«Όποτε οι άλλοι συμφωνούν μαζί μου, αισθάνομαι ότι δεν πρέπει να έχω δίκιο.», Όσκαρ Ουάιλντ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Οι διανοούμενοι υπήρξαν ανέκαθεν οι στυλοβάτες του συστήματος. Αυτοί που του έδιναν την ηθική και επιστημονική δικαίωση (κλασσικό παράδειγμα για την εποχή του υπήρξε ο Χέγκελ). Υπήρξαν όμως και πολλοί διανοούμενοι (επιστήμονες, φιλόσοφοι, συγγραφείς κλπ) που υποστήριξαν τον αναρχισμό με λόγια και με πράξεις χωρίς να ταυτιστούν απόλυτα μαζί του ή με τις επικρατούσες τάσεις του.
Η επιρροή αυτών των επαναστατών υπήρξε σημαντική. Σήμερα δεν έχουν όμως το στάτους επαναστατών όπως π.χ. ο Μπακούνιν και ο Μαλατέστα. Αυτό γίνεται πιστεύω για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον πολλοί απ’ αυτούς τους διανοούμενους είχαν σημαντική συνεισφορά (επιστημονική, καλλιτεχνική και ανθρωπιστική) στην πορεία του δυτικού πολιτισμού και έτσι η αστική προπαγάνδα αποκρύβει τη δράση που εκείνοι είχαν σαν αναρχικοί και επαναστάτες. Ότι δεν κολλάει με την κυρίαρχη εικόνα της εξουσίας πρέπει να σβηστεί .’
Ένα γενικό και διαχρονικό παράδειγμα αποτελεί το πώς πολλές φορές το underground του χθες γίνεται η αναγνωρισμένη και καθαγιασμένη τέχνη του σήμερα (συχνά δεν αναφέρονται καν οι underground ή και αναρχικές ρίζες κάποιας καλλιτεχνικής τάσης που έγινε με το χρόνο κυρίαρχη).
Δεύτερον, μία μερίδα αναρχικών, λόγω άγνοιας ή στενότητας σκέψης (ειδικά σε ζητήματα πολιτικής καθαρότητας), θεωρούν λανθασμένα ότι αναρχισμός αποτελεί ένα συγκεκριμένο και απόλυτο κίνημα. Ότι μόνο συγκεκριμένοι διανοητές πρέπει να διαβαστούν, ενώ άλλοι δεν αξίζουν κλπ. Έτσι όμως καταλήγουν να πιστεύουν σε ένα δόγμα. Μοιραία το ενδιαφέρων στη μελέτη έχουν μονοπωλήσει συγκεκριμένοι μεγάλοι διανοητές και επαναστάτες όπως ο Μπακούνιν, ο Κροπότκιν και ο Στίρνερ.
Ο αναρχισμός όμως δεν αποτελεί ένα συνεκτικό και μονολιθικό κοινωνικό κίνημα. Η δύναμη του αναρχισμού βρίσκεται στην αιρετική του δύναμη. Θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια κάποιους διανοητές που παρά τα αναρχικά τους πιστεύω, μείνανε σχετικά παραγκωνισμένοι μέσα στην ιστορία του αναρχισμού και αποτελούν αιρετικούς διανοουμένους που δε συμβιβάστηκαν με την εξουσία, όπως έκανε η πλειοψηφία των «ανθρώπων των γραμμάτων».
ΑΙΡΕΤΙΚΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ
Ένα πρώτο παράδειγμα είναι ο Ότο Γκρος (1877-1920) που ήταν ένας Αυστριακός ψυχαναλυτής. Αρχικά ήταν μαθητής του Σίγκμουντ Φρόιντ και αργότερα έγινε αναρχικός και εντάχθηκε στην ουτοπική κοινότητα Ascona. Ο Γκρος επηρέασε τους ντανταιστές. Σε επιστημονικό όμως επίπεδο, οι απόψεις του εξοστρακίστηκαν από το ψυχαναλυτικό κίνημα και δεν έχει συμπεριληφθεί στην ιστορία της ψυχανάλυσης. Βέβαια ο Γκρος ήταν πρωτοπόρος της σεξουαλικής απελευθέρωσης και της αντι-ψυχιατρικής. Βασικά ο Γκρος απόρριψε την άποψη του Φρόυντ ότι η ψυχολογική καταπίεση των ενστίκτων έχει θετικές συνέπειες (καθώς σύμφωνα με τον Φρόυντ συνεισφέρει στην πρόοδο του πολιτισμού). Επηρέασε πολύ τον Carl Jung. Γενικά πέρα από τον γεωγράφο Κροπότκιν και τον Τσόμσκι, ελάχιστοι αναρχικοί λόγω της αντικομφορμιστικής τους στάση, αναγνωρίζονται από την επιστημονική κοινότητα ακόμα και αν η συνεισφορά τους υπήρξε μεγάλη. Ο Γκρος πέθανε από πείνα το 1920. Στην πρόσφατη ταινία του Κρονεμπέργκ «A dangerous method» όπου παρουσιάζεται σαν ενδιαφέρων ανατρεπτική προσωπικότητα, δεν αναφέρεται ότι υπήρξε αναρχικός…
Για τον Οσκαρ Ουάλντ πολλά είναι γνωστά. Παραδόξως οι αναρχικές του τάσεις αποσιωπούνται. Τον θυμούνται σήμερα σαν μεγάλο συγγραφέα και πρωτοπόρο στη σεξουαλική απελευθέρωση. Η ομοφυλοφιλία του προκάλεσε ιδιαίτερη αίσθηση στην εποχή του. Ο Ουάιλντ συνδέθηκε με τον ποιητή Λόρδο Άλφρεντ Ντάγκλας. Πατέρας του ήταν ένας Μαρκήσιος, τον οποίο ο Ουάιλντ μήνυσε μετά από προσωπικές επιθέσεις του μαρκήσιου. Η πράξη του Ουάιλντ στράφηκε τελικά εναντίον του, καθώς βρέθηκε ο ίδιος κατηγορούμενος για ομοφυλοφιλία. Καταδικάστηκε σε καταναγκαστικά έργα δύο ετών. Η περίοδος της φυλάκισης επέδρασε στην υγεία του Όσκαρ Ουάιλντ, ο οποίος μετά την αποφυλάκισή πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του απομονωμένος. Οι εμπειρίες του στη φυλακή καταγράφτηκαν στο συγκλονιστικό ποίημα «Η Μπαλάντα της φυλακής του Ρήντιγκ».
«Μες στη φυλακή του Ρήντινγκ, κοντά στη πόλη, είν’ ένας ατιμασμένος τάφος. Μες σ’ αυτόν κείτεται ένας άνθρωπος που η άγρια φλόγα τονε λυώνει, τυλιγμένος σ’ ένα σεντόνι που ‘χε το χρώμα της φωτιάς κι ο τάφος του δεν έχει λουλούδια, μήτε κι όνομα. Εκεί ας κοιμάται ως τη μέρα που ο Χριστός θα καλέσει τους νεκρούς από τους τάφους να ξυπνήσουνε. Δεν οφελούνε σ’ αυτόνε στεναγμοί, σπαραγμός και δάκρια. Ο άνθρωπος είχε σκοτώσει ό,τι αγαπούσε κι έπρεπε να πεθάνει. Και καθένας σκοτώνει ό,τι αγαπά κι όλοι ας ξέρουμε πως ο νέος σκοτώνει με τα μάτια γεμάτα μίσος, άλλοι με χαϊδευτικά λόγια, ο δειλός μ’ ένα φιλί κι ο αντρείος με το σπαθί.»
Στο «Η ψυχή του ατόμου κάτω από το σοσιαλισμό » (1891) ο Όσκαρ Ουάιλντ αναπτύσσει τις αναρχικές του απόψεις. Στον καπιταλισμό οι άνθρωποι είναι δυστυχισμένοι. Ο αλτρουισμός δε βοηθά γιατί δεν χτυπά την αιτία του προβλήματος: την άνιση κατανομή του πλούτου. Ο ελευθεριακός σοσιαλισμός αντίθετα θα επιτρέψει σε όλους να αναπτύξουν τα χαρίσματα της ψυχής τους (καθώς ο αγώνας για τα προς το ζην και ο μόχθος καταστρέφουν τις πιο θετικές πνευματικές δυνάμεις του ανθρώπου) και έτσι να φτάσουν μέσα από το σοσιαλισμό σε ένα υγιή ατομικισμό. Τι είναι όμως αυτός ο ατομικισμός κατά τον Όσκαρ Ουάιλντ? Για τον Ουάιλντ λοιπόν ο ελευθεριακός σοσιαλισμός θα επιτρέψει στο άτομο να πραγματωθεί σαν καλλιτέχνης. Στην τέχνη βρίσκεται η κορύφωση της ανθρώπινης ζωής. Η τέχνη είναι ατομικισμός σύμφωνα με τον Ουάιλντ. Στο «Βέρα η μηδενίστρια»ο Ουάιλντ περιγράφει τον αγώνα των ρώσων μηδενιστών ενάντια στην τυραννία. Τέλος τον ρόλο που έπαιξαν οι πολιτικές του απόψεις (εκτός από τις ερωτικές του προτιμήσεις) στην καταδίκη του, είναι κάτι που δε γνωρίζω και μάλλον δε θα το μάθουμε ποτέ. Σίγουρα όμως με κάνει να αναρωτηθώ η υπόθεση του τι θα γινόταν αν στη θέση του Ουάιλντ βρίσκονταν κατηγορούμενος κάποιος φιλοβασιλικός και φιλοκαθεστωτικός δανδής.
Τον Τολστόι στις μέρες μας το θυμούνται σαν μεγάλο συγγραφέα. Ήταν όμως από τους βασικούς εμπνευστές του κινήματος των Αναρχοχριστιανών. Το έργο του Λέοντα Τολστόι «Η βασιλεία του Θεού είναι μέσα σας» είναι ένα βασικό έργο στην κατανόηση του αναρχοχριστιανισμού. Ο αναρχοχριστιανισμός του Τολστόι είναι πιο κοντά στον αναρχοκομμουνισμού του Κροπότκιν, αν και είναι πασιφιστικός. Ο Γκάντι επηρεάστηκε πολύ από τον Τολστόι οπότε αν και έμμεσα ο αναρχοχριστιανισμός επηρέασε τις μεγάλες πολιτικές εξελίξεις στην Ινδία. Ο Ντοστογιέφσκι, ένας άλλος μεγάλος ρώσος συγγραφέας, στην αρχή της ζωής του υπήρξε ουτοπικός σοσιαλιστής. Συνελήφθηκε από τον τσαρική αστυνομία και υπέστη απίστευτα βασανιστήρια. Μάλιστα έζησε και μια εικονική εκτέλεση . Στη συνέχεια της ζωής του έγινε υποστηρικτής του Τσάρου!
Ο Καρυωτάκης δεν υπήρξε αναρχικός αν και μετάφρασε ποίηση αναρχικών (και αυτό για τη συγκεκριμένη εποχή λέει πολλά). Η εικόνα του καταθλιπτικού και απολίτικου καλλιτέχνη αποτελεί σαφής ιστορική παραχάραξη. Μια παραχάραξη που έπραξε η αστική τάξη σε ένα από τους μεγαλύτερους επικριτές της. Ο πεσιμισμός της ποίησης του ήταν κοινωνικός πεσιμισμός. Είχε επίσης χιουμοριστική πλευρά καθώς έβγαζε σατιρική εφημερίδα κι έγραψε επιθεωρήσεις. Στηλίτευσε ανελέητα την εξουσία. Είχε υποστεί άπειρες διώξεις από τους προϊσταμένους του στη δημόσια διοίκηση. Υπήρξε συνδικαλιστής και δεν συνδιαλέχτηκε με την κεντρική εξουσία, γι’ αυτό και μετατέθηκε στην Πάτρα και τέλος στην Πρέβεζα, όπου αυτοκτόνησε. Ο Καρυωτάκης μάλλον αυτοκτόνησε όχι γιατί ήταν καταθλιπτικός αλλά για να αποφύγει να νοσηλευτεί σε ψυχιατρική κλινική, καθώς έτσι θεράπευαν τότε τη σύφιλη την οποία ο Καρυωτάκης είχε κολλήσει νεότερος. Είχε έντονα κριτική ματιά και υποστήριζε πάντα προοδευτικές απόψεις (είχε προασπιστεί μάλιστα σθεναρά τους πρόσφυγες της μικρασιατικής καταστροφής). Πολλά κείμενα του Καρυωτάκη ήταν πολιτικά ρεπορτάζ.
«Βέβαια. Έπρεπε να σκύψω μπροστά στον ένα και, χαϊδεύοντας ηδονικά το μαύρο σεβιότ – παφ, παφ, παφ -, “έχετε λίγη σκόνη” να ειπώ “κύριε Άλφα”. Ύστερα έπρεπε να περιμένω στη γωνία, κι όταν αντίκριζα την κοιλιά του άλλου, αφού θα’χα επί τόσα χρόνια παρακολουθήσει τα αισθήματα και το σφυγμό της, να σκύψω άλλη μια φορά και να ψιθυρίσω εμπιστευτικά : “Αχ, αυτός ο Άλφα, κύριε Βήτα”… Έπρεπε να σκύψω, να σκύψω, να σκύψω. Τόσο που η μύτη μου να ενωθεί με τη φτέρνα μου. Έτσι βολικά κουλουριασμένος, να κυλώ και να φθάσω. Κανάγιες !Το ψωμί της εξορίας με τρέφει. Κουρούνες χτυπούν τα τζάμια της κάμαράς μου. Σε βασανισμένα στήθη χωρικών βλέπω να δυναμώνει η πνοή που θα σας σαρώσει.»
Ο Φραντς Κάφκα που στις μέρες μας αποτελεί κάτι σαν εθνικό προϊόν και σύμβολο της Τσεχίας, υπήρξε αντιεξουσιαστής με τον τρόπο του. Για τον Κάφκα έχουν πει ότι υπήρξε αρνητικός αναρχικός με την έννοια ότι έβλεπε τη φρίκη της κρατικού ολοκληρωτισμού και έγραψε γι’αυτήν αλλά δεν υπήρξε επαναστάτης της δράσης. Σίγουρα είχε διαβάσει Κροπότκιν και είχε παρευρεθεί σε κάποιες ομιλίες αναρχικών στη Πράγα.
Ο Αλμπέρ Καμύ είναι γνωστός υπαρξιστής συγγραφέας συνεχιστής και μαθητής του Κάφκα. Υπήρξε επίσης στηλιτευτής του ολοκληρωτισμού και ανθρωπιστής. Ο Καμύ στο κλασσικό του έργο «Ο εξεγερμένος άνθρωπος», υπήρξε θετικός απέναντι στο αναρχικό κίνημα χωρίς να ασπάζεται απόλυτα τον αναρχισμό. Πρέσβευε ότι η βία των επαναστατών πρέπει να είναι αμυντική και ποτέ εκδικητική. Δικαιοσύνη και δημοκρατία πρέπει να πηγαίνουν μαζί αλλιώς η επανάσταση είναι καταδικασμένη. Πίστευε στην ηθική ανωτερότητα της δημοκρατίας που θα βασίζεται στην εργατική και κοινωνική αυτοδιαχείριση.
Ο Όργουελ που έγραψε ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία του προηγούμενο αιώνα το «1984», είχε επηρεαστεί από τον αναρχισμό και μάλιστα στο «Πεθαίνοντας στην Καταλονία» υποστήριξε τους αναρχικούς στην αιματηρή τους κόντρα με το ισπανικό κουμουνιστικό κόμμα στη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου. Ο ίδιος είχε υπηρετήσει στις γραμμές του φιλοτροτσκιστικού Poum που πολεμούσε μαζί στα χαρακώματα με τους αναρχικούς πολιτοφύλακες. Δήλωνε με μια δόση αυτοσαρκασμού (?) ότι πολιτικά ήταν ένας αναρχικός τόρης.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο καλλιτεχνικός αναρχισμός του Ουάιλντ και ο αναρχοχριστιανισμός του Τολστόι δε θα μπορούσαν να έχουν μέλλον στο βάρβαρο 20ο αι. Πόσο μάλλον στον 21ο αι. Ο αρνητικός αναρχισμός του Κάφκα δεν έχει πολλά να προσφέρει πια. Το θέμα δεν είναι να μελετήσουμε τον ολοκληρωτισμό αλλά πώς να τον αλλάξουμε. Αυτό δε σημαίνει ότι αμφισβητούμε τη συνεισφορά των παραπάνω επαναστατών διανοούμενων. Το αντίθετο. Η αλήθεια είναι ότι πράξανε ότι μπορούσαν για να αντιπαλέψουν την αστική μιζέρια και το ψέμα (αν και αυτό δε φτάνει πάντα για να αλλάξει ο κόσμος). Κοινό τους γνώρισμα υπήρξε η ασυμβίβαστη τους πίστη στην ανατροπή. Η αστική κοινωνία έκανε αρχικά τα πάντα για να τους εκμηδενίσει. Και μετά, τα πάντα για να τους αφομοιώσει (συνήθως μετά θάνατον). Κάπου είχα διαβάσει ότι ναι μεν βάλανε τον Καρυωτάκη στα σχολικά βιβλία, αλλά τα ποιήματα του μοιάζουν να ασφυκτιούν εκεί. Θέλουν να δραπετεύσουν, οι συγκεκριμένες σελίδες που περιέχουν τα ποιήματα του, φαίνονται σαν να θέλουν να πετάξουν μακριά.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΞΗΡΟΥΧΑΚΗΣ