Κατά την χθεσινή (20-3-2024) συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων αναφέρθηκαν στην προ ημερησίας συζήτηση τα προβλήματα του φρουρίου Ιτζεδίν. Ο κ. Δήμαρχος ανακοίνωσε ότι ακόμη δεν έχει επιτευχθεί η παραχώρηση του μνημείου στον Δήμο αλλά επίκειται την επόμενη εβδομάδα η ολοκλήρωση των διαδικασιών. Θεωρώντας εντελώς επίκαιρη την ομιλία μου στην σχετική για το Ιτζεδίν εκδήλωση που διοργάνωσε η Δημοτική Κίνηση «Όνειρο είναι τα Χανιά», το Σάββατο 9 Μαρτίου στο ΚΑΜ, ευελπιστώ ότι τα αναφερόμενα σε αυτήν να βοηθήσουν στην ταχύτερη εξέλιξη και καλύτερη αντιμετώπιση του κατεπείγοντος αυτού θέματος:
Ομιλία για το Ιτζεδίν – 9 Μαρτίου 2024 – ΚΑΜ. Το έχουν χαρακτηρίσει ως έξοχο δείγμα της οθωμανικής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής αλλά και το έχουν αποκαλέσει ως την σκληρότερη φυλακή της χώρας. Για το φρούριο Ιτζεδίν ταιριάζει κυρίως ο χαρακτηρισμός του ως τόπου ιστορικής μνήμης, μαρτυρίου και θυσίας. Διατρέχοντας την ιστορία του φρουρίου, το οποίο από στρατιωτικό οχυρό, μετατράπηκε σε φυλακή στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, σε αποθήκη οπλισμού στη γερμανική κατοχή, πάλι σε φυλακή από την απελευθέρωση μέχρι το 1971, σε εγκαταστάσεις του Πολεμικού Ναυτικού στη μεταπολίτευση και το οποίο το 2007 παραχωρήθηκε στο Δημόσιο, διαπιστώνουμε ότι μέσα από το συγκεκριμένο μνημείο διατρέχουμε την ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας. Αυτό, όμως, που συγκρατούμε με οδυνηρή συγκίνηση είναι η θυσία των εκατοντάδων κομμουνιστών και δημοκρατικών πολιτών που φυλακίστηκαν εκεί ως πολιτικοί κρατούμενοι και ορισμένοι εκτελέστηκαν. Για το λόγο αυτό ο Δημήτρης Δαμασκηνός έχει αφιερώσει το πρόσφατο βιβλίο του για το Ιτζεδίν σε όλους τους πολιτικούς κρατούμενους, αγωνιστές για την ελευθερία και την δημοκρατία.
Σε αυτό το μνημείο, το ιδιαίτερα φορτισμένο ιστορικά, έχουν γυριστεί σπουδαίες κινηματογραφικές ταινίες και ένα πρόσφατο πολύ ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ, τα οποία λειτουργούν ως στοιχείο πολιτιστικής/προσθετικής μνήμης της νεοελληνικής κοινωνίας. Επίσης η «αντι-μνήμη» των πολιτικών κρατουμένων και των απογόνων τους αποτελεί την πλέον κρίσιμη παράμετρο για την κατανόηση της ταυτότητάς τους και για την σηματοδότηση του μνημείου ως τόπου μαρτυρίου και θυσίας. Για την προστασία, αποκατάσταση και ανάδειξη του φρουρίου ως μνημείου με υπερτοπική σημασία ενδιαφέρονται και παλεύουν χρόνια ιστορικοί, πολιτικοί, εκπαιδευτικοί, καλλιτέχνες και βέβαια κρατούμενοι και απόγονοι πολιτικών κρατουμένων.
Σήμερα πλέον έχουν προκύψει νέα δεδομένα. Το τελευταίο μπαράζ επισκέψεων, ανακοινώσεων, αιτημάτων και παρουσιάσεων για το μνημείο απέδωσε. Η πάνδημη απαίτηση ικανοποιήθηκε καταρχάς, ακριβώς λίγες μέρες πριν από τις αυτοδιοικητικές εκλογές. Την Τετάρτη 27 Σεπτεμβρίου, ακριβώς την ημέρα που παρουσιάστηκε το βιβλίο του Δ. Δαμασκηνού στα Χανιά, το Δημοτικό Συμβούλιο Χανίων εξέτασε και αποδέχτηκε την παραχώρηση του φρουρίου στον Δήμο, σύμφωνα με έγγραφα της ΕΤΑΔ τα οποία εστάλησαν εσπευσμένα. Παραχωρήθηκε, τελικά, το φρούριο στον Δήμο για 40 + 20 έτη «με σκοπό την αποκατάσταση, ανάδειξη και χρήση του ακινήτου με χρήσεις πολιτιστικού, πολιτισμικού και μουσειακού χαρακτήρα. Για την υλοποίηση των έργων αποκατάστασης θα συναφθεί Προγραμματική Σύμβαση μεταξύ ΕΤΑΔ-Δήμου-ΥΠΠΟ και Περιφέρειας Κρήτης» με όρους και ανταλλάγματα. Το ετήσιο αντάλλαγμα είναι 1.200 ευρώ με πρόβλεψη αναπροσαρμογής, 10% επί των εισπράξεων του Δήμου από τα εισιτήρια εισόδου και 50% επί των μισθωμάτων από τις ιδιωτικοοικονομικές εκμεταλλεύσεις σε χώρους του ακινήτου. Το Δημοτικό Συμβούλιο αποδέχτηκε την απόφαση της ΕΤΑΔ. Τι προκύπτει από τα παραπάνω; Είναι μια αρχή. Μια αρχή που καταδεικνύει ότι και η ίδια η ΕΤΑΔ συνομολογεί τον δημόσιο χαρακτήρα του μνημείου και την αρμοδιότητα του δημοσίου και ειδικότερα του δήμου σε αυτό. Κατά την γνώμη μου, η κίνηση, η πιο ορθή ηθικά και πολιτικά είναι η παραχώρηση του ακινήτου στον Δήμο Χανίων κατά πλήρη κυριότητα χωρίς ανταλλάγματα και όχι απλώς κατά χρήση ώστε ο Δήμος να αποκτήσει πλήρη ιδιοκτησιακά δικαιώματα στο μνημείο του λαού που εκπροσωπεί. Παρά ταύτα, έστω κι έτσι, έστω αργά, σε πρώτη φάση η πρόσφατη εξέλιξη είναι νίκη όλων όσοι πάλεψαν για το μνημείο, είναι νίκη της κοινωνίας των πολιτών. Το αποτέλεσμα είναι υπέρ του μνημείου και αποδέκτες συγχαρητηρίων είναι όσοι πάλεψαν γι’ αυτό. Χρειάζεται όμως επαγρύπνηση ως προς την συνέχεια.
Σήμερα το μνημείο βρίσκεται σε απελπιστική κατάσταση, με το φρούριο να καταρρέει και να είναι κατεπείγουσα η άμεση αποκατάσταση των γκρεμισμένων σημείων. όπως διαπιστώσαμε στην πρόσφατη επίσκεψή μας. Η υπουργός Πολιτισμού είχε δηλώσει το 2023 τα εξής: «αν δεν ολοκληρωθεί η παραχώρηση του μνημείου στον Δήμο Χανίων από την ΕΤΑΔ, τότε ούτε το Υπουργείο Πολιτισμού, ούτε η Περιφέρεια Κρήτης, ούτε ο Δήμος Χανίων μπορούν να προχωρήσουν σε άλλες διαδικασίες. Οσον αφορά στις ετοιμορροπίες, από στατικής και δομικής άποψης του μνημείου, το Υπουργείο Πολιτισμού είχε συγκροτήσει Επιτροπή, σύμφωνα με το άρθρου 41, για την καταγραφή των βλαβών που παρουσιάζει το Φρούριο. Ζήτησε και προτάσεις για την αντιμετώπισή τους. Το πόρισμα της Επιτροπής -16/04/2021- εστάλη κατά αρμοδιότητα, στην ΕΤΑΔ, και στο Ναύσταθμο Κρήτης. Το Υπουργείο Πολιτισμού δεν είναι ο ιδιοκτήτης του φρουριακού συγκροτήματος ώστε να μπορεί να παρέμβει». Έτσι, δεν προχώρησε η υπογραφή ενός Μνημονίου Συναντίληψης και Συνεργασίας μεταξύ Υπουργείου Πολιτισμού και ΕΤΑΔ ώστε να επιτευχθεί η άμεση αποκατάσταση των γκρεμισμένων και ετοιμόρροπων σημείων. Υπάρχουν τέτοια παραδείγματα στην υπόλοιπη Ελλάδα. Δυστυχώς αυτό δεν έγινε εδώ.
Το 2021, το Περιφερειακό Συμβούλιο Κρήτης στο αίτημα–ψήφισμά του προς το Ύπουργείο Πολιτισμού καταλήγει στο ότι «την κύρια ευθύνη φυσικά έχουν οι δημοτικές και περιφερειακές αρχές που δεν πρέπει να αρκεστούν σε διακηρύξεις, αλλά να διεκδικήσουν την προστασία, ανάδειξη και επανάχρηση του Ιτζεδίν ως τόπου ιστορικής μνήμης». Το βασικό ερώτημα είναι πώς για την επανάχρηση του μνημείου θα συνδεθούν σε μια λογική δημοκρατικής συμπερίληψης χωρίς πολιτικούς εξωραϊσμούς οι δύο κύριες αφηγήσεις του η «εθνική– πολιτιστική» και η «κοινωνική – πολιτική»: το μνημείο δηλαδή ως αρχιτεκτόνημα συνδεδεμένο με τους αγώνες των Κρητικών για την απελευθέρωσή τους από τον οθωμανικό ζυγό και η νοηματοδότηση του ως εμβληματικού τόπου μαρτυρίου και θυσίας εκατοντάδων κομμουνιστών και δημοκρατικών πολιτικών κρατουμένων.
Η αποκατάσταση και χρήση του εμβληματικού μνημείου σχετίζεται με τις μνήμες που το διαπερνούν και το στοιχειώνουν. Ανοιχτοί, επισκέψιμοι χώροι για την εξερεύνηση ενός μνημείου αμυντικής αρχιτεκτονικής, πάντα σε συνάφεια με την οδύνη και την ταραχή μπροστά στις φρικτές φυλακές του τόπου μας. Αυτά τα δύο είναι αδιάρρηκτα στο Ιτζεδίν, γι αυτό και η χρήση του δε μπορεί να είναι η συνήθης πολιτιστική αλλά θα άξιζε να ενταχθεί σε διεθνείς πολιτιστικές διαδρομές και δίκτυα τόσο σε σχέση με την οχυρωματική αρχιτεκτονική όσο και με τον χαρακτήρα του ως τόπου εγκλεισμού και βασανιστηρίων. Έτσι θα προωθηθεί μια νέα οπτική αυτής της «δυσάρεστης» κληρονομιάς, αποκηρύσσοντας τέτοια κολαστήρια με κριτικό και ηθικό τρόπο. Υπάρχουν κολαστήρια πολιτικών κρατουμένων σε όλο τον κόσμο που έχουν αποκατασταθεί και γίνονται επισκέψιμοι χώροι για να προβληματίζουν τους επισκέπτες ως προς την χρήση τους κατά το παρελθόν και να τους αποτρέπουν από τέτοιες πράξεις. Υπάρχουν και άλλα που έχουν μετατραπεί σε στεγνά τουριστικά αξιοθέατα και ξενοδοχεία. Ελπίζω να μην επικρατήσει η δεύτερη λογική. Επίσης, για οποιαδήποτε απόφαση δε μπορεί να μην ληφθεί υπόψη η γειτνίαση του μνημείου με τους χώρους που χρησιμοποιεί ο Ναύσταθμος Κρήτης (Ν.Κ.), αλλά και η ύπαρξη και λειτουργία της μεγαλύτερης αεροναυτικής βάσης του Ν.Α.Τ.Ο.
Για τους παραπάνω λόγους και πιστεύοντας πάντα ότι για να κατανοούμε το παρόν πρέπει να κρατάμε ζωντανή την ανάμνηση του παρελθόντος, σε ένα κλίμα σύμπνοιας και δημοκρατικής πορείας, θα ήθελα κατά την γνώμη μου να προτείνω τα εξής προς την Δημοτική Αρχή, η οποία είναι πλέον η επισπεύδουσα και υπεύθυνη για το μνημείο Ιτζεδίν:
1.Να ασκηθεί πίεση ώστε να επισπευτεί η ρύθμιση με την ΕΤΑΔ και των τελευταίων εκκρεμοτήτων, αν αυτό δεν έχει ήδη επιτευχθεί τώρα που μιλάμε.
2.Να προχωρήσουν άμεσα οι επείγουσες εργασίες αποκατάστασης των επικίνδυνων για ετοιμορροπία σημείων του μνημείου, σύμφωνα με το πόρισμα της Επιτροπής του 2021 και σε συνεργασία πάντα με την αρμόδια υπηρεσία του ΥΠΠΟ, την Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Κρήτης, η οποία εδρεύει στο Ηράκλειο.
3.Τα πολύ σοβαρά θέματα σε ένα τόπο λύνονται μαζί με την κοινωνία. Το φρούριο Ιτζεδίν δεν είναι ένα ουδέτερο μνημείο. Ξύνει πληγές και γι αυτό για την επανάχρησή του θεωρώ ότι πρέπει να υπάρξει προβληματισμός και συζήτηση με την κοινωνία. Όταν οι τοπικοί άρχοντες αφουγκράζονται τους πολίτες και συνομιλούν μαζί τους βρίσκεται η καλύτερη λύση. Η πόλη μας, τα Χανιά, έχει να υπερηφανευτεί για τέτοια παραδείγματα κατά το παρελθόν, παραδείγματα που την έκαναν να αποτελέσει πρότυπο, όπως κατά καιρούς μας λένε κάτοικοι άλλων πόλεων. Για τον λόγο αυτό, θεωρώ απαραίτητο στην περίπτωση του Ιτζεδίν τον ορισμό από την Δημοτική Αρχή μιας Επιτροπής, η οποία θα προτείνει την καλύτερη λύση για την χρήση του μνημείου σε συνεργασία Δήμου και κοινωνίας. Στο σημείο αυτό, ως πρόεδρος της ΙΛΑΕΚ θα παρακαλούσα τον κ. Δήμαρχο να συμπεριλάβει στην Επιτροπή, εφόσον η πρόταση αυτή γίνει αποδεκτή, και εκπρόσωπο της Εταιρείας. Εξάλλου, πρώτος ο προκάτοχός του, πρώην δήμαρχος Σούδας κ. Γιάννης Περάκης, ήδη από το 2010 σε επίσκεψη της ΙΛΑΕΚ στο Ιτζεδίν είχε δηλώσει χαρακτηριστικά όταν έκανε πρόταση για δημιουργία φορέα, «να υπάρχει αντιπρόσωπος από την ΙΛΑΕΚ, γιατί έχει μια σπουδαία ιστορική παρουσία κι εδώ πρέπει να παντρέψουμε την ιστορικότητα του χώρου με την αντιστασιακή του συμπεριφορά».
4.Παράλληλα, η Δημοτική Αρχή να προχωρήσει τις διαδικασίες για την υπογραφή Προγραμματικής Σύμβασης με την ΕΤΑΔ, το Υπουργείο Πολιτισμού και την Περιφέρεια Κρήτης για την υλοποίηση των έργων αποκατάστασης, ανάδειξης και χρήσης του μνημείου. Μέσα από την Προγραμματική αυτή θα συνταχθεί η εντελώς απαραίτητη μελέτη αποκατάστασης του συγκροτήματος με βάση και την χρήση που τελικά θα αποφασίσει το Δημοτικό Συμβούλιο μετά την εισήγηση της Επιτροπής που προτείνεται παραπάνω.
Δρ ΜΑΡΙΑ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ-ΒΛΑΖΑΚΗ
Επίτιμη Γεν. Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς
"google ad"
Πρόεδρος ΙΛΑΕΚ