Του Σπύρου Δαράκη *
Το νέο πρόσωπο του θεού μου, όπως συχνά σού ‘γραψα, είναι ένας αργάτης πουπεινάει, δουλέβει κ’εξανίσταται. Ένας αργάτης που μυρίζει καπνό και κρασί, σκοτεινός, δυνατός, όλος επιθυμίες και δίψα εκδίκησης. Είναι σαν τους παλιούς ανατολίτες αρχηγούς με προβιές στα πόδια, με διπλό τσεκούρι στη δερματένια ζώνη, ένας Τσιγκισχάνος, που οδηγάει καινούργιες ράτσες που πεινούν και γκρεμίζει τα παλάτια και τα κελάρια των χορτασμένων κι αρπάζει τα χαρέμια των ανίκανων. Είναι σκληρός ο Θεός μου, όλος πάθος και θέληση, χωρίς συβιβασμούς, ανένδοτος. Η Γης τούτη είναι το χωράφι του, ουρανός και Γης είναι ένα».
Στις 26 του Οκτώβρη συμπληρώθηκαν 63 χρόνια από το θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη, ο οποίος θα διατρέξει και θα κατακτήσει ως «κομήτης» τις καλλιτεχνικές, αισθητικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις της εποχής του, δημιουργώντας το δικό του, αντίστοιχα, καλλιτεχνικό, αισθητικό και φιλοσοφικά σύμπαν, το οποίο, αν και φαινομενικά γεμάτο αντιφάσεις και αντιθέσεις, διαπνέεται, ωστόσο, από τη μεγάλη, διαλεκτική ανάγκη και αγωνία της σύνθεσης. «Ο Καζαντζάκης ήταν όχι τόσον ένας δημιουργός ηρώων παρά, πολύ περισσότερο, ήρωας ο ίδιος. Ήρωας της δουλειάς, της μάθησης, των ταξιδιών, της σκέψης και της αυτοκυριαρχίας, θα μείνει μοναδικό παράδειγμα αδιάκοπης προσπάθειας για την κατάκτηση της κορυφής», θα γράψει ο Κώστας Βάρναλης. Για το τι σήμαινε, αλλά και για το ποια ήταν, τελικά, αυτή η κορυφή για τον Καζαντζάκη, έχουν γραφτεί πολλά και θα γραφτούν ακόμη περισσότερα. Το σίγουρο, πάντως, είναι πως η περιπέτεια της κατάκτησής της θα ξεκινήσει με τη γέννησή του το 1883 στην Κρήτη, στο, τουρκοκρατούμενο Ηράκλειο. Ο πατέρας του, ο Μιχάλης, έμπορος, έμελλε να γίνει το πρότυπο του γιου του, για τον ομώνυμο ηρωά του στο μυθιστόρημα «Καπετάν Μιχάλης».
Από τον Νίτσε στον Λένιν
Η πρώτη επανάσταση ενάντια στους Τούρκους το 1889 θα αποτύχει και η οικογένεια Καζαντζάκη θα καταφύγει για ένα εξάμηνο στην Ελλάδα. Το 1897, όμως, η επανάσταση θα πετύχει, αλλά, μέχρι να ολοκληρωθεί η απελευθέρωση, ο Νίκος θα σταλεί στη Νάξο, όπου θα φοιτήσει σε ένα σχολείο Φραγκισκανών μοναχών, μαθαίνοντας και γαλλικά. Το γυμνάσιο το τελειώνει στο Ηράκλειο και από το 1902-1906 σπουδάζει Νομικά στην Αθήνα. Λίγο πριν το πτυχίο του, το 1906, δημοσιεύει το δοκίμιο «Η Αρρώστια του Αιώνος» και το μυθιστόρημα «Όφις και Κρίνο» και γράφει το δράμα «Ξημερώνει», το οποίο θα βραβευθεί και θα παιχθεί τον επόμενο χρόνο στην Αθήνα, κάνοντας τον γνωστό, αλλά και προκαλώντας τις πρώτες συζητήσεις γύρω από το έργο του.
Την ίδια χρονιά, θα φύγει για μεταπτυχιακά στο Παρίσι, θα παρακολουθήσει διαλέξεις του φιλοσόφου Ανρί Μπερξόν, θα αρχίσει τη μελέτη του Νίτσε και θα ολοκληρώσει το μυθιστόρημα «Σπασμένες ψυχές». Ο Νίτσε, «ο μεγαλομάρτυρας πατέρας του υπεράνθρωπου» (όπως τον χαρακτήριζε), αν και τον επηρεάζει σημαντικά, αργότερα θα φανεί πως δεν αποτελεί, παρά ένα από τα συστατικά της ατομικής του φιλοσοφίας. Τα υπόλοιπα και ισότιμα με αυτό, είναι ο Χριστός, ο Βούδας και ο Λένιν. Δεδομένου και του γεγονότος ότι ο Καζαντζάκης προσδίδει στις λέξεις και δικές του ερμηνείες, κατά τον ίδιο τρόπο που ερμηνεύει με καθαρά προσωπικό τρόπο αυτά τα τέσσερα ονόματα που τον επηρέασαν βαθύτατα, είναι πολύ δύσκολο να αποφανθεί κάποιος για την ιδεολογία του, τουλάχιστον με όρους στατιστικής ταξινόμησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, που ενισχύει αυτή τη διαπίστωση, είναι το παρακάτω απόσπασμα μιας επιστολής του, στην πρώτη του σύζυγο, την Γαλάτεια, από τη Γερμανία, στις αρχές της δεκαετίας του ’20:«Δε χάνομε σε μεταφυσικές και θεωρίες. Η μεταφυσική μου είναι ένα εργαλείο, ένα αλέτρι για τη γης ετούτη.Ένα όπλο για τον αγώνα το σύχρονο. Θέ μου πώς να μπορέσω να διατυπόσω καλά τα τι έχω μέσα μου, για να μενιόσεις και να μη με παραξηγείς πια. Φταίω εγώ. Όταν μιλώ για τα θέματα τούτα που μου τρων τα σωθικά μου, στοχάζομαι με πηδήματα, θεωρώ γνωστά πολά Άγνωστα, καίγομαι, δεν έχω υπομονή, να μιλήσω με ησυχία».
Ταξιδεύοντας και δημιουργώντας
«Τα θέματα τούτα», για τα οποία γίνεται λόγος στο γράμμα, είναι, στην προκειμένη περίπτωση, η κομμουνιστική ιδεολογία, την οποία ο Καζαντζάκης θα γνωρίσει στη Γερμανία. Αξίζει να σημειωθεί, πως είχαν προηγηθεί πολλά ταξίδια, γεωγραφικά και πνευματικά. Άλλωστε, ο ίδιος λέει άτι «το ταξίδι κι η εξομολόγηση (κι η δημιουργία είναι η ανώτερη και πιστότερη μορφή της εξομολόγησης) στάθηκαν οι δυο μεγαλύτερες χαρές της ζωής μου».
Το 1909 επιστρέφει στην Κρήτη, όπου δραστηριοποιείται για την κατάργηση της καθαρεύουσας και την είσοδο της δημοτικής στα σχολεία. Γράφει, μάλιστα, και σχετικό «μανιφέστο» σε περιοδικό της Αθήνας.
Μέχρι το 1911 που θα παντρευτεί τη Γαλάτεια, θα επηρεαστεί από τον Ίωνα Δραγούμη, θα βγάζει τα προς τα ζην με μεταφράσεις από τα γαλλικά, γερμανικά, αγγλικά και τα αρχαία ελληνικά και θα γίνει ιδρυτικό μέλος του περίφημου Εκπαιδευτικού Ομίλου, του προπύργιου των δημοτικιστών.
Το 1914 και ’15 «οργώνουν» την Ελλάδα παρέα με τον Σικελιανό. Το 1917 θα προσλάβει έναν εργάτη ονόματι Γιώργη Ζορμπά για μια επιχείρηση μεταλλείων που ήθελε να ανοίξει στην Πελοπόννησο. Από αυτόν θα εμπνευστεί τον διάσημο μυθιστορηματικό ήρωα, που θα ταυτισθεί με την Ελλάδα. Αν και αυτό το εκπληκτικό έργο λέειπολύ βαθύτερα πράγματα από το «μεταλλαγμένο», πλαστικό, τουριστικό «πνεύμα» του «Ζορμπά» της Πλάκας…
Το 1919 διορίζεται από τον Βενιζέλο, γενικός διευθυντής του υπουργείου Περιθάλψεως, με ευθύνη για την εγκατάστασης προσφύγων στη Μακεδονία και τη Θράκη. Ακολουθούν ταξίδια σε Γαλλία, Γερμανία και Αυστρία.
Από το 1925 έως το ’29, ταξιδεύει στην ΕΣΣΔ, τη δεύτερη φορά με πρόσκληση της κυβέρνησης για τα δεκάχρονα της επανάστασης. Εκεί θα γνωρίσει τον Μπαρμύς,τον Ιστράτι και τον Γκόρκι. Ο Καζαντζάκης θα φέρει τον Ιστράτι στην Αθήνα για να τον γνωρίσει στο ελληνικό κοινό. Στις 111ανουάριου του 1928, ο Καζαντζάκης και ο Ιστράτι θα μιλήσουν σε μια μεγάλη συγκέντρωση στο θέατρο «Αλάμπρα» υπέρ της ΕΣΣΔ. Οι ομιλίες προκαλούν διαδήλωση και ο Καζαντζάκης με τον Γληνό απειλούνται με μήνυση ως διοργανωτές. Ο δε Ιστράτι απειλείται με απέλαση. Τα ταξίδια στη Ρωσία εκδόθηκαν σε δύο τόμους. Το 1927 έχει εκδοθεί ήδη η «Ασκητική», «ο σπόρος απ’ όπου βλάστησε όλο το έργο μου».
Ακολουθεί και πάλι η Γαλλία, η Ισπανία (όπου κάλυψε δημοσιογραφικά τον εμφύλιο σαν ανταποκριτής της «Καθημερινής»), η Ιαπωνία, η Κίνα και η Αγγλία, όπου τον βρίσκει ο πόλεμος. Το 1937 θα εκδώσει σε λίγα αντίτυπα την «Οδύσσεια», ένα τεράστιο έργο (διπλάσιο σε έκταση και από τα δύο ομηρικά έπη), το οποίο δομείται σε 24 ραψωδίες και 33.333 στίχους, συνεχίζοντας την πορεία του Οδυσσέα από εκεί που την άφησε ο Όμηρος.
Την Κατοχή θα την περάσει στην Αίγινα και με την απελευθέρωση θα επιχειρήσει τη δημιουργία μιας σοσιαλιστικής ομάδας. Το είχε επιχειρήσει και στα μέσα της δεκαετίας του ’20 στην Κρήτη, για την κομμουνιστική διαφώτιση των εργατών. Μάλιστα, φυλακίστηκε γι’αυτή τη δράση του. Υπήρξε μέλος της επιτροπής που περιηγήθηκε τα κατεστραμμένα χωριά της Κρήτης και περιέγραψε της ωμότητες των Γερμανών κατά την διάρκεια της κατοχής
Αναγνώριση και μίσος
Η τελευταία δεκαετία της ζωής του θα σημαδευτεί από την παγκόσμια αναγνώριση του έργου του, αλλά και από τη μισαλλοδοξία. Το μυθιστόρημά του «Ο βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» θα τον φέρει προ των πυλών του Νόμπελ, για το οποίο προτάθηκε από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών. Ο «Καπετάν Μιχάλης», αλλά πιο πολύ ο «Τελευταίος πειρασμός» (που δεν είχε εκδοθεί στα ελληνικά) ξεσηκώνουν τις αντιδραστικές και σκοταδιστικές δυνάμεις, με πρωτοπόρα την Εκκλησία, η οποία ζητά την απόσυρση του «Καπετάν Μιχάλη» και να μη μεταφραστεί ο «Τελευταίος πειρασμός».
Θα ακολουθήσει ο πάπας, ο οποίος περιλαμβάνει το βιβλίο στο ΡωμαιοκαθολικόΊνδικα Απαγορευμένων Βιβλίων. Ο Καζαντζάκης μόνο με τη φράση του χριστιανού απολογητή Τερτυλλιανού «Αdtuum, Domine, tribunalappello» («στο δικαστήριό σου ασκώ έφεση, ω Κύριε»). Στην ιεραρχία της Αθήνας θα προσθέσει κάτω από την ίδια φράση: «Με καταραστήκατε, άγιοι Πατέρες, εγώ σας δίνω την ευχή μου. Εύχομαι η συνείδησή σας να είναι τόσο καθαρή, όσο η δική μου και να είστε τόσο ηθικοί και τόσο θρησκευόμενοι, όσο είμαι εγώ». Σύσσωμος ο προοδευτικός κόσμος και η διανόηση βρίσκεται στο πλευρό του και το 1956, τελικά, παίρνει το Βραβείο Ειρήνης.
Το 1957 προσκαλεσμένος από την κυβέρνηση της Κίνας θα φτάσει άρρωστος στην Κοπεγχάγη και από κει θα μεταφερθεί στη Γερμανία, όπου και θα πεθάνει στις 26 Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου. Οι Κρητικοί θα τον τιμήσουν, θάβοντάς τον στις 5 Νοεμβρίου στην Τάπια Μαρτινένγκο και θα χαράξουν στον τάφο τα δικά του λόγια: «Δεν ελπίζω τίποτα/ δε φοβάμαι τίποτα/ Είμαι λεύτερος».
Ο συγγραφέας – μαχητής
Κλείνοντας αυτό το μικρό αφιέρωμα, αυτό που πρέπει να συγκρατήσουμε είναι ότι ο Καζαντζάκης ακόμη και στις πιο μεταφυσικές στιγμές της υπαρξιακής, πνευματικής του περιπέτειας έβλεπε τον εαυτό του πάντα σε σχέση με την κοινωνία. Έγραφε δύο χρόνια πριν το θάνατό του: «Ένας πραγματικός μυθιστοριογράφος δεν μπορεί παρά να ζει μέσα στην πραγματικότητα του καιρού του και, ζώντας αυτήν την πραγματικότητα, συνειδητοποιεί την ευθύνη του… Το λογοτεχνικό έργο σήμερα… μπορεί το ίδιο να γίνει το σπέρμα της δράσης… Σήμερα ο συγγραφέας αν είναι πραγματικά ζωντανός, είναι ένας άνθρωπος που υποφέρει κι ανησυχεί, βλέποντας την πραγματικότητα. Οδηγείται να συνεργασθεί με όλες τις δυνάμεις του φωτός που επιζούν ακόμη, για να προχωρήσει λίγο το βαρύ πεπρωμένο του ανθρώπου. Ο συγγραφέας σήμερα, εφόσον μένει πιστός στην αποστολή του, είναι ένας μαχητής».
* πρόεδρος μαρτυρικής ΜΑΛΑΘΥΡΟΥ
Πρώην Δήμαρχος Μηθύμνης και μέλος του Δ.Σ.
του Δικτύου Μαρτυρικών πόλεων και χωριών της Ελλάδος περιόδου 41΄- 45΄
(ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΑ)
