Του Βασίλη Τσενκελίδη*
Αυτές τις μέρες του Ιουλίου συμπληρώνονται 1026 χρόνια από το γεγονός που άλλαξε την ιστορική πορεία των ανατολικών Σλάβων και επηρέασε τις εξελίξεις παγκοσμίως. To 988 μ.Χ. έγινε η επίσημη βάπτιση των Ρως (Ρώσων) από τους Έλληνες του Βυζαντίου. Οι φετινές εκδηλώσεις στο τέλος του μηνός θα γίνουν υπό τη σκιά της έντασης στις σχέσεις Κιέβου-Μόσχας, αν και παλαιόθεν υπήρχε αντίδραση μέρους των Ουκρανών στη σύνδεσή τους με τη Ρώσικη Ορθόδοξη Εκκλησία. Σήμερα στην Ουκρανία συνυπάρχουν δυο Εκκλησίες – η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου της Μόσχας και η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου του Κιέβου.
Τα άλυτα ζητήματα στο χώρο της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι πολλά, απ’ ό,τι φαίνεται όμως δεν θα επηρεάσουν το μεγάλο γεγονός της επετείου και οι εορτασμοί θα πραγματοποιηθούν (έστω και ξεχωριστά) σε τρεις χώρες με μία πίστη: στη Ρωσία, την Ουκρανία και τη Λευκορωσία. Παρά τις αρνητικές συγκυρίες στο διάβα των αιώνων, οι ανατολικοί Σλάβοι που σχηματίζουν τρεις λαούς (Ρώσους, Ουκρανούς και Λευκορώσους) συνεχίζουν με ιδιαίτερο ζήλο την Ελληνορθόδοξη παράδοση.
Η προέλευση των Σλάβων
Για να κατανοήσει κανείς τα γεγονότα σχετικά με τους Σλάβους πρέπει να μελετήσει την προέλευσή τους. Ακόμη και στην αρχαιότητα ήταν γνωστό ότι στο ανατολικό μέρος της Ευρώπης, μεταξύ των Καρπαθίων και της Βαλτικής Θάλασσας κατοικούσαν πολλά σλαβικά φύλα. Κατά τον 6ο αιώνα περίπου διακόσιες μεγάλες και μικρές φυλές των Σλάβων (Κρίβιτσοι, Ντρεβλιάνοι, Ούλιτσοι, Βιάτιτσοι κ.ά.) είχαν εξαπλωθεί ανατολικά των Καρπαθίων. Οι φυλές αυτές βρίσκονταν σε κατάσταση διαρκούς πάλης με τους νομάδες της απέραντης στέπας, η οποία απλωνόταν από τον Νότο της σημερινής Ουκρανίας μέχρι τον ποταμό Βόλγα. Ο πιο επικίνδυνος εχθρός των Σλάβων ήταν οι Χαζάροι, οι οποίοι τον 7ο αιώνα δημιούργησαν ένα μεγάλο κράτος στον Κάτω Βόλγα και τον Ντον.
Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι η ονομασία της φυλής Ρως, που έδωσε το όνομά της στις πολυάριθμες φυλές των ανατολικών Σλάβων, προήλθε από έναν παραπόταμο του ποταμού Δνείπερου. Οι απόγονοι των Ρως αυτοαποκαλούνται Ρώσοι, Ουκρανοί και Λευκορώσοι. Οι τρεις λαοί προέκυψαν από την αποσύνθεση του Κράτους των Ρως του Κιέβου και την μογγολοταταρική εισβολή στην Ανατολική Ευρώπη κατά το πρώτο μισό του 13ου αιώνα.
Οι Ρώσοι του Κιέβου
Οι Σλάβοι της Ανατολής δημιουργούσαν μικρά χωριά με ξύλινα τείχη στα πυκνά δάση και ασχολούνταν με τη γεωργία και τη μελισσοκομία. Οι εσωτερικές διενέξεις, που δεν ήταν σπάνιες και περιστρέφονταν περί την προσπάθεια συσσώρευσης πλούτου, ανέδειξαν στρατιωτικούς αρχηγούς-πρίγκιπες.
Τον 9ο αιώνα σχηματίστηκαν οι πρώτες πόλεις, στις οποίες αναπτύχθηκε η βιοτεχνία με βάση την επεξεργασία του μετάλλου και η ανταλλαγή εμπορευμάτων. Στην ανάπτυξη του εμπορίου έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο ο εμπορικός δρόμος ο επονομαζόμενος «από τους Βαράγγους στους Έλληνες», με τον οποίον η Βόρεια Ευρώπη συνδεόταν μέσω της Βαλτικής Θάλασσας, του Δνείπερου και του Ευξείνου Πόντου με το Βυζάντιο και την Ανατολή.
Την ίδια περίοδο οι τοπικοί άρχοντες των Βαράγγων και η άρχουσα τάξη των Σλάβων διέκοψαν την εξάρτησή τους από το κέντρο των Βαράγγων στη Σκανδιναβία και δημιούργησαν δικό τους κρατίδιο με πρωτεύουσα το Κίεβο. Το 882 μ.Χ. ο πρίγκιπας του Κιέβου Όλεγκ κατάφερε να υποτάξει τον σλαβικό πληθυσμό κατά μήκος του εμπορικού δρόμου «από τους Βαράγγους στους Έλληνες». Έτσι σχηματίστηκε το πρώτο γνωστό σε εμάς φεουδαρχικό μεσαιωνικό Κράτος των Ρως του Κιέβου και ξεκίνησε η ένωση των φυλών κάτω από μία ονομασία και ενιαία αρχή.
Ο πρίγκιπας Βλαδίμηρος ασπάζεται τον Χριστιανισμό
Από το 978 έως το 1015 το Κράτος των Ρώσων κυβερνούσε ο Μέγας Πρίγκιπας Βλαδίμηρος. Στα χρόνια της διακυβέρνησής του ολοκληρώθηκε η υποταγή και άλλων γειτονικών σλαβικών φυλών. Ο ίδιος για να προστατέψει τα νέα του σύνορα πολέμησε με τους Βούλγαρους του Βόλγα και τους νομάδες της στέπας (γνωστούς με το όνομα Πετσενέγκοι).
Το 988 ο Βλαδίμηρος εισέβαλε σε μια αρχαία ελληνική αποικία της Ταυρίδας (Κριμαίας), τη βυζαντινή πόλη Χερσόνησο (στα περίχωρα της σύγχρονης Σεβαστούπολης). Η βυζαντινή, έως τότε, επαρχία της Κριμαίας (Θέμα Χερσώνος) έχει συμβολική θέση στη διάδοση του Χριστιανισμού καθώς κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους την είχε επισκεφτεί ο Άγιος Ανδρέας ο Πρωτόκλητος.
Ο Μέγας Πρίγκιπας Βλαδίμηρος ασπάστηκε τον Χριστιανισμό, βαπτίστηκε στη Χερσόνησο της Κριμαίας λαμβάνοντας το όνομα Βασίλειος, και στη συνέχεια παντρεύτηκε την αδελφή του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Άννα.
Με τον Μέγα Βλαδίμηρο συνδέεται μία από τις καλύτερες περιόδους στην ιστορία των Ρώσων. Το Κράτος του Κιέβου ανθούσε και η επιτυχημένη πολιτική του πρίγκιπα συνέβαλε σημαντικά στην ενίσχυση της διεθνούς του θέσης.
Ο Βλαδίμηρος ίδρυσε το πρώτο σχολείο για τα παιδιά της αριστοκρατίας του Κιέβου, δημιούργησε βιβλιοθήκες και κάλεσε τους Έλληνες να κτίσουν τα πρώτα πέτρινα κτίρια. Ο Βλαδίμηρος, όπως και η γιαγιά του, πριγκίπισσα Όλγα, αγιοποιήθηκαν από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Η Βάπτιση των Ρώσων από τους Βυζαντινούς
Στο τέλος του 10ου αιώνα η ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας στο Κίεβο απαιτούσε και την καθιέρωση μιας ενιαίας θρησκείας του κράτους. Χάρη στους ήδη στενούς δεσμούς μεταξύ των Ρώσων και των Ελλήνων του Βυζαντίου επιλέχτηκε ως πρότυπο η Ελληνορθόδοξη Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης.
Παρά το γεγονός ότι το Βάπτισμα της Ρώσων έγινε μόλις τον 10ο αιώνα, οι προϋποθέσεις για τη γενική αποδοχή του Χριστιανισμού είχαν εμφανιστεί πολύ καιρό πριν. Υπάρχει μια εκδοχή σύμφωνα με την οποία μέρος των Ρώσων είχαν βαπτιστεί από τους ιεραποστόλους Κύριλλο και Μεθόδιο κατά τη διάρκεια των αποστολών τους στο Καγκανάτο των Χαζάρων το 858 μ.Χ.
Επισήμως, πρώτη χριστιανή στην πριγκιπική αυλή του Κιέβου θεωρείται η πριγκίπισσα Όλγα, χήρα του πρίγκιπα Ιγκόρ. Περί το 955 η Όλγα επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη όπου και βαφτίστηκε. Επιστρέφοντας στη πατρίδα της, έφερε στο Κίεβο Έλληνες ιερείς. Όμως ο Χριστιανισμός δεν διαδόθηκε τότε ευρέως. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο γιος της πριγκίπισσας Όλγας, Σβιατοσλάβ, συνέχισε να τιμά τους αρχαίους θεούς των Σλάβων.
Το 988 μ.Χ. ο εγγονός της Όλγας, πρίγκιπας Βλαδίμηρος, αφού βαπτίστηκε έφερε στο Κίεβο βυζαντινούς ιεροκήρυκες. Πρώτοι βαπτίστηκαν οι κάτοικοι της πρωτεύουσας και ύστερα άνθρωποι που θα γίνονταν ιεραπόστολοι για να διαδώσουν τον Χριστιανισμό στη ρωσική επικράτεια. Η βάπτιση έπαιξε τεράστιο ρόλο στην ιστορία των Ρώσων, συνέβαλε στην εμφάνιση της γραφής, την ανάπτυξη της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, την αρχιτεκτονική και τη ζωγραφική.
Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και Μητρόπολη Τραπεζούντας
Με την εξάπλωση του Χριστιανισμού άρχισε να σχηματοποιείται ο θεσμός της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι πρώτοι ιερείς που έφθασαν με τον πρίγκιπα Βλαδίμηρο από το Βυζάντιο σχημάτισαν την υψηλότερη ιεραρχία της τοπικής Εκκλησίας, σύντομα όμως ενισχύθηκε και ο ρόλος του νεοεμφανιζόμενου ρωσικού κλήρου. Η Ρωσική Αρχιεπισκοπή ανήκε τότε στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και βρισκόταν σε πλήρη εξάρτηση από αυτό.
Τη μεγαλύτερη και στενότερη σχέση με το Κίεβο, χάρη στη γεωγραφική της θέση και σε συνεννόηση με το Πατριαρχείο, είχε η Μητρόπολη της Τραπεζούντας.
Μετά την απελευθέρωση των Ρώσων από τον μογγολικό ζυγό άρχισε να ενισχύεται η θέση της Μόσχας. Τον 14ο και τον 15ο αιώνα ο κλήρος της Ρωσικής Εκκλησίας υποστήριξε ενεργά τους πρίγκιπες της Μόσχας στον αγώνα τους για την ενοποίηση της Ρωσίας.
Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία ανεξαρτητοποιήθηκε από το Βυζάντιο μετά την Άλωση της Πόλης και η κεντρική εξουσία της Μόσχας υιοθέτησε τα βυζαντινά σύμβολα για να αναδείξει την προσπάθειά της να κυριαρχήσει στον Ορθόδοξο κόσμο.
Το 1589 στον επικεφαλής της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας δόθηκε ο τίτλος του Πατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών. Οι Πατριάρχες ασκούσαν τεράστια επιρροή στον δημόσιο βίο της χώρας, συνθήκη που οδήγησε το 1700 τον τσάρο της Ρωσίας Πέτρο Α΄ στην απόφασή του να καταργήσει το Πατριαρχείο. Το 1918, μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και το διαχωρισμό κράτους και Εκκλησίας, το Πατριαρχείο αποκαταστάθηκε ως θεσμός, τυπικός και αδύναμος όμως μετά τους διωγμούς που υπέστησαν οι φορείς του.
*Ο Βασίλης Τσενκελίδης είναι ιστορικός και δημοσιογράφος.