Η Βενετοκρατία στην Κρήτη δεν υπήρξε απλώς μια περίοδος ξένης κυριαρχίας. Ήταν μια περίοδος βαθύτατης πολιτισμικής συνύπαρξης, συγκρούσεων αλλά και σύνθεσης, που άφησε πίσω της ένα μοναδικό σύνολο μνημείων, αρχιτεκτονικής, πολεοδομίας και πολιτιστικής ταυτότητας. Ο αρχαιολόγος Μιχάλης Γ. Ανδριανάκης, πρώην προϊστάμενος της 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, μπορεί πλέον να έχει φύγει από τη ζωή, όμως μέσω των μελετών του μας παρέδωσε  ένα πλήρες και συστηματικό πορτρέτο αυτής της κληρονομιάς, που συχνά μένει στη σκιά των μινωικών ή οθωμανικών καταλοίπων.

«Η περίοδος της Βενετοκρατίας ήταν η μεγαλύτερη σε διάρκεια περίοδος ξένης κυριαρχίας στο νησί – περίπου 450 χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, οι μνήμες και τα μνημεία της είναι ελάχιστα αναγνωρίσιμα στο ευρύ κοινό», σημειώνει ο συγγραφέας.

Η μελέτη του αποτελεί μια συστηματική χαρτογράφηση των βενετσιάνικων μνημείων σε ολόκληρη την Κρήτη – από φρούρια και υδραγωγεία μέχρι καθολικές εκκλησίες, δημόσια κτήρια, επαύλεις, κρήνες και πέτρινες γέφυρες.

Η αρχιτεκτονική της κυριαρχίας: Φρούρια και τείχη

Η στρατιωτική αρχιτεκτονική υπήρξε η πιο προβεβλημένη έκφραση της βενετσιάνικης κυριαρχίας. Όπως γράφει ο Μ. Ανδριανάκης:

«Η πιο εντυπωσιακή και η πιο γνωστή σήμερα ομάδα μνημείων της περιόδου της Βενετοκρατίας είναι τα φρούρια και οι οχυρώσεις των πόλεων.»

Το Ρέθυμνο και τα Χανιά απέκτησαν οχυρώσεις νέου τύπου, ενώ το Ηράκλειο (Κάντια) αναδείχθηκε σε πρότυπο οχυρωματικής τεχνικής στην ανατολική Μεσόγειο. Τα έργα των Μιχαήλ Σανούτο και Βιτζέντζου Κορνάρο, αλλά και των μηχανικών της Δημοκρατίας της Βενετίας, έδωσαν σχήμα σε μια πολεοδομία με αισθητική και λειτουργική ισχύ.

Ταπεινά και μεγάλα έργα: Κρήνες, γέφυρες, υδραγωγεία

Πέρα από τα φρούρια, η βενετσιάνικη παρουσία αποτυπώνεται σε πιο «ήσυχα» αλλά εξίσου σημαντικά έργα.

«Δημόσια κτήρια και κρήνες, πέτρινες γέφυρες, υδραγωγεία, δρόμοι με λιθόστρωση… Έργα ταπεινά και μεγάλα, που εξυπηρετούσαν βασικές ανάγκες και διαμόρφωναν την εικόνα της καθημερινότητας.»

Ο Λιοντάριας στο Ηράκλειο, η Κρήνη Ριμόντι στο Ρέθυμνο, αλλά και δεκάδες άλλες λιγότερο γνωστές, είναι μνημεία όχι μόνο αισθητικής αλλά και αστικής συγκρότησης.

Θρησκευτικά μνημεία και μετατροπές

Η συνύπαρξη καθολικών και ορθοδόξων πληθυσμών δημιούργησε έναν σύνθετο θρησκευτικό χάρτη.

«Στον τομέα της θρησκευτικής αρχιτεκτονικής τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα. Υπάρχουν καθολικές εκκλησίες, ορθόδοξες που κτίστηκαν ή ανακαινίστηκαν στη διάρκεια της Βενετοκρατίας, αλλά και πολλές που άλλαξαν χρήση με τις μεταβάσεις των κυριαρχιών.»

Πολλά καθολικά μνημεία μετατράπηκαν σε τζαμιά κατά την οθωμανική περίοδο και αργότερα σε ορθόδοξες εκκλησίες ή αποθήκες. Το ίδιο το παρελθόν των κτηρίων δείχνει την πολυπλοκότητα της πολιτισμικής ιστορίας της Κρήτης.

Οι επαύλεις και η ύπαιθρος

Ο Μ. Ανδριανάκης υπογραμμίζει ιδιαίτερα τη σημασία των βενετσιάνικων επαύλεων και των αγροτικών κατοικιών, που «εξέφραζαν την κοινωνική ιεραρχία και τον έλεγχο του αγροτικού χώρου». Πολλές από αυτές βρίσκονται διασκορπισμένες στην ενδοχώρα, από τις Αρχάνες και την Επισκοπή μέχρι την Αγιά και το Μυλοπόταμο.

«Οι επαύλεις αυτές είναι σήμερα παραμελημένες, αλλά αποκαλύπτουν την οικονομική οργάνωση και τον τρόπο ζωής της ενετοκρατούμενης Κρήτης.»

Η κατανομή των μνημείων: Ανά νομό

Ο συγγραφέας αφιερώνει ιδιαίτερη προσοχή στην κατανομή των βενετσιάνικων μνημείων ανά νομό, καταγράφοντας με λεπτομέρεια τα κυριότερα μνημεία και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν:

• Νομός Χανίων: Το φρούριο Φιρκά, τα Νεώρια, η Μονή Αγίας Τριάδας Τζαγκαρόλων, το Υδραγωγείο της Ζούρβας.

• Νομός Ρεθύμνου: Η Φορτέτσα, το Λουτρό Καραμεσίνη, η Κρήνη Ριμόντι, αλλά και επαύλεις στο χωριό Μαργαρίτες.

• Νομός Ηρακλείου: Τα τείχη και οι πύλες του Ηρακλείου, η Λότζια, η Κρήνη Μοροζίνι, οι Βίλες στις Αρχάνες και στο Πετροκέφαλο.

• Νομός Λασιθίου: Λιγότερα μνημεία διασώζονται, αλλά περιλαμβάνονται βενετσιάνικες επαύλεις και νερόμυλοι σε περιοχές όπως η Νεάπολη και η Κριτσά.

Κίνδυνοι και λανθασμένες παρεμβάσεις

Ο Μ. Ανδριανάκης δεν περιορίζεται στην ιστορική αποτύπωση. Αντιθέτως, καταγγέλλει την υποβάθμιση, τις αυθαιρεσίες, και την αδυναμία αποτελεσματικής προστασίας των μνημείων.

«Οι επεμβάσεις είναι πολλές φορές πρόχειρες ή απολύτως λανθασμένες, χωρίς ιστορική τεκμηρίωση. Μνημεία έχουν καταστραφεί ή ‘εξαφανιστεί’ κάτω από σύγχρονες χρήσεις.»

Καταγράφει περιπτώσεις μνημείων που καλύφθηκαν από τσιμέντο, που κατέρρευσαν λόγω αδιαφορίας ή που «αναστηλώθηκαν» με τρόπο μη αντιστρεπτό.

Η ανάγκη για νέα στρατηγική

Κλείνοντας τη μελέτη του, ο συγγραφέας προτείνει μια διαφορετική προσέγγιση στην προστασία και ανάδειξη των βενετσιάνικων μνημείων:

«Τα μνημεία αυτά δεν είναι απλώς παρελθόν. Είναι πολιτισμικό κεφάλαιο, ζωντανό στοιχείο της ταυτότητάς μας. Πρέπει να περάσουν στον σύγχρονο πολιτιστικό σχεδιασμό, στην εκπαίδευση και στον τουρισμό με σεβασμό.»

Ζητά τη δημιουργία θεσμικού πλαισίου για τη διαχείριση αυτών των μνημείων και τη δημιουργία τοπικών σχεδίων προστασίας και αξιοποίησης.

Ένα στοίχημα για το μέλλον

Η κρητική κοινωνία συχνά υπερηφανεύεται για τη μινωική της κληρονομιά. Όμως η περίοδος της Βενετοκρατίας είναι αυτή που διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τον αστικό και αγροτικό χάρτη του νησιού όπως τον γνωρίζουμε σήμερα.

Η μελέτη του Μιχάλη Γ. Ανδριανάκη λειτουργεί ως καμπανάκι αλλά και ως χάρτης. Είναι ένα ντοκουμέντο πολιτισμικής εγρήγορσης και ένα εργαλείο για όσους θέλουν να προσεγγίσουν το παρελθόν της Κρήτης όχι με νοσταλγία, αλλά με υπευθυνότητα.

Μπορείτε να διαβάσετε όλη τη μελέτη πατώντας ΕΔΩ.

📌 Το άρθρο «Τα Βενετσιάνικα μνημεία της Κρήτης – Ένας ‘άλλος’ πολιτισμός και η προστασία του» δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Έρεισμα», Καλοκαίρι 2018. Ο συγγραφέας, Μιχάλης Γ. Ανδριανάκης, είναι αρχαιολόγος και πρώην προϊστάμενος της 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.