Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ -ALEXANDROS SVOLOS
(Κρούσοβο, Μακεδονία 1892 – Αθήνα 1956)
Επιφανής νομικός και πολιτικός, διευθυντής Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας, καθηγητής συνταγματικού δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρόεδρος της Επιτροπής Μακεδόνων και Θρακών εναντίον των βουλγαρικών βλέψεων, της Επιτροπής Δημοκρατικού Αγώνος (1935) και της Ενώσεως υπέρ των ελευθεριών του ανθρώπου και του πολίτου (1936). Πρόεδρος της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθερώσεως (Κυβέρνηση του Βουνού), μετέσχε στη Διάσκεψη του Λιβάνου και αργότερα διετέλεσε Υπουργός οικονομικών, Βουλευτής Αθηνών και Θεσσαλονίκης και Πρόεδρος του Σοσιαλιστικού Κόμματος ΕΛΔ. Με απαράμιλλο ήθος και υψηλή επιστημοσύνη, αποτέλεσε φωτεινή φυσιογνωμία του αριστερού προοδευτικού κινήματος στην Ελλάδα, συνδυάζοντας την επιστήμη με την κοινωνική προσφορά.
Έργα: Το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι και το δίκαιο των σωματείων (1915), Αι εν υπαίθρω συναθροίσεις και το δημόσιον ημών δίκαιον (1916), Η αναγκαστική απαλλοτρίωσις προς αποκατάστασιν ακτημόνων γεωργών (1917), Πολιτική εξουσία και κυριαρχία (1921), Το νέον σύνταγμα και αι βάσεις του πολιτεύματος (1928), Προβλήματα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας (1930), Συνταγματική ιστορία της Ελλάδος (1931), Η αναθεώρησις του Συντάγ-ματος (1933), Η επίδρασις των ιδεών της γαλλικής επαναστάσεως (1936), Συνταγματικόν δίκαιον (1934-1935, 1942), Η συνταγματική εθνοσυνέλευσις του 1843 (1937), Για τη Μακεδονία και τη Θράκη (1945), Επιτομή Συνταγματικού Δικαίου (1945), Το Σύνταγμα της Ελλάδος (μαζί με Γ. Βλάχο) (1954).
Βιβλιογραφία: Αριστόβουλος Μάνεσης, Ο Αλέξανδρος Σβώλος ως συνταγματολόγος, 1966, Γ.Α. Λεονταρίτης, Αλέξανδρος Σβώλος, Σαρανταδύο χρόνια από το θάνατό του, 1998, Άλκης Ρήγος, Η συμβολή του Αλεξάνδρου Σβώλου στο επιστημονικό και πολιτικό γίγνεσθαι, 2006, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, Βικιπαίδεια.
* * *
ΑΡΙΣΤΟΒΟΥΛΟΣ ΜΑΝΕΣΗΣ – ARISTOVOULOS MANESIS
(Αργοστόλι 1922 – Αθήνα 2000)
Επιφανής νομικός και συνταγματολόγος, καθηγητής στα Πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης και Αθηνών και ακαδημαϊκός, αντιτάχθηκε στη δικτατορία του ’67, μετέσχε στην αντιστασιακή οργάνωση «Δημοκρατική Άμυνα» και διώχθηκε από το Πανεπιστήμιο, παραμένοντας σταθερός στην αντίληψη της διδασκαλίας του Συνταγματικού Δικαίου, ως μαθήματος της πολιτικής ελευθερίας. Στο συγγραφικό του έργο, μολονότι τασσόμενος υπέρ του θετικού δικαίου, διαπνέεται από φιλελεύθερα και δημοκρατικά ιδεώδη, προβάλλοντας το κράτος δικαίου και τα συνταγματικά δικαιώματα, υπερβαίνοντας τον κλασικό νομικό θετικισμό και τον πολιτικό φιλελευθερισμό προς μία αριστερή κριτική, διαλεκτική αντίληψη του δικαίου.
Έργα: Περί αναγκαστικών νόμων (1953), Συνταγματική θεωρία και πράξη (1954-2000), Αι εγγυήσεις τηρήσεως του Συντάγματος (1956-1965), Το Συνταγματικό Δίκαιο ως τεχνική της πολιτικής ελευθερίας (1962), Μελέται Συνταγματικού Δικαίου (1963), Συνταγματικά δικαιώματα, Ατομικές ελευθερίες (1982), Η εξέλιξη των πολιτικών θεσμών στην Ελλάδα (1987), Η φιλελεύθερη και δημοκρατική ιδεολογία της Εθνικής Επαναστάσεως του 1821 (1987), Η νεοελληνική γλώσσα στη νομική επιστήμη (1999).
Βιβλιογραφία: Α.Ν. Σάκκουλας, Χαρμόσυνο Αριστόβουλου Μάνεση, 1999, Ευαγγ. Βενιζέλος, Αριστόβουλος Μάνεσης, Ο ακαδημαϊκός, ο συνταγματολόγος, ο ενεργός πολίτης, 2000, Γιώργ. Κασιμάτης, Αριστόβουλος Μάνεσης, Ένα σκιαγράφημα του συνταγματολόγου, 2001, Αναστ. Πεπονής, Αριστόβουλος Μάνεσης, Η πολιτική ευθύνη του συνταγματολόγου, 2003, Βικιπαίδεια.
ΚΕΙΜΕΝΑ: Α. ΣΒΩΛΟΥ – Γ. ΒΛΑΧΟΥ, ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
** ** **
Η ιστορία της φιλοσοφίας του δικαίου αρχίζει από τον αρχαία Ελλάδα. Το Δίκαιο, η Δίκη, η Δικαιοσύνη, είναι μια συμπαντική αρχή τάξεως και αρμονίας, ένας κοσμικός νόμος, μια οντική τάξη. Ήδη ο Παρμενίδης και ο Δημόκριτος επρέσβευαν ότι, «τὴν αὐτὴν δὲ εἶναι εἰμαρμένην καὶ δίκην καὶ πρόνοιαν καὶ κοσμοποιόν» (Ἀέτιος, Περί τῶν ἀρεσκόντων τοῑς φιλοσόφοις, Ι. 25,3). Μέσα εκεί διαδραματίζεται μια ασταμάτητη διαμάχη. Ο αγώνας για το δίκαιο αρχίζει από την έριδα «ἔρις ἔριν γεννᾱ» (Φωκυλίδης, 78). Αλλά τότε, «δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις» (Ἀναξίμανδρος, Περί φύσεως, Σιμπλίκιος, Φυσ. 24,13), «καὶ δίκην ἔριν, καὶ γινόμενα πάντα κατ’ ἔριν καὶ χρεών» (Ἡράκλειτος, 380). Και «Ἄρης Ἄρει ξυμβαλεῑ, Δίκα Δίκᾳ» (Αἰσχύλος, Χοηφόροι, 461), «Δίκα Δίκαν» (Εὐριπίδης, Ἰκέτιδες, 614). Ώστε και «οί Πυθαγόρειοι ἔφασαν∙ ὡρίζοντο γὰρ ἁπλῶς τὸ δίκαιον τὸ ἀντιπεπονθὸς ἄλλῳ… καὶ τὸ ‘Ραδαμάνθυος δίκαιον∙ εἴ κε πάθοι τὰ τ’ ἔρεξε, δίκη κ’ ἰθεῖα γένοιτο» (Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, 1132b). Ήδη ο Ησίοδος με τη Θεογονία (901-902) ανεβάζει το δίκαιο στον θεϊκό Όλυμπο, απ’ όπου ο Σόλων με τις Ελεγείες (36-37) το κατεβάζει στην πόλη και συγκροτεί το «πάτριον» αθηναϊκό πολίτευμα. Και είναι τελικά η δημοκρατία που αντιμετωπίζει την ατομική συρρίκνωση του δικαίου ως «τό τοῡ κρείττονος συμφέρον» (Πλάτων, Πολιτεία, 338c) (Γ. Σχινάς, Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας του Δικαίου).
Η εμβάθυνση στο ζήτημα της ενότητας και της ισχύος του δικαίου, στα ζητήματα της πολιτικής ηγεσίας και του κράτους, αρχίζει με τον Πλάτωνα. Η αντίθεση ανάμεσα στην ιδέα του αγαθού στο νοητό κόσμο και των απλών συμφερόντων του αισθητού κόσμου, τον οδηγεί στην διατύπωση των όρων της ιδεώδους πολιτείας, ώστε «τὸ προσῆκον ἑκάστῳ ἀποδιδόναι» (Πολιτεία, Α΄ 332 c). Προς τις τρεις αρετές, τη σοφία, την ανδρεία, την αυτοκυριαρχία, που συναρμόζονται στην αρετή της δικαιοσύνης «ἐν δὲ δικαιοσύνη πᾶσα ἀρετή» (Φωκυλίδης, Θέογνις, Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, 1129b30). Η αρετή όμως είναι διδακτή. Άρα το δίκαιο ανήκει στη γνώση, στην επιστήμη, στο λόγο. Ο Αριστοτέλης δίδει τη γενική θεωρία του κράτους, το συγκριτικό δίκαιο των πολιτειών και αναλύει την έννοια της δικαιοσύνης. Η διανεμητική δικαιοσύνη ανήκει στο νομοθέτη, η επανορθωτική στο δικαστή. Η σχέση των πολιτών μεταξύ τους είναι η αξία του πολίτη, που καθορίζεται ανάλογα με την περιουσία, την καταγωγή και την ικανότητά του. Δίκαιοι κανόνες και επιεικής κρίση είναι το έργο του νομοθέτη και του δικαστή, στα πλαίσια της αρμοδιότητάς τους να πραγματώσουν το ορθό δίκαιο. Αλλά το δίκαιο δεν ανήκει ούτε στην επιστήμη, στη θεωρητική ενατένιση του κόσμου, ούτε στην τέχνη, στην κατασκευή αντικειμένων. Κατατάσσεται σε μία πρακτική γνώση, τη φρόνηση «ἕξιν ἀληθῆ μετὰ λόγου πρακτικὴν περὶ τὰ ἀνθρώπῳ ἀγαθὰ καὶ κακά» (Ἠθικά Νικομάχεια, 1140 b4), τη ρωμαϊκή jurisprudentia.
Οι στωϊκοί αποσαφηνίζουν την έννοια του δικαίου. Τονίζουν την αντίθεση φύσει και θέσει δικαίου, αναζητούν κάποιο υπέρτατο νόμο και τον βρίσκουν στη φύση. Στο κατά φύσιν ζην. Η απάθεια απέναντι στα πάθη, η αδιαφορία στις λεπτομέρειες και στην επιπολαιότητα, ο χωρισμός φυσικού και ορθολογικού δικαίου είναι καρποί της διδασκαλίας τους. Ο Επίκουρος προσπάθησε να θεμελιώσει το δίκαιο στην ωφέλεια, στην ηδονή, στην ψυχική ισορροπία. Και οι σκεπτικοί έχασαν κάθε πίστη στη δυνατότητα της αλήθειας και της δικαιοσύνης. Από την εμφάνιση ιδίως της χριστιανικής σκέψης στην ιουδαϊκή και δυτική της έκφραση, η θεωρία υποχωρεί στη βούληση, στην πρακτική. Ο άνθρωπος παρά τη γνώση του καλού πράττει εκουσίως το κακό. Η αμαρτία είναι ανυπακοή στις εντολές του Θεού και όχι άγνοια περί του πρακτέου. Το δίκαιο μεταπήδησε από τη νόηση στη βούληση (Δημητρακόπουλος, Στοιχείωση ευρωπαϊκής φιλοσοφίας).
Το δίκαιο αντιμετωπίστηκε έτσι και ως αντικείμενο της γνώσης και ως αντικείμενο της βούλησης. Ήδη στις μέρες μας αντιμετωπίζεται και ως αντικείμενο του συναισθήματος, ως αισθητικό ή καλλιτεχνικό βίωμα του μεταμοντέρνου κόσμου. Αλλά μήπως ο Κέλσος δεν διατύπωσε πρώτος τον περίφημο ορισμό του περί του jus ως «ars boni et aequs» (D.1,1.1 Ουλπιανός);