος μιας κουλτούρας ναρκισσισμού, χτισμένης πάνω σε μια μεγάλη αυταπάτη, στην άρνηση της θνητότητας; Mένει να το δούμε.
Τι ρόλο παίζει η καθημερινοποίηση του θανάτου στην πανδημία της βίας; Οταν δεν μπορείς να υπάρχεις διαφορετικά, η βία προσφέρεται σαν τρόπος ύπαρξης. Αποτελεί προνομιούχο τρόπο εκφόρτωσης του άγχους του θανάτου. Βία και βίος είναι λέξεις ομόρριζες. Μια βασική αρχή διέπει τον ψυχισμό μας: η αποστέρηση γεννά βία. Και η βία έχει δύο δρόμους: είτε στρέφεται στον άλλον και γίνεται καταστροφικότητα και μίσος, είτε στρέφεται στον ίδιο μας τον εαυτό. «Σε καταστρέφω για να μην καταστραφώ», «Ο αφανισμός σου, όρος ύπαρξης της ζωής μου». Το μίσος παντού. Απέναντι στον διαφορετικό, τον αδύναμο, τον ισχυρό, τον εξαθλιωμένο, τον ευνοημένο. Μίσος απέναντι στο Αλλο, μίσος απέναντι στο Ιδιο. Μίσος εν τέλει απέναντι σ’ έναν εαυτό παγιδευμένο στο αδιέξοδο του μίσους.
Η πανδημία ενίσχυσε δραματικά μια προϋπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Ηταν το κερασάκι στην τούρτα. Η τούρτα ήταν απατηλή. Εκρυβε μέσα της εκρηκτικά υλικά φτώχειας και περιθωριοποίησης. Το «αγαπάν» και το «εργάζεσθαι», συστατικά της ψυχικής υγείας, αποτελούν ανεκπλήρωτο στόχο για ολοένα και μεγαλύτερα κομμάτια πληθυσμού στον πλανήτη. Η καταστροφικότητα ως προοίμιο της κάθαρσης; Αν άνθρωπος, όπως λέει ο Πεσσόα, σημαίνει να μην αρκείσαι, όλα είναι ανοιχτά μπροστά μας για το ακόμα χειρότερο αλλά και για το καλύτερο. Ας στοιχηματίσουμε σ’ αυτό. Η απάντηση στο «αν αυτό είναι άνθρωπος» θα έρθει και πάλι από τον άνθρωπο.
Θα κλείσω με τα λόγια του πατέρα του δολοφονημένου Αλκη: «Ζητώ την ένωση, όχι άλλο αίμα», είπε. Η σπαρακτική υπέρβασή του μας θυμίζει τον μεγάλο και παντοτινό, αν και αγνοημένο, σύμμαχό μας: τις ενορμήσεις της ζωής που επιμένουν μαζί με τις ενορμήσεις θανάτου που μας συνοδεύουν από την πρώτη μας αναπνοή μέχρι την τελευταία.
* Καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο – Συγγραφέας.
Νίκος Στ. Μανούσης*
Ο καθοριστικός ρόλος της παιδείας
Βία, λέξη µε πολλές εκφάνσεις που µετασχηµατίζεται: στην οικογένεια, στο σχολείο, στα γήπεδα, στην κοινωνία εν γένει. ∆ιαχρονικό φαινόµενο παγκόσμιας εμβέλειας και δύσκολα μετρήσιμο. Ζούμε σε μια περίοδο μεγάλης κοινωνικής έντασης, με τα περιστατικά βίας στην περίοδο της πανδημίας να έχουν αυξηθεί δραματικά. Τα εργαλεία και οι μέθοδοι αποτροπής της εξάπλωσης του ιού (παρατεταμένη καραντίνα, κοινωνική απομόνωση, κλείσιμο επιχειρήσεων, τηλεργασία), η οικονομική στενότητα και η ανασφάλεια έχουν δημιουργήσει ευκαιρίες για κατάχρηση της βίας. Καθοριστικός και καθόλου αμελητέος είναι και ο παράγοντας της ακόμα πιο διαδομένης, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, χρήσης του Διαδικτύου. Eνας μεγάλος όγκος παραπληροφόρησης διαδίδεται εκεί και οι εικονικές κοινότητες δημιουργούν έντονες συνθήκες πόλωσης, επηρεάζοντας ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.
Οπως σε όλες τις ακραίες κοινωνικές συνθήκες, έτσι και η πανδημία έχει επιδεινώσει το άγχος, προκαλώντας προβλήματα ψυχικής υγείας και καλλιεργώντας ξεσπάσματα βίας. Ο βίαιος άνθρωπος δεν έχει αναπτύξει τις κατάλληλες κοινωνικές δεξιότητες, που να επιτρέπουν την ήπια εξωτερίκευση του θυμού του, τη διαχείριση του στρες του, με συνέπεια να εμφανίζει συχνά διαταραχές στη συμπεριφορά του και να διαταράσσεται η αρμονική του συνύπαρξη με τους συνανθρώπους του. Η επόμενη μέρα, της επιστροφής στην κανονικότητα, είναι το μεγάλο στοίχημα γιατί οφείλουμε ως κοινωνία που βαδίζει στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση να προσπαθήσουμε να εξαλείψουμε τα περιστατικά βίας. Η παιδεία είναι εκείνη που από νωρίς, από την παιδική κιόλας ηλικία, πρέπει να περάσει το μήνυμα στους αυριανούς πολίτες ότι η βία σε μια ευνομούμενη κοινωνία δεν έχει θέση.
* Ψυχίατρος – Νευρολόγος.
Αργύρης Στριγγάρης*
Είναι πρόβλημα δημόσιας υγείας
Στη νεότητα συμβαίνουν δύο κακά που μας αφορούν όλους. Πρώτον, αυξάνεται κατακόρυφα η βία. Δεύτερον, εκτινάσσεται η συχνότητα των ψυχικών προβλημάτων και της χρήσης ουσιών. Αυτά είναι σύμφυτα και ποτίζονται από κοινά προβλήματα. Ο εγκλεισμός της πανδημίας μείωσε κάπως τα βίαια εγκλήματα διεθνώς. Eίναι νωρίς για να προβλέψουμε τι θα γίνει μετά την πανδημία, αλλά η πρόσφατη έξαρση της βίας μάς προϊδεάζει αρνητικά. Eνας λόγος παραπάνω για να εφαρμόσουμε επιτέλους τα ακόλουθα:
• Να μειώσουμε την αντιξοότητα: όσο το τραύμα γεννά πόνο, άλλο τόσο γεννά και βία. Θύτης είναι συνήθως εκείνο το παιδάκι που το έδερναν αλύπητα οι γονείς του, αυτό που κάπνισε στα δώδεκά του χρόνια χασίσι που του έδωσαν τα αδέρφια του. Αυτούς τους κύκλους αντιξοότητας κατάλαβαν τα μέρη που πέτυχαν να μειώσουν σημαντικά τη βία, όπως η Ισλανδία ή η Γλασκώβη. Οπως εκεί, έτσι και εδώ, η πολιτική υγείας οφείλει να εστιάσει την πρόληψη βοηθώντας φτωχά παιδιά, με ανυποστήρικτες εργαζόμενες μαμάδες· να τα ξεμπλέξει από «συνδέσμους» και συναφείς συμμορίες.
• Να στηρίξουμε γονείς και φροντιστές: Το να μεγαλώνεις παιδί είναι δύσκολο. Ακόμη πιο δύσκολο όταν το παιδί σου έχει προβλήματα διαγωγής ή νευροαναπτυξιακές διαταραχές. Η υποστήριξη των γονεϊκών ικανοτήτων τεκμηριωμένα βελτιώνει τη συμπεριφορά του παιδιού και μπορεί να γίνει σε μεγάλη κλίμακα.
• Να προστατεύσουμε τους θύτες από τον εαυτό τους. Το παιδί διδάσκεται τον κόσμο από τα αποτελέσματα των πράξεών του. Αφήνοντάς το να δέρνει χωρίς συνέπειες, το εκπαιδεύουμε να ξαναδείρει (αφού έτσι περνάει «το δικό του»). Το ίδιο δηλαδή που κάνουμε όταν σβήνουμε πρόστιμα και αμνηστεύουμε χουλιγκανικούς συλλόγους. Είναι τόσο βλαπτικό, όσο άχρηστη είναι και η εκ των υστέρων αυστηροποίηση των ποινών. Αντίθετα, οι έγκαιρες, ξεκάθαρες και νηφάλιες συνέπειες προστατεύουν θύματα και θύτες, μειώνοντας την πιθανότητα επανάληψης της βίας στους νέους, χωρίς όμως να τους εξοντώνουν. Ακόμη και μετά την πανδημία, η βία αντιμετωπίζεται πρωτίστως με πολιτική δημόσιας υγείας.
* Καθηγητής Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων, ΕΚΠΑ και University College London.
