Στις 7 Μαρτίου του 961μ.χ. πού ανακτήθηκε ο Χάνδακας και η Κρήτη από τους Βυζαντινούς, ξεκινά μια νέα περίοδο στη σχέση της Κρήτη με το Βυζάντιο, με την Κρήτη να ξαναγίνεται μέλος της αυτοκρατορίας, για άλλα 250 χρόνια περίπου.
Η ανάκτηση της Κρήτης προκάλεσε τεράστια εντύπωση όχι μόνο στον Βυζαντινό κόσμο, αλλά και στον Αραβικό. Η πρώτη αντίδραση στην πτώση εκδηλώνεται στην Αίγυπτο, χώρα που διατηρούσε στενές σχέσεις με τους Σαρακηνούς του Χάνδακα.
Οι Αραβικές πηγές μιλούν για ταραχές στην Αλεξάνδρεια, και θανατώσεις χριστιανών από εξαγριωμένα πλήθη, καθώς και λεηλασίες και καταστροφές Χριστιανικών ναών. Η ανακατάληψη της Κρήτης, σε συνδυασμό με την ανακατάληψη της Κύπρου είχε σαν αποτέλεσμα την σημαντική ενίσχυση του Βυζαντίου, και κυρίως την εδραίωση της βυζαντινής Αυτοκρατορίας στη θάλασσα, και την απαλλαγή των παραλίων της Ανατολικής Μεσογείου από τις Αραβικές επιδρομές. Ο Νικηφόρος Φωκάς πριν αναχωρήσει οργάνωσε την βυζαντινή παρουσία σε όλα τα επίπεδα.
Άφησε στην Κρήτη ένα ικανό αριθμό πολεμικών πλοίων εφοδιασμένων με το υγρό πυρ, και εγκατέστησε ένα μέρος του στρατού του ως μόνιμη φρουρά. Ανάμεσα στους στρατιώτες που εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Κρήτη και έλαβαν σημαντικές εκτάσεις, και αποτέλεσαν την νέα τάξη μεγαλοκτηματιών στο νησί, υπάρχει και η παρουσία πολλών Ρώσων, Σλάβων και Αρμενίων. Μετά την ανάκτηση της η Κρήτη παραμένει στην αφάνεια για πάνω από 100 χρόνια.
Για πρώτη φορά η Κρήτη εμφανίζεται στο προσκήνιο στην αρχή του Αλεξίου Α΄ με την επανάσταση του Καρύκη, η οποία συμπίπτει με την επανάσταση του Ραψομμάτη στην Κύπρο. Μολονότι οι πηγές δεν το αναφέρουν, ο Καρύκης πρέπει να ήταν ο διοικητής της Κρήτης, σαν Δούκας ή Κατεπάνω. Τα αίτια της εξέγερσης παραμένουν άγνωστα. Η εξέγερση εκδηλώθηκε το 1090-91, αλλά η καταστολή της έγινε το 1092, επειδή το Βυζάντιο διεξήγε πόλεμο εναντίον του Τούρκου εμίρη της Σμύρνης Τζαχά.
Επικεφαλής των Βυζαντινών τέθηκε ο Μέγας Δούξ του στόλου, Ιωάννης Δούκας με ισχυρές δυνάμεις. Όταν ο στόλος πλησίαζε την Κρήτη, οι κάτοικοι εξεγέρθηκαν – φοβούμενοι ίσως την επερχόμενη τιμωρία- επιτέθηκαν στον Καρύκη, τον οποίο θανάτωσαν, και παρέδωσαν το νησί αμαχητί στις δυνάμεις του Βυζαντίου.
Ο τρόπος που έληξε η εξέγερση μας κάνει να υποθέσουμε ότι η επανάσταση αυτή δεν είχε λαϊκή υποστήριξη, αλλά μάλλον οφείλονταν σε προσωπικές φιλοδοξίες μιας ομάδας αξιωματούχων γύρω από τον Καρύκη. Ο Καρύκης δηλαδή, δεν επαναστάτησε διεκδικώντας τον θρόνο για λογαριασμό του ή για κάποιον τρίτο, αλλά για να εγκαθιδρύσει μια ανεξάρτητη δική του εξουσία σε μια επαρχία του κράτους. Είναι όμως όπως αποδείχτηκε αργότερα ένας πρόδρομος πολλών άλλων αποσχιστικών ενεργειών που ακολούθησαν αργότερα.
Εξ αιτίας αυτών των ενεργειών το Βυζάντιο φρόντισε να ενισχύσει την εξουσία του στην Κρήτη, και έστειλε επικεφαλής στο νησί πρόσωπα και οικογένειες που έχουν άμεση σχέση με την αυτοκρατορική οικογένεια. Οι πιο σημαντικές από αυτές τις οικογένειες είναι οι Δούκες και οι Κοντοστέφανοι. Τρεις ανήκουν στην οικογένεια των Κοντοστέφανων και είναι, ο Αλέξιος το 1167, ο Στέφανος το 1193, και ο Νικηφόρος το 1197, ενώ ένας Κωνσταντίνος Δούκας αναφέρεται ως Δούξ της Κρήτης περί το 1183 στο έγραφο των Σκορδίληδων, δηλαδή σε ένα από τα έγγραφα τα αναφερόμενα στα «δώδεκα Αρχοντόπουλα».
Ποιος είναι ο μύθος; ποια η πραγματικότητα ; Οι ιστορικοί, οι περισσότεροι τουλάχιστον θεωρούν την ιστορία αυτή ανύπαρκτη. Η διερεύνηση του θέματος αντιμετωπίζει πολλές δυσκολίες για πολλούς λόγους. Να πούμε εδώ ότι οι βυζαντινές πηγές αγνοούν το θέμα. Ύστερα, τα έγγραφα πάνω στα οποία στηρίζεται ο θρύλος έχουν διασωθεί ως μεταφράσεις στα ιταλικά των υποτιθέμενων ελληνικών πρωτοτύπων και από εκεί πάλι στα ελληνικά, ενώ στην πλειονότητα τους έχουν αποδειχθεί, πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι είναι πλαστά. Κατά την άποψη μας, (Δημήτρης Τσουγκαράκης) ένα μόνο έγγραφο, αυτό που καθορίζει τα όρια των κτήσεων της οικογένειας Σκορδίλη, μπορεί να ανάγεται σε κάποιο αυθεντικό πρωτότυπο, ενώ ένα δεύτερο, αυτό που διηγείται τους λόγους της αρχικής αποστολής των δώδεκα ευγενών οικογενειών είναι μεν πλαστό, αλλά ο συντάκτης του πρέπει να είχε υπόψη του κάποιο συγκεκριμένο γεγονός.
Το δεύτερο έγγραφο (πλαστό) αναφέρει τα εξής:
Άλέξιος Κομνηνός βασιλεύς και Αύτοκράτωρ των Ρωμαίων
Ήμείς, οί διά της απείρου και αμέτρου εύσπλαχνίας του έπουρανίου θεού και σωτήρος ήμών Ίησού Χριστού, Πατρός και υίού και άγίου πνεύματος, και της άειπαρθένου Θεοτόκου, όντες έπί της γής κραταιός βασιλεύς Αύτοκράτωρ όλης της οίκουμένης και πατήρ της περιφανεστάτης Κωνσταντινουπόλεως κ.λ.π.
Γράφομεν ύμίν, όσοι εύρίσκεσθε και κατοικείται εις την ήμετέραν νήσον της Κρήτης ότι, πολλοί καταντήσαντες έκουσίως δυστυχείς, ούτω και ύμέτεροι προπάτορες οί κατοικήσαντες την αύτήν νήσον, όντες άπειθείς είς το κράτος μας έξωλοθρεύθησαν άπό τον ήμέτερον άνδρείον στρατηγόν Βελισσάριον, (Βελισάριος Φλάβιος, Στρατηγός βυζαντινός από την Θράκη, 500-565 μχ Απεσταλμένος από τον Ιουστινιανό τον μεγάλο) και πάλι παρά του άνδρείου και μαχιμωτάτου Βάρδα θαλασσινού Πατρικίου,και τοποτηρητού του ήμετέρου όρθοδόξου Αύτοκράτορος Ρωμανού Άργυροπούλου, (968-1034 μχ από την Φρυγία) και ταύτα πάντα δια την εκείνων παράβασιν και άποστασία, καθώς πράττετε και ήμείς το αύτό και δεν πείθεσθαι είς την βασιλεία μας, και κυριεύετε την αύτήν νήσον Κρήτην, μη πληρώνετε τους βασιλικούς φόρους είς τους σταλέντας ύμίν παρ’ ήμών κριτάς τε και τοποτηρητάς, άλλά μάλιστα με πολήν καταισχύνην και καταφρόνησιν τους έστείλατε όπίσω. κλπ. Γι’αυτό λοιπόν λέγει το έγγραφο με την σύμφωνη γνώμη του Πατριάρχη και των λοιπών ιεραρχών, και των ευγενών της Συγκλήτου, επιδιώκουμε τον παντελή αφανισμό όλων των κατοίκων του νησιού, των γυναικών και τέκνων σας και όλης της περιουσίας σας. Στέλνουμε γράφουν ένα μικρό μέρος των δυνάμεων μας 100 τριήρεις, και πρώτα από όλα την βασιλικήν τριήρη, με Αρχιστράτηγο και τοποτηρητή τον φίλτατο μας υιό Ισαάκιον, μαζί με τους παρόντες ευγενείς του βασιλείου και της Συγκλήτου, αποτελούμενη από 12 οικογένειες, με σκοπόν να σας εξολοθρεύσουν κατά κράτος με τον πόλεμο, με βασανιστικούς θανάτους και πλήρη αφανισμό, όντας αίτιους για την ασεβή και μωράν επανάσταση σας, κλπ.
Ό Χριστιανικώτατος βασιλεύς και ημέτερος υιός Ίσαάκιος, και ημείς ό πατήρ αυτού Άλέξιος.
Το έγγραφο τελειώνει με την χρονολογία με τη χρονολογία 1182, την υποτιθέμενη υπογραφή του Αυτοκράτορα και του γιου του, και στο τέλος, τα ονόματα των δώδεκα αρχοντόπουλων.
Ο εκδότης του κειμένου Gerland διόρθωσε τη χρονολογία σε 1092 για να ταιριάζει με τη βασιλεία του Αλεξίου Α Kομνηνού (1081-1118), πράγμα βέβαια περιττό, αφού και έτσι πάλι το έγγραφο δεν συμβιβάζεται με την πραγματικότητα: ο Αλέξιος δεν ήταν «πορφυρογέννητος» ούτε ο γιος του Ισαάκιος μπορούσε να ηγείται εκστρατείας το 1092, αφού γεννήθηκε μετά το 1088.
Από την άλλη ο αυτοκράτορας Αλέξιος Β ήταν μεν «πορφυρογέννητος»(1180-1183), αλλά το 1182 ήταν 14 ετών και δεν είχε κανένα γιό Ισαάκιο. Και διάφορα άλλα στοιχεία, όπως για παράδειγμα, ο τύπος των υπογραφών, δεν αφήνουν αμφιβολία ότι το έγγραφο είναι πλαστό. Παρ’ όλα αυτά πρέπει να δεχτούμε ότι ο πλαστογράφος είχε έστω και καί με ασαφή τρόπο κάποια γεγονότα υπόψη του τα οποία χρησιμοποίησε για τους σκοπούς του. Η μόνη επανάσταση που γνωρίζουμε στη δεύτερη βυζαντινή περίοδο είναι του Καρύκη, αλλά οι βυζαντινές πηγές δεν αναφέρουν τίποτε.
Μένει το ερώτημα όμως για ποιο σκοπό κατασκευάστηκε το έγγραφο; Είναι γνωστό ότι οι Βενετοί κατακτητές, μόλις μπόρεσαν να επιβληθούν στους αντιπάλους τους Γενουάτες και κυριάρχησαν επιχείρησαν να μετατρέψουν όλους τους κατοίκους της Κρήτης σε δουλοπάροικους και να μοιράσουν τη γη ανάμεσα στους νεοσταλμένους Βενετούς αποίκους την Εκκλησία και το Δημόσιο.
Αυτό προκάλεσε επαναστάσεις και εξεγέρσεις, κυρίως από αυτούς που θίγονταν περισσότερο Υπήρχαν ορισμένες οικογένειες που, λόγω των προνομίων που είχαν πρωτύτερα, θίγονταν από την καινούργια κατάσταση, και δεν την δέχτηκαν χωρίς αντίδραση. Ήταν αυτές ακριβώς οι οικογένειες που αποτελούσαν την κοινωνική τάξη των Φεουδαρχών – μεγαλοκτηματιών της Κρήτης που είχαν συμφέρον να παρουσιάσουν τις κτήσεις τους ως προερχόμενες από παλαιές αυτοκρατορικές δωρεές, εγγυημένες με αυτοκρατορικά έγγραφα, και συνεπώς «απαραβίαστες» με σκοπό να εξασφαλίσουν τις ιδιοκτησίες τους και την συνέχιση των προνομίων τους κάτω από την νέα Βενετική εξουσία.
Το μόνο γνήσιο έγγραφο φαίνεται ότι ήταν αυτό που αναφέρεται στις κτήσεις της οικογένειας Σκορδίλη.
Το έγγραφο αυτό σώζεται σε τρεις παραλλαγές δυο ελληνικές και μια Ιταλική, η οποία φαίνεται πως βρίσκεται πιο κοντά στο πρωτότυπο από τις άλλες δυο. Όμως μόνο η μια από τις ελληνικές έχει χρονολογία:1183. Aπο το έγγραφο πληροφορούμαστε πώς ο Δούξ της Κρήτης Κωνσταντίνος Δούκας υπακούοντας σε αυτοκρατορική διαταγή πήγε στην Ανώπολη Σφακίων και επέστρεψε στην οικογένεια Σκορδύλη (εννέα αδέρφια αναφέρονται ονομαστικά) τα «γονικά» της κτήματα.
Εδώ πρέπει να σχολιάσουμε το εξής: Δεν υπάρχει αμφιβολία πως από την αρχή ακόμα της βενετικής κυριαρχίας ορισμένες Κρητικές οικογένειες είχαν αναμφισβήτητα ηγετική θέση στη κοινωνία του νησιού, και ενδιαφέρονταν για την διατήρηση των προνομίων τους, και για αυτό ηγούνταν πολλές φορές των επαναστάσεων κατά των Βενετών. Η Κυρίαρχη αυτή θέση των φεουδαρχών δεν ήταν ένα πρόσφατο γεγονός αλλά η ιστορία αυτή πηγαίνει αρκετά χρόνια πίσω, πρίν από την βενετική κατάκτηση της Κρήτης. Φαίνεται ότι κατά την περίοδο της δυναστείας των Κομνηνών, πιθανός μετά από κάποιες ταραχές και επαναστάσεις, ενάντια στη βυζαντινή κυριαρχία, για να εδραιώσουν την κυριαρχία τους στο ανυπότακτο νησί, έγινε εγκατάσταση σχετικά μεγάλη στρατιωτικών αξιωματούχων και στρατιωτών οι οποίοι εξελίχτηκαν με την πάροδο του χρόνου σε «Προνοιαρίους» δηλ. μεγάλοι γαιοκτήμονες, με επιβολή και κύρος στην Κρητική κοινωνία. Είναι άγνωστο πότε ακριβώς αλλά πιθανότατα επί Μανουήλ Κομνηνού πολλοί από αυτούς έχασαν τα κτήματα τους που τους αφαιρέθηκαν από τον αυτοκράτορα. Το έγγραφο της οικογένειας Σκορδίλη δείχνει ότι, αμέσως μετά τον θάνατο του Μανουήλ, οι οικογένειες πέτυχαν την επιστροφή των κτημάτων τους, και έτσι διατήρησαν την ηγετική τους θέση μέχρι τη Βενετική κατάκτηση.
To ερώτημα που μπαίνει μετά από όλα αυτά είναι γιατί έμειναν γνωστά στην ιστορία οι οικογένειες αυτές με το όνομα Αρχοντόπουλοι ή Αρχοντόπουλα. Υπάρχει μια πληροφορία που μπορεί να έχει σχέση με όλα αυτά. Σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή, ο Αλέξιος ο Α δημιούργησε ένα τάγμα στρατιωτών με δύναμη 2.000 αντρών, οι οποίοι ήταν γιοί «των άποπεπτωκότων στρατιωτών». Αυτό το τάγμα ό αυτοκράτορας το ονόμασε «τάγμα των αρχοντόπουλων». Αν υπάρχει κάποια σχέση με τα αρχοντόπουλα της Κρήτης δεν το ξέρουμε, αλλά μόνο σε αυτές τις δυο περιπτώσεις συναντάμε τη συλλογική χρήση αυτού του όρου. (2)
ΟΙ ΗΜΕΤΕΡΟΙ ΥΙΟΙ ΕΥΓΕΝΕΙΣ
Ο ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΜΕ ΤΑ (12 ΑΡΧΟΝΤΟΠΟΥΛΑ)
• Ιωάννης Φωκάς
• Κωνσταντίνος Βαρούχας
• Μαρίνος Σκορδίλης,- ήμέτερος άνεψιός και μέγα στρατάρχης
• Λέων Μουσούρος
• Φίλιππος Γαβαλάς, ήμέτερος συγγενής
• Ανδρέας Μελισσινός
• Θωμάς Αρχολέος
• Δημήτριος Βλαστός
• Εύστάθιος Χορτάτζης
• Νικηφόρος Αργυρόπουλος.και Αργυροστεφανίτης
• Ματθαίος Καλαφάτης
• Λουκάς Λίθινος
Οι δώδεκα ευγενείς οι ελθόντες εις την Κρήτην όμού με τον υίόν του Αύτοκράτορος, και στραφέντες εκ δευτέρου μετά των συγγενών αυτών οίτινες έμειναν είς την Κρήτην άφ’ ού ήλώθη, και ό βασιλεύς τους έμοίρασε όλους τους τόπους.
(1) Φωκάς άπό το μέρος της έκκλησίας του άγίου Ιωάννου, Γεώργιος, Ιάκωβος,Άνδρέας, Άλέξιος, Νικηφόρος, Μιχαήλ, Βάρδας, και διάδοχοι ώνομάσθησαν Καλλέργαι άπό τους ένδοξοτάτους Βενετούς, ήτοι καλοί έργάται, διά το καλόν έργον του αύτών συγγενούς Άλεξίου, όστις έποίησε την είρήνην με τους Ενετούς και με το γένος των Σκορδίλιδων και άλλα είς τους μεγάλους και πολυχρονίους πολέμους. Κατ’έξοχήν δε έν καιρώ Ιωάννου του Σκορδίλη διά την έλευθέρωσιν του τόπου είς άνάμνησιν΄ του όποίου γίνεται κατ’έτος ή λιτανεία την τρίτην του Πάσχα. Οί λεγόμενοι Σκορδίλαι έλαβον την άρχήν άπό την Γαλλίαν και έλέγοντο Πεγωλίνοι΄ και μετά ταύτα μεταβάντες είς την Ρώμην με τους άρχηγούς των Ρωμαίων, έλαβον το όνομα Σκορδίλαι, λεγόμενοι και Άγιάτσοι.
(2) Γαβαλλάς άπό το μέρος της έκκλησίας των Αγίων Αποστόλων, Φίλιππος, Ιωάννης, Ούτίφης, Αντώνιος.
(3) Μαρίνος Σκορδίλης άπό το μέρος της εκκλησίας του άγίου Εύθυμίου, Μαρίνος, Ιωάννης, Μιχαήλ Καπαδώρος. Γεώργιος, Βάρδας κ.λ.π.
(4) Αρχολέοι άπό την έκκλησία του άγίου Φωκά, κ.λ.π.
(5) Χορτάτζης άπό το μέρος της εκκλησίας του αγίου Μηνά, κ.λ.π.
(6) Μουσούρος άπό το μέρος της έκκλησίας της Παναγίας Παμμακαρίστου, κ.λ. π.
(7) Βαρούχας άπό το μέρος του Λέψη,κ.λ.π.
(8) Μελισσινός άπό το μέρος της εκκλησίας του άγίου Ρωμανού, κ.λ.π.
(9) Λίθινος άπό το μέρος των Μαρτύρων, κ.λ.π.
(10) Αργυρόπουλοι, Αργυροστεφανήται άπό το μέρος του άγίου Στεφάνου, κ.λ.π.
(11) Βλαστοί άπό το μέρος της εκκλησίας της άγίας Γιουριάνας, κ.λ..π.
(12) Καλαφάται
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) ΚΡΗΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ – ΒΙΚΕΛΑΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
2) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ – ΘΕΟΧΑΡΗ ΔΕΤΟΡΑΚΗ
3) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ – ΒΑΣΙΛΕΊΟΥ ΨΙΛΑΚΗ
4) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Μ. ΒΕΝΑΡΔΟΥ ΤΟΥ ΚΡΗΤΟΣ – ΕΚ ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ
5) Κ. ΣΑΘΑ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΑΙ ΕΝ ΤΗ ΔΥΣΕΙ
6) ΤΑ 12 ΑΡΧΟΝΤΟΠΟΥΛΑ- ΠΑΡΙ ΚΕΛΑΙΔΗ
7) ΟΙ ΚΡΗΤΕΣ ΤΟΞΟΤΕΣ- ΜΙΧΑΗΛ Ε. ΣΚΟΥΛΗΚΑ
8) ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΕΥΧΟΣ 30- ΙΟΥΝΙΟΣ 2004