Το σπίτι του ήταν γεμάτο μαθηματικούς γρίφους και αυτό αποτελούσε πρόκληση. Παρότι το πάθος του ψυχο-νευρο ενδοκρινολόγου Νίκου Δασκαλάκη είναι η Ιστορία, επέλεξε να αναμετρηθεί με τη μαθηματική σκέψη, σπουδάζοντας Ιατρική και Βιολογία, για να διαπρέψει διεθνώς στην έρευνα, αναζητώντας σε βάθος τα γονιδιακά μας μυστικά. Πρόσφατα βρέθηκε στο προσκήνιο χάρη στα ερευνητικά αποτελέσματά του στην Ιατρική Σχολή του Mont Sinai στη Νέα Υόρκη, με την επίσημη ανακοίνωση της ανακάλυψής του από την Εθνική Ακαδημία Επιστημών των ΗΠΑ για την πρωτεΐνη -και πιο συγκεκριμένα τον μεταγραφικό παράγοντα- που ευθύνεται για την εκδήλωση της διαταραχής του μετατραυματικού στρες.
Διηγείται με ενθουσιασμό την καθοριστική γνωριμία του με τον Oλλανδό ακαδημαϊκό και σημαντικό νευροβιολόγο E. Ron de Kloet – κατοπινό καθηγητή του. Ηταν στην παρουσίαση μιας εργασίας που έκανε στη Βιέννη ως φοιτητής Erasmus. «Θα ήθελες να κάνεις και άλλα πειράματα;» τον ρώτησε ο Ron de Kloet και αυτός του απάντησε θετικά, αφού όμως τελειώσει την Ιατρική. Επικοινώνησαν ξανά όταν αποφοίτησε το 2006 και συναντήθηκαν στο Μέγαρο Μουσικής, στο διεθνές συνέδριο Νευροενδοκρινολογίας. «Τον είδα να έρχεται με έναν μεγαλύτερο σε ηλικία συνάδελφό του», θυμάται ο νεαρός ερευνητής, «τον πολύ σημαντικό Αμερικανό επιστήμονα Seymour Levine, έναν γίγαντα με καουμπόικες μπότες. Καθώς συστηνόμαστε, ο De Kloet τού λέει: “Seymour, αυτός είναι ο επόμενος”».
Βρέθηκε, λοιπόν, με μια υποτροφία διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο του Leiden στην Ολλανδία, στο Medical Pharmacology, δίπλα σε έναν από τους σημαντικότερους επιστήμονες της εποχής. Το 2012 επεξέτεινε την ερευνητική του δραστηριότητα στην Ιατρική Σχολή του Mount Sinai, στο τμήμα Ψυχιατρικής – Εργαστήριο Μοριακής Βιοψυχιατρικής, με την καθoδήγηση των καθηγητών Rachel Yehuda και Joseph D. Buxbaum.
Ζώντας πλέον στη Νέα Υόρκη, τι σκέπτεστε για τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία;
Οτι το ελληνικό σχολείο πρέπει να παίξει εμφατικά το ρόλο του, κυρίως τώρα με τις νέες αντιθέσεις της κοινωνίας. Ισως επειδή οι γονείς μου είναι εκπαιδευτικοί, θεωρώ ότι αυτή είναι η λύση για ανάκαμψη. Μόνο αυτή μπορεί να δώσει το καινούργιο στην ελληνική κοινωνία.
Από το ελληνικό πανεπιστήμιο τι εμπειρία είχατε;
Μπήκα από τους πρώτους στην Ιατρική το 2000 και στο πρώτο έτος, λόγω καταλήψεων και απεργιών, δεν κάναμε μαθήματα, απλώς δώσαμε εξετάσεις. Εγώ πίστευα ότι στο πανεπιστήμιο κάνεις έρευνα, αλλά όχι. Σου ζητούν απλώς να μαθαίνεις απέξω βιβλία, τα οποία, στην καλύτερη περίπτωση, έχουν εκδοθεί πριν από δέκα χρόνια, άρα η πληροφορία είναι ήδη παλιά. Αν θέλεις να κάνεις κάτι διαφορετικό, πρέπει να βρεις μόνος σου μια λύση – αυτή είναι η γραμμή και στην Ιατρική, με κάποιες υπέροχες εξαιρέσεις. Εγώ ονειρευόμουν να κάνω πειράματα και τα κατάφερα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης στο εργαστήριο του καθηγητή Νίκου Ανάγνου (Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας), όπου αφιέρωσα ένα καλοκαίρι – το εργαστήριο ήταν μαγεία.
Στο διδακτορικό σας με τι ασχοληθήκατε;
Το θέμα ήταν πώς οι πρώιμες εμπειρίες σε μια βαριά ασθένεια όπως η σχιζοφρένεια μπορεί να αλληλεπιδράσουν με το γενετικό υπόβαθρο και να επηρεάσουν ό,τι γίνει μετά. Προσπάθησα να δείξω ότι το πρώιμο περιβάλλον είναι αυτό που επηρεάζει τα πάντα – ένα θέμα ταμπού τη δεκαετία του ’80 στην ψυχιατρική.
Πώς περιγράφετε τη σχέση σας ως ερευνητής με έναν μέντορα αυτού του βεληνεκούς;
Ο De Kloet άρχισε την καριέρα του το 1967, εγώ άρχισα το διδακτορικό μου το 2007. Οταν το 2011 αποφοίτησα, αυτός πήρε σύνταξη. Η ουσία της σχέσης δεν είναι πλέον πρακτική, αλλά συναισθηματική, το να συνεχίσω να δημιουργώ σε ένα πεδίο που εκείνος μου έμαθε να αγαπάω. Ως άνθρωποι διαφέρουμε πολύ, αλλά υπάρχει η αίσθηση ότι ανήκουμε σε μια οικογένεια, με νιώθει σαν πνευματικό του παιδί και χαίρεται με την εξέλιξή μου, νιώθει δικαιωμένος για ό,τι έκανε για μένα.
Πώς προέκυψαν από την ίδια οικογένεια δύο διεθνώς διακεκριμένοι επιστήμονες; Αναφέρομαι στον αδερφό σας Κωνσταντίνο, καθηγητή Πληροφορικής στο ΜΙΤ.
Στην οικογένειά μας ποτέ δεν συζητούσαμε ότι η επιτυχία έχει να κάνει με το πόσα λεφτά έχεις στο πορτοφόλι σου. Οι ηθικοί μας κανόνες ταύτιζαν την επιτυχία με την πνευματική ανάταση και την πρόοδο. Φαίνεται ότι η αντίθεση, με την αρχαία έννοια, που έχουν οι γονείς μου, ο παραδοσιακός μαθηματικός από τα Χανιά με τη φιλόλογο από την Ιεράπετρα, ήταν καλός συνδυασμός. Ο πατέρας μου έχει μεγάλη αγάπη στη γεωμετρία, ενώ η μητέρα μου είναι του πνεύματος, των θεωρητικών, όπου και είχα μεγάλη κλίση. Εκείνη ήθελε να γίνω φιλόλογος, ιστορικός ή να ακολουθήσω τις τέχνες. Ομως, το σπίτι ήταν γεμάτο από μαθηματικούς γρίφους και ήθελα να είμαι κι εγώ από εκείνους που τους λύνουν. Μπορεί και να επηρεάστηκα από το ότι οι υπόλοιποι άντρες της οικογένειας ήταν στις θετικές επιστήμες και να ήθελα να τους μοιάσω… Εξακολουθεί όμως να είναι η Ιστορία το πάθος μου και περνώ πολλές ώρες διαβάζοντας. Επίσης το βασικό μου χόμπι ήταν πάντα το σινεμά: από κινηματογραφικές λέσχες και διοργάνωση φεστιβάλ μικρού μήκους μέχρι τη δημιουργία δικών μου ερασιτεχνικών δουλειών.
H σχέση σας με τον Κωνσταντίνο;
Είναι δημιουργική, πάντα ενδιαφερόμαστε για το τι κάνει ο ένας ή ο άλλος, πάντα εκείνος ήταν ο μεγάλος αδερφός. Το γεγονός ότι είναι… ιδιοφυΐα με έκανε να προσπαθώ ακόμη περισσότερο και νομίζω ότι αυτό με έκανε καλύτερο στα μαθηματικά. Εγώ του μεταφέρω τη μαγεία που έχω βρει στη βιολογία και νομίζω ότι τον έχω εμπνεύσει – ίσως στο μέλλον να κάνουμε κάτι μαζί. Βέβαια θα πρέπει να είναι μια ιδέα που να την προβάλω σε μαθηματική βάση, ως εξίσωση, οπότε να είναι και γι’ αυτόν… σέξι.
Είστε πιο προσγειωμένος από εκείνον;
Νομίζω ότι, επειδή ασχολούμαι με τις ασθένειες, είμαι κάπως πιο βαρύς. Οταν όμως κάνεις δημιουργικά πράγματα, όσο δύσκολο και να είναι το αντικείμενο, αυτό σε αναζωογονεί ή μάλλον ενεργοποιεί περιοχές του εγκεφάλου που σε κάνουν χαρούμενο – σε μια μέρα ρουτίνας εγώ δεν νιώθω καλά. Αυτό είναι κοινό μας χαρακτηριστικό με τον Κωνσταντίνο – δεν ξέρω εάν «προγραμματίστηκε». Διότι υπάρχει μια έννοια στη βιολογία που λέγεται «προγραμματισμός» και σημαίνει ότι αυτού του τύπου οι συμπεριφορές προγραμματίζονται στην πρώιμη ηλικία, με τις πρώιμες εμπειρίες, το περιβάλλον.
Η έρευνα
Οι περισσότεροι άνθρωποι ξεπερνούν με τον καιρό τις τραυματικές εμπειρίες (τροχαίο, εγκληματική ενέργεια, πόλεμος κ.λπ.), αλλά ένα ποσοστό αναπτύσσει διαταραχή μετατραυματικού στρες. Σε σχέση με άλλες ασθένειες που σχετίζονται με το στρες, εδώ υπάρχει μεγάλη ανομοιογένεια στο ποιοι θα εκδηλώσουν συμπτώματα. Για να βρούμε το φάρμακο, πρέπει να ανακαλύψουμε πώς να επιδρούμε στο γονιδίωμα αυτών που είναι ευαίσθητοι. Ανακαλύψαμε την πρωτεΐνη, πιο συγκεκριμένα τον μεταγραφικό παράγοντα (πρωτεΐνες που ελέγχουν την έκφραση των γονιδίων), που βρίσκεται πίσω από την εκδήλωση της διαταραχής και η οποία μπορεί να γίνει η βάση για ένα τεστ αίματος ή στόχος φαρμακευτικής πρόληψης ή θεραπείας.
Υποβάλαμε 100 ποντίκια στον κίνδυνο της γάτας (μυρωδιά ούρων γάτας). Οι πειραματικοί αρουραίοι, ενώ μεγαλώνουν μακριά από το φυσικό τους περιβάλλον, έχουν γραμμένο στα γονίδιά τους το ένστικτο του φόβου για τη γάτα. Μετά την έκθεσή τους στον κίνδυνο, σχεδόν όλοι οι αρουραίοι εκδηλώνουν διαταραγμένη συμπεριφορά, αλλά μία εβδομάδα μετά, μόνο το 25% έχει συμπεριφορά που προσομοιάζει με τα συμπτώματα του μετατραυματικού στρες στους ανθρώπους. Υπάρχει όμως και ένα 25% που έχει ανακάμψει στα φυσιολογικά επίπεδα. Επιλέξαμε να συγκρίνουμε τις δύο αυτές ακραίες υποομάδες εκτεθειμένων στο στρες αρουραίων με αρουραίους που δεν υπέστησαν κάποια στρεσογόνο εμπειρία ως προς την έκφραση όλων των γονιδίων σε τρεις ιστούς: το αίμα, τον ιππόκαμπο και την αμυγδαλή του εγκεφάλου (δηλαδή περιοχές που ελέγχουν τη μάθηση-μνήμη, το στρες και το φόβο). Αυτός ο σχεδιασμός μάς επέτρεψε να ανακαλύψουμε ποια γονίδια βρίσκονται πίσω από την ευαισθησία και την ανθεκτικότητα στη διαταραχή του μετατραυματικού στρες.
Πλέον χρησιμοποιούμε δείγματα αίματος από διάφορους πληθυσμούς ανθρώπων που έχουν τραυματιστεί και επίσης δείγματα από κλινικές δοκιμές φαρμάκων που στοχεύουν τους υποδοχείς γλυκοκορτικοειδών. Θέλουμε να διαπιστώσουμε ποια γονίδια σχετίζονται με a priori βιολογικές διαφορές και ποια έχουν σχέση με διαφορές που εμφανίζονται μετά το τραυματικό γεγονός.