Γράφει ο Δρ. Γιάννης Θ. Πολυράκης
Γεωπόνος, συγγραφέας
«Βλέπεις φλόγα στα μάτια των νέων. Μα στα μάτια των γέρων, βλέπεις φως…»
Βίκτωρ Ουγκώ
1. Οι γέροντες στην Αρχαία Ελλάδα
Στους αρχαίους `Ελληνες, ο σεβασμός στους γέροντες αποτελούσε την υπέρτατη αξία. Στα Ομηρικά `Επη, οι Γέροντες ήταν πλάι στους πολεμιστές, με τον σοφό Νέστωρα να συμβουλεύει και να καθοδηγεί τις μάχες. Ο Αχιλλέας, αποκαλούσε το σοφό διδάσκαλο του Φοίνικα «άττα γεραίε», δηλ. γέροντα, καλέ πατέρα. Στα ιστορικά χρόνια γενικά, οι γέροντες απολάμβαναν την ίδια εκτίμηση, τον σεβασμό, αλλά και τη φροντίδα των νέων και των ωρίμων.
Στην Αρχαία Σπάρτη, μια από τις κύριες υποχρεώσεις του νεαρού Σπαρτιάτη ήταν ο απόλυτος σεβασμός προς τους γέροντες. Σηκωνόταν για να παραχωρήσει τη θέση του και υπολόγιζε τη συμβουλή των ηλικιωμένων τόσο στη δημόσια, όσο και στην ιδιωτική ζωή. Στις μεγάλες εορτές λάμβαναν μέρος τρεις χοροί, ο χορός των γερόντων, ο χορός των ανδρών και ο χορός των παίδων, σύμφωνα με καταγραφή του Πλουτάρχου. `Ετσι, το λόγο άρχιζε πρώτος ο χορός των γερόντων που έψελνε:
“Άμμες ποκ’ ήμες άλκιμοι νεανίαι”, (Εμείς είμασταν κάποτε ρωμαλέοι νέοι).
Στον παραπάνω λόγο τότε ο χορός των ανδρών απαντούσε: “Άμμες δε γ’ ειμέν, αι δε λης πείραν λάβε” (Εμείς είμαστε τώρα, αν θέλετε δοκιμάστε).
Στη συνέχεια το λόγο λάμβανε ο χορός των παίδων: “Άμμες δε γ’ εσσόμεθα πολλώ κάρρονες” (Εμείς όμως θα γίνουμε καλύτεροι).
Τον ίδιο σεβασμό έτρεφαν για τα γηρατειά και στην Αθήνα, παρά το ότι τα θεωρούσαν συμφορά, επειδή αποστερούσαν το σώμα από την ομορφιά και τη χαρά της ζωής. Οι νέοι είχαν υποχρέωση να φροντίζουν τους γονείς τους («γηροβοσκείν») διαφορετικά η πολιτεία τους αφαιρούσε τα πολιτικά τους δικαιώματα, γεγονός ισότιμο της ατιμίας. Ο Αθηναϊκός Νόμος παρείχε προστασία στους ηλικιωμένους.
2. Συμμετοχή των γερόντων στα κοινά
2.1 Αρχαίοι Χρόνοι
Στα αρχαία χρόνια στην Ελλάδα, πλάι στους ηγεμόνες παραστεκόταν με δικαιοδοσία συμβουλευτική η Βουλή των Γερόντων, ή Γερουσία. (Γερωσία ή Γερωνία κατά τον Αριστοφάνη). Ο βασιλιάς των ομηρικών επών, συνομιλεί και συναποφασίζει με τους γέροντες για τα δημόσια θέματα.
Η Γερουσία της Σπάρτης, αντίστοιχη με την Βουλή των Πεντακοσίων της αρχαίας Αθήνας, ήταν ένα σώμα 28 ανδρών, ηλικίας από 60 ετών και πάνω (οπότε και ολοκληρωνόταν η στρατιωτική θητεία), που εκλέγονταν διά βίου από την Απέλλα (Εκκλησία του Δήμου). Μέλη της ήταν ακόμη οι δύο βασιλιάδες, οπότε συνολικά απαρτιζόταν από 30 άτομα. Κύριο κριτήριο επιλογής τους ήταν η στρατιωτική τους αρετή. Στη Σπάρτη και σε πολλές δωρικές πόλεις η Γερουσία ήταν ανώτερο πολιτικό σώμα, που ασκούσε καθήκοντα βουλευτικά και δικαστικά.
Πιο συγκεκριμένα: Η Γερουσία έπαιζε σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή του κράτους, έχοντας την εξουσία να προετοιμάζει τους νόμους προς ψήφιση, καθώς και τη νομοθετική πρωτοβουλία. Ακόμη, τα μέλη της μπορούσαν να ασκήσουν βέτο στις αποφάσεις της Απέλλας. Σε γενικές γραμμές ήταν Σώμα υπεύθυνο για την εσωτερική πολιτική και δεν ελεγχόταν από κανέναν, για τις αποφάσεις του. Αποτελούσε ακόμη την ανώτατη δικαστική αρχή που δίκαζε τις ποινικές υποθέσεις, και είχε τη δυνατότητα να επιβάλλει τη θανατική ποινή, ή την απώλεια των πολιτικών δικαιωμάτων του ατόμου. Σε συνδυασμό με τους Εφόρους, τα μέλη της Γερουσίας μπορούσαν ακόμη και να ασκήσουν κριτική στους βασιλείς!
Ανάλογη με την Γερουσία της Σπάρτης ήταν και η Γερουσία ή Γερωνία των δωρικών πόλεων της Μινωικής Κρήτης, που την αποτελούσαν 20-30 μέλη, και τον θεσμό της οποία, μιμήθηκε η Σπάρτη.
Γερουσίες επίσης καλούνταν κατά την Ελληνιστική περίοδο τα πολιτικά Σώματα των αριστοκρατικών πόλεων-κρατών του ελλαδικού χώρου και των παραλίων της Ιωνίας (Μικρά Ασία) μέχρι και τους ρωμαϊκούς χρόνους.
2.2 Νεότεροι χρόνοι
Μια μίμηση της αρχαίας Γερουσίας αποτελεί η «Γεροντική» της Μάνης που άρχισε με την πτώση της Πελοποννήσου στους Τούρκους το 1461 και τελείωσε το 1912, με τη διαφορά ότι περιελάμβανε μόνο άντρες ηλικίας 40-50 ετών. Αλλά, γενικά, στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, η λέξη «γέροντας» ήταν ισοδύναμη της λέξης «σεβάσμιος». Επεκράτησε δε από τότε –και διατηρείται μέχρι σήμερα- το προσωνύμιο «Γέροντας» στους κληρικούς, σε ένδειξη σεβασμού.
Την ίδια περίοδο –και κυρίως μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453- στους πληθυσμούς των Σαρακατσαναίων, τον πρώτο λόγο είχαν οι γέροντες, την δε δικαστική εξουσία ασκούσε συμβούλιο γερόντων στα πλαίσια του «συναφικού δικαστηρίου», οι οποίοι αφού άκουγαν τον κατηγορούμενο και τον αδικημένο, έβγαζαν την απόφαση. Οι ποινές μπορεί να ήταν ιδιαίτερα αυστηρές, ανάλογα με το είδος της αδικίας. Ο θεσμός των συναφικών δικαστηρίων παρέμεινε σε ισχύ, έως το 1950 στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη .
Τον 9ο αιώνα που η Κρήτη κατακτήθηκε από τους Σαρακηνούς πειρατές, οι Σφακιανοί αρνήθηκαν να δηλώσουν υποταγή και δημιούργησαν αυτόνομη κοινότητα με δική της Γερουσία (οι γέροντες κυβερνούσαν σαν πιο σοφοί). Γενικότερα, στα χωριά της πατρίδας μας οι γέροι δεν ήταν ποτέ, παθητικοί. Ήταν πάντα μπροστά είτε στο χορό και το γλέντι, είτε στον πόλεμο. Στα χωριά της Κρήτης, δεν έλειπαν οι γέροντες από τον κάθε ξεσηκωμό. Οι δε γεροντότεροι έσερναν τον χορό στις γιορτές. Είναι δε γνωστός ο ρόλος του “πρωτόγερου” στα χωριά των Σφακίων αλλά και αλλού, του πλέον ηλικιωμένου γέροντα, δηλαδή, του οποίου η γνώμη ήταν καταλυγική σε δύσκολες περιπτώσεις (βεντέτες, ζωοκλοπές κ.α.), αλλά και σε θέματα της καθημερινότητας.
2.3. Σήμερα
Το 1990 ο ΟΗΕ ανακήρυξε την 1η Οκτωβρίου ως την Παγκόσμια Ημέρα των Ηλικιωμένων και ένα χρόνο αργότερα όρισε πέντε βασικές αρχές γι’ αυτούς, οι οποίες στοχεύουν στο να διασφαλίσουν ότι θα δοθεί προτεραιότητα στην τρίτη ηλικία από όλες τις κυβερνήσεις του κόσμου. Αυτές οι αρχές είναι η ανεξαρτησία, η ενεργός συμμετοχή των ηλικιωμένων στα κοινά, η δυνατότητα εκπλήρωσης των προσωπικών στόχων, η φροντίδα και η αξιοπρέπεια.
Ο πολιτισμός μιας κοινωνίας κρίνεται και από τη στάση της έναντι της τρίτης ηλικίας. Η τρίτη ηλικία είναι μια αναπόφευκτη φυσική κατάσταση της ζωής. Η φάση αυτή, δεν σημαίνει υποχρεωτικά αρρώστιες και γήρανση, αλλά μια ακόμη περίοδο ανάπτυξης και δημιουργίας.
`Ετσι σήμερα, οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας, αποδεικνύουν με την καθημερινή δράση τους, την ενεργητικότητα και την ενεργό συμμετοχή στα κοινά σε όλους τους Τομείς, -ανερχόμενοι ακόμη και στα πλέον υψηλά αξιώματα της Πολιτείας- ότι είναι μάχιμοι της ζωής και δημιουργικοί.
Η τρίτη ηλικία – οι γέροντές μας- χρειάζεται φροντίδα και άνεση και έχει έντονη την ανάγκη να ανήκει και να προσφέρει (έστω και στο ελάχιστο) στην οικογένεια. Χρειάζεται ασφάλεια και αγάπη! Κυρίως αγάπη!