Επιμέλεια αφιερώματος: Δημήτρης Δαμασκηνός*
Ο Αμερικανός John Hersey (1) ήταν από τους πρώτους ξένους φωτορεπόρτερ που βρέθηκαν στον τόπο των γεγονότων. Η μαρτυρία του, αρχικά γραμμένη σε τέσσερα δημοσιογραφικά μέρη, η οποία ωστόσο πρωτοδημοσιεύτηκε ολόκληρη στο περιοδικό «New Yorker» στις 31 Αυγούστου 1946, είχε τεράστιο διεθνή αντίκτυπο, ώστε ακόμα και σήμερα να θεωρείται ως ένα από τα κλασικά πολεμικά ρεπορτάζ.
Παρουσιάζει ενδιαφέρουσα το πώς ο John Hersey αποφάσισε να γράψει αυτό το άρθρο για τη Χιροσίμα. Πριν από την αναχώρηση του το 1946 πρώτα για την Κίνα και κατόπιν την Ιαπωνία, είχε συζητήσει κάποιες ιδέες για την ιστορία που θα έγραφε με έναν από τους συντάκτες του New Yorker, το William Shawn. Υπήρχε η σκέψη να γράψει ένα άρθρο για τη Χιροσίμα ακριβώς έναν χρόνο μετά τη ρίψη της ατομικής βόμβας, στις 6 Αυγούστου του 1945.
Μέχρι εκείνη τη στιγμή αυτό που φαινόταν περισσότερο εντυπωσιακό στους δύο συνεργάτες ήταν να αποτυπωθεί η δύναμη της βόμβας, ώστε το άρθρο να παρουσιάζει την καταστροφή που είχε προκαλέσει στην πόλη, τη φυσική δηλαδή καταστροφή. Ήταν πραγματικά η καταστρεπτική δύναμη της ατομικής βόμβας τέτοια που έδωσε το έναυσμα στον Shawn να οραματιστεί την ιστορία. Όμως ο Hersey, ενώ βρισκόταν ήδη και δούλευε στην Κίνα, προσανατολίστηκε στο να γράψει κάτι για τον αντίκτυπο στους ανθρώπους και όχι στα κτίρια της πόλης.
Ας αφήσουμε, όμως, τον ίδιο τον John Hersey να διηγηθεί αυτή την ιστορία που του συνέβη στην Κίνα, όταν σε μία αποστολή είχε επιβιβαστεί σε κάποιο αμερικάνικο αντιτορπιλικό στη Σαγκάη:
“Μερικά μέλη του πληρώματος μου έφεραν κάποια βιβλία από τη βιβλιοθήκη του πλοίου, ένα από τα οποία ήταν “Η γέφυρα του San Luis Rey” του Θόρντον Ουάιλντερ. Διαβάζοντας αυτό το μυθιστόρημα, αντιλήφθηκα τη δυνατότητα μιας άλλης φόρμας για το άρθρο της Χιροσίμα. Το βιβλίο αφορούσε αφενός στο πώς πέντε άνθρωποι σκοτώθηκαν, όταν κατέρρευσε μια κρεμαστή γέφυρα με σχοινιά πάνω από ένα φαράγγι στο Περού και αφετέρου στο πώς εκείνη την ιδιαίτερη στιγμή συνέβη να βρεθούν μαζί και οι πέντε στο δρόμο που τους οδηγούσε στη μοίρα του τον καθένα. Η δομή αυτή μου φαινόταν να είναι ένας πιθανός τρόπος αντιμετώπισης αυτής της πολύ σύνθετης ιστορίας της Χιροσίμα, να πάρει δηλαδή κανείς έναν αριθμό ανθρώπων – μισή ντουζίνα, όπως αποδείχθηκε στο τέλος- και να καταγράψει ποιά μονοπάτια διέσχισε ο καθένας για να φτάσει σε αυτή τη στιγμή της κοινής καταστροφής. Έτσι πήγα στην Χιροσίμα και άρχισα αμέσως να ψάχνω για τους ανθρώπινους τύπους που θα ταίριαζαν σε αυτό το μοτίβο… Πρέπει να είχα μιλήσει με 40 ή 50 άτομα, προσπαθώντας να βρω αυτά που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν σε ό,τι ήθελα να κάνω. Τελικά περιόρισα τα άτομα για τα οποία έγραψα και πήρα τις ιστορίες τους σε έξι. Ξόδεψα περίπου τρεις εβδομάδες κάνοντας το κι έπειτα ήρθα στο σπίτι και έγραψα το άρθρο, σε περίπου ένα μήνα, υποθέτω “(2)
Το περιοδικό TIME έγραψε αργότερα γι’ αυτό το ρεπορτάζ:
«Κάθε Αμερικανός που έχει επιτρέψει στον εαυτό του να κάνει αστεία για τις πυρηνικές βόμβες, ή που έχει καταλήξει να τις θεωρεί απλά ως ένα εντυπωσιακό φαινόμενο που μπορεί πλέον να γίνει αποδεκτό ως μέρος του πολιτισμού, όπως το αεροπλάνο και ο βενζινοκινητήρας , ή που έχει επιτρέψει στον εαυτό του να κάνει εικασίες ως προς το τι θα μπορούσαμε να κάνουμε, αν ήμασταν αναγκασμένοι να συμμετέχουμε σε ένα άλλο πόλεμο, θα πρέπει να διαβάσει τον κ. Hersey”.
Αργότερα το ίδιο περιοδικό, όταν το ρεπορτάζ του Hersey κυκλοφόρησε και σε βιβλίο, έγραψε πως είναι “το πιο διάσημο κομμάτι της δημοσιογραφίας που έχει προκύψει από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο”. Το 1999 μάλιστα, αυτό το ρεπορτάζ κρίθηκε ως το καλύτερο κομμάτι της αμερικανικής δημοσιογραφίας του 20ου αιώνα από μια ομάδα 36 προσωπικοτήτων που συνδέονταν με το τμήμα δημοσιογραφίας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης.
Μια τέτοια κορυφαία διάκριση φυσικά μόνο τυχαία δεν είναι, μιας και το άρθρο του Hersey για τη Χιροσίμα και το βιβλίο που ακολούθησε θεωρούνται ως από τα πρώτα παραδείγματα της Νέας δημοσιογραφίας, στην οποία οι αφηγηματικές τεχνικές της μυθιστοριογραφίας έχουν επισυναφθεί στο ρεαλιστικό ρεπορτάζ. Το άρθρο του Hersey είναι η πετυχημένη σύντηξη των στοιχείων του ρεπορτάζ με το ρυθμό και τις τεχνικές του μυθιστορήματος. Η απλή πρόζα (3) του Hersey, η οποία εξυμνήθηκε από τους κριτικούς ως ένα μοντέλο συγκρατημένη αφήγησης, έχει ως βιβλίο πουλήσει πάνω από τρία εκατομμύρια αντίτυπα.
Ας πάρουμε, όμως, μια ιδέα από το ρεπορτάζ του John Hersey για τη Χιροσίμα με το απόσπασμα που ακολουθεί:
[…] “Εκείνο το πρωινό, πριν από τις έξι, ήταν ήδη τόσο φωτεινό και ζεστό, που η ημέρα προβλεπόταν καυτή. Λίγες στιγμές αργότερα, ήχησε μια σειρήνα: το κουδούνισμα του ενός λεπτού ανήγγειλε την παρουσία εχθρικών αεροπλάνων, αλλά με τη συντομία του υποδείκνυε, επίσης, στους κατοίκους της Χιροσίμα ότι επρόκειτο για μικρό κίνδυνο. Γιατί κάθε μέρα, την ίδια ώρα, όταν το αμερικανικό μετεωρολογικό αεροσκάφος πλησίαζε την πόλη, η σειρήνα αντηχούσε.
Η Χιροσίμα είχε σχήμα ανεμιστήρα: η πόλη ήταν χτισμένη πάνω σε έξι νησιά που χωρίζονταν από τους επτά ποταμούς του δέλτα και διακλαδώνονταν έξω από την ακτή Ότα. Οι οικιστικές περιοχές και οι εμπορικές συνοικίες της κάλυπταν περισσότερα από έξι τετραγωνικά χιλιόμετρα στο κέντρο της αστικής περιμέτρου. Εκεί διέμεναν τα τρία τέταρτα των κατοίκων της. Διάφορα προγράμματα εκκένωσης είχαν μειώσει σημαντικά τον πληθυσμό της, ο οποίος είχε φτάσει τους 245.000 κατοίκους, από 380.000 που ήσαν πριν από τον πόλεμο. Τα εργοστάσια και οι ζώνες πολυτελών κατοικιών, καθώς και τα λαϊκά προάστια, βρίσκονταν στις παρυφές (4) της πόλης. Στο νότιο τμήμα βρισκόταν το αεροδρόμιο, οι αποβάθρες και το λιμάνι, στην εσωτερική πλευρά της θάλασσας που βρέχει τα νησιά.(5)
Ένα παραπέτασμα (6) βουνών κλείνει τον ορίζοντα στις τρεις υπόλοιπες πλευρές του δέλτα.
Το πρωινό ξανάγινε ήρεμο, ήσυχο. Δεν ακουγόταν κανένας ήχος αεροπλάνου. Τότε, ξαφνικά, ο ουρανός σχίστηκε από μια φωτεινή δέσμη, κίτρινη και λαμπερή σαν δέκα χιλιάδες ήλιους. Κανείς δεν θυμάται να άκουσε τον παραμικρό θόρυβο στη Χιροσίμα, όταν εξερράγη η βόμβα. Αλλά ένας ψαράς που βρισκόταν στο καΐκι του, κοντά στο Τζούζου, στην εσωτερική θάλασσα, είδε τη λάμψη και άκουσε την τρομακτική έκρηξη.
Απείχε 32 χιλιόμετρα από τη Χιροσίμα και, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, ο θόρυβος ήταν πολύ πιο εκκωφαντικός (7) από όταν τα Β-29 είχαν βομβαρδίσει το νησί Ιγουακίνι, που βρίσκεται σε απόσταση μόλις οκτώ χιλιομέτρων.
«Θέλουν να μας κάψουν»
Ένα σύννεφο σκόνης άρχισε να υψώνεται πάνω από την πόλη, σκοτεινιάζοντας τον ουρανό, σαν να σουρούπωσε. Στρατιώτες βγήκαν από ένα χαράκωμα, με το αίμα να έχει μουσκέψει το πρόσωπό τους, το στήθος τους, τους ώμους τους. Ήταν σιωπηλοί και τα είχαν χαμένα. Ήταν μια εφιαλτική εικόνα. Τα πρόσωπά τους ήταν ολότελα καμένα, οι κόγχες των ματιών άδειες και το υγρό των λιωμένων ματιών τους έσταζε πάνω στα μάγουλά τους. Σίγουρα θα πρέπει να έβλεπαν προς τον ουρανό τη στιγμή της έκρηξης. Τα στόματά τους δεν ήταν πια παρά πληγές πρησμένες και γεμάτες πύον…
Τα σπίτια φλέγονταν. Και σταγόνες νερού, σαν μικρές μπάλες του μπιλιάρδου, άρχισαν να πέφτουν. Ήταν σταγόνες συμπυκνωμένης υγρασίας, που έπεφταν από το τεράστιο μανιτάρι καπνού, σκόνης και θραυσμάτων της σχάσης (8), το οποίο είχε ήδη υψωθεί πολλά χιλιόμετρα πάνω από τη Χιροσίμα. Οι σταγόνες ήταν πολύ χοντρές για να είναι φυσιολογικές. Κάποιος άρχισε να φωνάζει: «Οι Αμερικανοί μάς βομβαρδίζουν με βενζίνη. Θέλουν να μας κάψουν!»
Αλλά ήταν σαφώς σταγόνες νερού, κι όσο έπεφταν, ο άνεμος άρχισε να φυσά όλο και πιο δυνατά, ίσως λόγω του εκπληκτικού γυρίσματος του αέρα που οφειλόταν στην καιγόμενη πόλη. Τεράστια δέντρα έπεσαν κατά γης, κι άλλα, μικρότερα, ξεριζώθηκαν και εκσφενδονίστηκαν στον αέρα, όπου στριφογύριζαν, σαν σε χοάνη τρελής λαίλαπας (9), τα υπολείμματα της πόλης: κεραμίδια, πόρτες, παράθυρα, ρούχα, χαλιά….
Από τους 245.000 κατοίκους, σχεδόν οι 100.000 πέθαναν ή πληγώθηκαν θανάσιμα τη στιγμή της έκρηξης. Άλλες 100.000 τραυματίστηκαν. Τουλάχιστον 10.000 από τους τραυματίες, που μπορούσαν να μετακινηθούν, κατευθύνθηκαν προς το κεντρικό νοσοκομείο της πόλης, το οποίο, όμως, δεν ήταν σε θέση να δεχτεί τέτοια «εισβολή». Από τους 150 γιατρούς της Χιροσίμα, οι 65 πέθαναν ακαριαία. Όλοι οι υπόλοιποι είχαν τραυματιστεί. Και από τους 1.780 νοσοκόμους, οι 1.654 είτε είχαν πεθάνει είτε είχαν τραυματιστεί τόσο, ώστε να μην μπορούν να δουλέψουν. Οι τραυματίες σέρνονταν μέχρι να φτάσουν και βολεύονταν οπουδήποτε.
Καθισμένοι ή ξαπλωμένοι ακόμη και κατάχαμα, στις αίθουσες αναμονής, στους διαδρόμους, τα εργαστήρια, τα δωμάτια, τις σκάλες, την πύλη εισόδου ή κάτω, στον χώρο στάθμευσης, και έξω, όσο έφτανε ανθρώπου μάτι, στους ερειπωμένους δρόμους… Οι πιο ελαφρά τραυματισμένοι φρόντιζαν τους ακρωτηριασμένους.
Ολόκληρες οικογένειες με παραμορφωμένα πρόσωπα βοηθούσαν η μία την άλλη. Κάποιοι τραυματίες έκλαιγαν. Οι περισσότεροι έκαναν εμετό. Μερικοί είχαν τα φρύδια καμένα και το δέρμα κρεμόταν από τα πρόσωπα και τα χέρια τους. Άλλους ο πόνος τους ανάγκαζε να έχουν τα χέρια τους ψηλά, σαν να κρατούσαν κάτι βαρύ. Αν έπιανες έναν τραυματία από το χέρι, μεγάλα κομμάτια δέρμα ξεκολλούσαν, σαν να ήταν γάντι…
Πολλοί ήταν γυμνοί ή φορούσαν κουρέλια. Κίτρινα αρχικά, τα εγκαύματα γίνονταν κόκκινα, φούσκωναν, και το δέρμα αποκολλούνταν. Κι έπειτα, άρχιζαν να πυορροούν και να αναδύουν μια μυρωδιά που προκαλούσε ναυτία. Πάνω σε κάποια γυμνά κορμιά, τα εγκαύματα είχαν χαράξει το σχήμα των κατεστραμμένων ρούχων.
Με το βλέμμα κενό
Πάνω στο δέρμα μερικών γυναικών -καθώς το άσπρο ανακλούσε τη θερμότητα της βόμβας και το μαύρο την απορροφούσε και την έκανε να διαπερνά το δέρμα-, έβλεπες τα σχέδια των λουλουδιών από τα κιμονό (10) τους. Σχεδόν όλοι οι τραυματίες προχωρούσαν σαν υπνοβάτες, με όρθιο το κεφάλι, σιωπηλοί, κενό βλέμμα.
Όλα τα θύματα που υπέστησαν εγκαύματα και τις συνέπειες της έκρηξης, δέχτηκαν θανάσιμη ακτινοβολία. Η ραδιενέργεια κατέστρεψε τα κύτταρα, προκάλεσε εκφυλισμό του πυρήνα τους και διέσπασε τη μεμβράνη τους.
Όσοι δεν πέθαναν ακαριαία, ακόμη κι αν δεν τραυματίστηκαν, άρχισαν γρήγορα να αρρωσταίνουν. Είχαν ναυτίες, φοβερούς πονοκεφάλους, διάρροιες, πυρετό. Συμπτώματα που διαρκούσαν αρκετές μέρες. Η δεύτερη φάση άρχισε δέκα ή δεκαπέντε μέρες μετά τη βόμβα. Τα μαλλιά τους άρχισαν να πέφτουν. Έπειτα, ερχόταν η διάρροια και πυρετός, που μπορούσε να φτάσει τους 41 βαθμούς.
Είκοσι πέντε με τριάντα μέρες μετά την έκρηξη, εμφανίζονταν οι πρώτες διαταραχές του αίματος: τα ούλα μάτωναν, ο αριθμός των λευκών αιμοσφαιρίων μειωνόταν δραματικά, όσο έσπαζαν τα αγγεία του δέρματος και της βλεννογόνου (11). Η μείωση των λευκών αιμοσφαιρίων μείωνε και την άμυνα απέναντι στις μολύνσεις, η παραμικρή πληγή απαιτούσε εβδομάδες για να ιαθεί, οι ασθενείς προσβάλλονταν από χρόνιες μολύνσεις του λαιμού και του στόματος.
Στο τέλος της δεύτερης φάσης -αν ο ασθενής είχε επιζήσει- εμφανιζόταν η αναιμία, δηλαδή η μείωση των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Στη διάρκεια αυτής της φάσης, πολλοί ασθενείς πέθαιναν από μολύνσεις της πνευμονικής κοιλότητας.
Τα φλας της βόμβας
Όλοι όσοι επέβαλαν στον εαυτό τους αρκετή ανάπαυση μετά την έκρηξη, είχαν μικρότερη πιθανότητα να νοσήσουν από εκείνους που παρέμειναν πολύ δραστήριοι.
Οι πιο ηλικιωμένοι σπάνια υπέκυπταν. Η γονιμότητα των ανθρώπων επηρεάστηκε τραγικά: οι άντρες κατέληξαν στείροι, όλες οι έγκυοι γυναίκες απέβαλαν και όλες οι γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία διαπίστωσαν ότι ο έμμηνος κύκλος τους σταμάτησε…
Οι πρώτοι ιάπωνες επιστήμονες, που έφτασαν μερικές εβδομάδες μετά την έκρηξη, παρατήρησαν ότι η λάμψη της βόμβας είχε αποχρωματίσει το μπετόν. Σε κάποια σημεία, η βόμβα είχε αφήσει σημάδια που αντιστοιχούσαν στη σκιά των αντικειμένων που η αναλαμπή της είχε φωτίσει.
Για παράδειγμα, οι ειδικοί βρήκαν πάνω στην οροφή του κτιρίου του Εμπορικού Επιμελητηρίου «εντυπωμένη» τη σκιά κάποιου που εκτοξεύτηκε εκεί από τον πύργο του κτιρίου. Συναντάμε, επίσης, ανθρώπινες φιγούρες πάνω σε τοίχους, σαν αρνητικά φωτογραφιών.
Στο επίκεντρο της έκρηξης, στη γέφυρα που βρίσκεται κοντά στο Μουσείο των Επιστημών, ένας άνθρωπος και το κάρο του αποτυπώθηκαν με τη μορφή μιας σκιάς τόσο ακριβούς, που δείχνει ότι ο άνθρωπος ήταν έτοιμος να μαστιγώσει το άλογό του, τη στιγμή που η έκρηξη τους αφάνισε κυριολεκτικά…. (12)
Σημειώσεις:
1. John Richard Hersey (1914-1993), δημοσιογράφος του «Time Magazine» και του «New Yorker». Συγγραφέας, ανάμεσα στα άλλα, του «Α Bell for Adano» (βραβείο Πούλιτζερ, 1945) και του «Hirosima» (Νέα Υόρκη, 1946), από το οποίο προέρχονται τα αποσπάσματα που δημοσιεύονται εδώ. Αφιέρωσε τη ζωή του στον αγώνα κατά των πυρηνικών.
2. Aπόσπασμα από το άρθρο του Robert Messenger (Camberra-Australia), John Hersey, his Olivetti portable typewriter, and his Hiroshima story, Tuesday, 11 August 2015. (Μετάφραση από τα Αγγλικά: Δημήτρης Δαμασκηνός).
3. πρόζα η: 1. ο πεζός λόγος (σε αντιδιαστολή προς την ποίηση): H ποίηση και η ~. 2. έργο γραμμένο σε πεζό λόγο: Έγραψε ποίηση αλλά και ~. 3. το δραματικό θέατρο (σε αντιδιαστολή προς το μουσικό, την επιθεώρηση): Θέατρο πρόζας. 4. οι διάλογοι στην επιθεώρηση (σε αντιδιαστολή προς το τραγούδι).
4. παρυφή η (συνήθ. πληθ.): η άκρη κάθε πράγματος, ιδίως μιας έκτασης: Στις παρυφές του δάσους / της κοιλάδας / του χωριού. Πλήθος από παράνομα κτίσματα υπάρχουν στις παρυφές της πόλης μας.
5. Η Χιροσίμα βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της νήσου Χόνσου, της πιο μεγάλης του ιαπωνικού αρχιπελάγους, στις όχθες της εσωτερικής θάλασσας που σχηματίζεται από αυτήν και τα νησιά Σικόκου και Κιούσου.
6. παραπέτασμα το: (λόγ.) μεγάλη, συνήθ. πτυχωτή επιφάνεια (κυρ. από χοντρό ύφασμα) ή σπανιότερα ειδική κατασκευή (π.χ. παραβάν) για την κάλυψη, απομόνωση, διαχωρισμό χώρων ή τμημάτων χώρων: Bαριά παραπετάσματα κρέμονταν από τα παράθυρα. Tο δωμάτιο χωριζόταν στα δύο μ’ ένα ~.
7. εκκωφαντικός -ή -ό: (για ήχο) που είναι τόσο ισχυρός, ώστε να προκαλεί προσωρινή κώφωση, να μην επιτρέπει να ακουστεί τίποτε άλλο• που μας ξεκουφαίνει: ~ κρότος / θόρυβος. Ο ~ ήχος της σειρήνας.
8. σχάση η: τομή, διάσπαση, κυρίως ως όρος της πυρηνικής φυσικής: ~ του πυρήνα του ατόμου, διάσπαση σε δύο μέρη που έχουν περίπου ίση μάζα.
9. λαίλαπα η: 1. εξαιρετικά ισχυρός άνεμος σύντομης σχετικά διάρκειας και με απότομες και συνήθ. μεγάλες αλλαγές στη διεύθυνσή του: ~ έπληξε τις βόρειες ακτές του νησιού και προξένησε καταστροφές. 2. (μτφ.) για κτ. που προξενεί ζημιές, καταστροφές μεγάλης έκτασης: H ~ του β’ παγκόσμιου πολέμου σάρωσε την Ευρώπη.
10. κιμονό το (άκλ.): 1. παραδοσιακό γιαπωνέζικο ένδυμα, μακρύ ως τους αστραγάλους, σταυρωτό μπροστά, χωρίς ραφές, με πολύ φαρδιά μανίκια που αποτελούν συνέχεια του υπόλοιπου ενδύματος, το οποίο συγκρατείται στη μέση με φαρδιά ζώνη. 2. κάθε ένδυμα όμοιο προς το αντίστοιχο γιαπωνέζικο, κυρίως ως προς το σχέδιο. || (παρωχ.) μανίκια ~, τα ζαπονέ.
11. βλεννογόνος -ος -ο: που παράγει ή που εκκρίνει βλέννα: Bλεννογόνοι αδένες / θύλακοι. || (ως ουσ.) ο βλεννογόνος (υμένας ή χιτώνας), μεμβράνη που καλύπτει εσωτερικά ορισμένες κοιλότητες του ανθρώπινου σώματος: Εντερικός / γαστρικός / στοματικός / ρινικός ~.
12. Βλ. JOHN HERSEY, «Ήμουν εκεί στις 6 Αυγούστου 1945», LE MONDE, αναδημοσίευση: Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 07 Αυγούστου 2005.
* Ο Δημήτρης Δαμασκηνός είναι εκπαιδευτικός Δ.Ε. – ιστορικός, negreponte2004@yahoo.gr