Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ Ο ΚΟΛΟΦΩΝΙΟΣ
(Κολοφώνα, Μικρά Ασία π. 570 π.Χ. – Ελέα; Κάτω Ιταλία 480 π.Χ.)
Σημαντικός έλληνας ποιητής, ραψωδός και φιλόσοφος, από τους ιδρυτές της Ελεατικής σχολής. Φαίνεται πως διώχθηκε μετά την περσική κατοχή της Ιωνίας, έφυγε από την πατρίδα του και βρέθηκε περιπλανώμενος στην Κάτω Ιταλία. Συλλαμβάνοντας την διαλεκτική έννοια της αντίθεσης, έδωσε νέα πνοή στη στατική ελεατική φιλοσοφία, καταπολέμησε τον πολυθεϊσμό και τον θεολογικό ανθρωπομορφισμό και οδηγήθηκε μέσα από τη γέννηση και την εξέλιξη του πολιτισμού σε ένα μονοθεϊστικό πανθεϊσμό. Στο έργο του προβάλλει η κριτική του επιστημολογία, η σατυρική διάθεση και ο κοινωνικός ορθολογισμός του. Η πρωτοποριακή και πολυδιάστατη σκέψη του επέδρασε στους μεταγενέστερους διανοητές, από τον Ηράκλειτο και τον Αναξαγόρα μέχρι τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και μέχρι τον Φρόυντ και τον Γιουνγκ.
Έργα: Περί φύσεως, Ελεγείες, Αποσπάσματα.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Diels, Die fragmente der Vorsocraticer, (1903)], Πλάτων, Σοφιστής, Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, E. Zeller, Die Philosophie der Griechen, 1856, E. Heitsch, Xenophanes, Die Fragmente, 1893, W. Jaeger, The theology of the early greek philosophers, 1936, Τσέλλερ-Νέστλε, Ιστορία ελληνικής φιλοσοφίας, 1942, C. Shäffer, Xenophanes of Kolophon, Ein Vorsocratiker zwischen Mythos und philosophie, 1996, U. de Joung, The homeric gods aux Xenophanes opposing theory of the divine, 2000, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Ι. Βουρβέρη), Βικιπαίδεια.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Εἷς Θεὸς ἔν τε θεοῖσι καὶ ἀνθρώποισι μέγιστος, οὔτι δέμας θνητοῖσιν ὅμοιος οὐδέ νόημα» (Ξενοφάνης).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ, ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ (D.K. Α΄)
* * *
Μα το πρόβλημα του Θεού δεν σταματά στη μυθολογία, στη συγκριτική των θρησκειών και στην ερμηνεία της θρησκείας. Από την αρχή του πολιτισμού, από την απαρχή της φιλοσοφίας οι αναζητήσεις της ανθρώπινης σκέψης φτάνουν στο Θεό, όχι πια από φόβο, αλλά από τη λογική. Η τάξη του κόσμου, η αιτιότητα, η επιθυμία να εξηγηθεί η πρώτη αιτία, η αρχή του κόσμου, οδηγεί σε μια θεολογία, σ’ ένα λόγο περί Θεού. Η φιλοσοφία από την έννοια της πρώτης αιτίας, φτάνει στην αυτοαιτία, στο απόλυτο, στο άχρονο. Φτάνει στο άπειρο, στο απεριόριστο, στο παντοδύναμο. Καταλήγει στο ακίνητο, στο αμετάβλητο, στην τέλεια μακαριότητα του Θεού. Αυτή την πορεία ακολούθησε πρώτη η ελληνική φιλοσοφία. Μέχρι τον 7ο αιώνα π.Χ. η ελληνική θρησκεία παρουσιάζεται ως δημιούργημα του υπερπροσωπικού νου, της λαϊκής κοινότητας. Από την εποχή όμως αυτή αρχίζουν να προβάλλουν ιερατικές και προφητικές προσωπικότητες. Το θρησκευτικό συναίσθημα μπαίνει στο πεδίο της κριτικής. Γίνεται αισθητή η ανάγκη προσωπικής επικοινωνίας ανθρώπου και Θεού, ετοιμάζεται μια νέα θρησκεία. Η ορφική, μυστικιστική θεολογία από τη μια, η ορθολογική, ιωνική, φυσική από την άλλη, διασταυρώνονται στην ελληνική φιλοσοφία. Οι πρώτοι θεολόγοι κατά τον Αριστοτέλη είναι, εκτός από τον Ορφέα, ο Μουσαίος, ο Επιμενίδης, ο Φερεκύδης (Μετα τα φυσικά, ΙΑ 1071b26, 1091b1).
Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος, ιδρυτής της ελεατικής σχολής, ξεκαθαρίζει το ζήτημα της θρησκείας και του Θεού, κριτικάροντας τον ανθρωπομορφισμό των θεών, τους παλιούς μύθους, την πολλαπλότητα των φαινομένων. Κοσμοθεωρία του είναι, η ενότητα των όντων, “ἔν τὸ πᾶν” (Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά, Α, 986b18), που την παίρνει για θεότητα αμετάβλητη, αιώνια, άφθαρτη. Είναι ο ένας Θεός, σύμφυτος με τον κόσμο, τελείως διαφορετικός από τους θεούς των ποιητών, αρκετός για τον εαυτό του και χωρίς ανάγκες. Θεός ακίνητος, όλος μάτια, όλος αυτιά, όλος σκέψη, κινεί το σύμπαν με τη δύναμη του νου του. Έτσι η έννοια του Θεού ξεκαθαρίζει από τις ανθρώπινες αδυναμίες και ανοίγεται σε μια βαθύτερη γνώση. Μια αμετάβλητη ουσία, ένα ηθικό φρόνημα, μια νόηση που υπερέχει από την αίσθηση, είναι χαρακτηριστικά που αποτελούν την πιο μεγάλη προσφορά της ελληνικής φιλοσοφίας στην επίλυση του ζητήματος του Θεού.