Υπάρχει μια μαντινάδα που λέει πως: «Θα πάρω χώμα και νερό από τον Ψηλορείτη, να το σκορπίσω να γενεί ούλος ο κόσμος Κρήτη». Είναι γνωστή, άλλωστε, η σχέση λατρείας που έχουν οι κρητικοί με το νησί τους. Καθόλου τυχαίο δεν είναι αυτό που μεταξύ αστείου και σοβαρού λέγεται πως για τους Κρήτες, τοπικιστής είναι αυτός που θεωρεί τον τόπο του καλύτερο από την Κρήτη!
Για να επιστρέψουμε, πάντως, στην αρχική μαντινάδα θα πρέπει να πούμε πως πέρα από την λυρικότητά της κρύβει μέσα της και μια μεγάλη αλήθεια. Μια πανέμορφη πραγματικότητα. Και η πραγματικότητα αυτή έχει και όνομα. Λέγεται… Απείρανθος.
Βλέπετε, το πανέμορφο αυτό ορεινό χωριό της Νάξου θα μπορούσε κάποιος να πει πως βρίσκεται σε λάθος νησί. Τα πάντα εκεί «μυρίζουν» Κρήτη. Βέβαια υπάρχει και η άλλη άποψη που λέει πως η Απείρανθος βρίσκεται ακριβώς εκεί που θα έπρεπε να βρίσκεται. Μια μικρή Κρήτη, πολλά χιλιόμετρα μακριά από τη… μεγάλη Κρήτη.
Ένα καλωσόρισμα στην Απείρανθο
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Μια γνωριμία με την Απείρανθο για όσους δεν είχαν την τύχη μέχρι τώρα να την επισκεφθούν. Αν κάποιος πάει σε αυτό το χωριό και δεν ακούσει κάποιον να μιλάει, δεν δει κάποιο από τα έθιμα του, δεν φάει κάποιο από τα φαγητά του, τότε εύκολα θα πει πως πρόκειται για ένα όμορφο μεν, τυπικότατο δε νησί του Αιγαίου. Αλλά τα πράγματα δεν είναι έτσι ακριβώς.
Η Απείρανθος είναι χωριό της ορεινής Νάξου, στην καρδιά του νησιού, και βρίσκεται «σκαρφαλωμένο» σε υψόμετρο 570 και 640 μέτρων στους πρόποδες του όρους Φανάρι. Απέχει 28 χιλιόμετρα από την… χώρα του νησιού και σύμφωνα με την τελευταία απογραφή (αυτή του 2011) έχει 904 κατοίκους μαζί με εκείνους των παραλιακών οικισμών Μουτσούνα, Λιγαρίδια, Κανάκη, Κλειδός, Πάνερμος, κάτι που αμέσως το κάνει το δεύτερο μεγαλύτερο χωριό του νησιού, μετά το Φιλώτι.
Κτισμένη ανάμεσα σε δύο κοιλάδες με αμπέλια και περιβόλια, η Απείρανθος διατηρεί σχεδόν ανέπαφη την ενετική της αρχιτεκτονική της μορφή. Ο επισκέπτης θα μαγευτεί από τα μαρμάρινα στενά καλντερίμια αρκετά από τα οποία είναι σκεπασμένα με αψιδωτές καμάρες,. Θα δει πύργους που αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής της ενετοκρατίας. Πολλά και πανέμορφα διώροφα πέτρινα σπίτια με ιδιότυπες αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες και βέβαια μικρές πλατείες.
Το χωριό είναι ανεπτυγμένο γύρω από δύο Πύργους του 17ου αιώνα, που ανήκαν άλλοτε σε Φράγκους μεγαλογαιοκτήμονες. Ο ένας εξ αυτών είναι ο πύργος του Ζευγώλη. Η Απείρανθος καταφέρνει και διατηρεί το κυκλαδίτικο άρωμα της, τον δικό της χαρακτήρα και βέβαια την… κρητική καταγωγή της.
Το χωριό που γέννησε έναν πρωθυπουργό και βάφτηκε στο αίμα
Τον Ιανουάριο του 1860 γεννήθηκε στην Απείρανθο ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης ο οποίος ήταν πρωθυπουργός της Ελλάδας από τις 9 Μάη του 1922 μέχρι και της 28 Αυγούστου του ίδιου χρόνου. Άρχισε να πολιτεύεται το 1902, διετέλεσε υπουργός οικονομικών και επισιτισμού και αργότερα πρωθυπουργός στην κυβέρνηση συνασπισμού του Γούναρη. Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, δικάστηκε στην περιβόητη «δίκη των έξι» και καταδικάστηκε σε θάνατο. Εκτελέστηκε στο Γουδή το 1922.
Εκτός από τον Πρωτοπαπαδάκη πάντως, η Απείρανθος «γέννησε» και αρκετούς άλλους ανθρώπους των γραμμάτων, των τεχνών και της πολιτικής. Είναι η γενέτειρα του αγωνιστή κατά της χούντας, στρατηγού Μιχάλη Βαρδάνη αλλά και του αγωνιστή της Αριστεράς Μανώλη Γλέζου.
Η Απείρανθος, πάντως, έχει και την μαύρη σελίδα της. Την περίοδο του Εθνικού Διχασμού, στις 2 Δεκέμβρη του 1916 ο βενιζελικός ανθυπολοχαγός Νικόλαος Ρουσσάκης αποβιβάσθηκε στο νησί με 80 άνδρες με σκοπό να πείσει τους κατοίκους του νησιού να προσχωρήσουν στο Κίνημα της Θεσσαλονίκης στο οποίο ηγούνταν ο Βενιζέλος και να τους επιστρατεύσει για λογαριασμό της Αντάντ. Οι κάτοικοι της Νάξου προσχώρησαν στο κίνημα με εξαίρεση τους κατοίκους της Μονής και της Απειράνθου που παρέμεινε πιστή στον βασιλιά Κωνσταντίνο και την κυβέρνηση των Αθηνών.
Εξαιτίας της άρνησης αυτής έφτασε στο χωριό ένα απόσπασμα 250 ανδρών της χωροφυλακής (ανάμεσά τους και πολλοί Κρητικοί) που προχώρησαν σε απίστευτες αγριότητες ως αντίποινα. Στις 2 Ιανουαρίου 1917 άνοιξαν πυρ κατά του συγκεντρωμένου πλήθους σκοτώνοντας 32 άτομα η πλειονότητα των οποίων ήταν ηλικιωμένοι και γυναικόπαιδα και συνέλαβαν 120 άνδρες τους οποίους ανάγκασαν να ανοίξουν ομαδικούς τάφους και να θάψουν τους συγχωριανούς τους. Στη συνέχεια κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος στο χωριό ο οποίος ήρθη όταν το δημοτικό συμβούλιο συνθηκολόγησε και υπέγραψε δήλωση προσχώρησης στην κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης. Τρία χρόνια αργότερα, όταν έγινε γνωστό το περιστατικό, θεσπίστηκε από την κυβέρνηση Βενιζέλου νομοσχέδιο περί αποζημίωσης των παθόντων κατοίκων. Η σφαγή της Απειράνθου θεωρείται το μεγαλύτερο έγκλημα του Κινήματος Εθνικής Αμύνης.
Οι δεσμοί αίματος με την Κρήτη
Η Απείρανθος γεωγραφικά είναι ένα κυκλαδίτικο νησί. Ιστορικά, ωστόσο, μόνο τέτοιο δεν είναι. Για την καταγωγή των κατοίκων της υπάρχουν πολλές ιστορίες. Οι ρίζες χάνονται στο πέρασμα του χρόνου και είναι δυσδιάκριτος πλέον ο μύθος από την αλήθεια. Αυτό που είναι σίγουρο είναι πως η σχέση με τ’ Ανώγεια και τα Σφακιά (με τα οποία από το 2003 έχουν αδελφοποιηθεί και επίσημα σε επίπεδο δήμων) είναι κάτι περισσότερο από εμφανής.
Αρχικά υπάρχουν οι μύθοι. Ένας από αυτούς, που συνεχίζει να διαδίδετε ακόμα και σήμερα από στόμα σε στόμα, έχει να κάνει με τον Θησέα και το ταξίδι της επιστροφής του στην Αθήνα αφού είχε σκοτώσει τον Μινώταυρο στην Κρήτη. Έχοντας μαζί του την Αριάδνη την άφησε στη Νάξο κι εκείνη «κρύφτηκε» στην Απείρανθο από τους κρητικούς που την κατεδίωκαν για να την επιστρέψουν πίσω. Οι ντόπιοι, λοιπόν, λένε πως εκεί έφτασαν Σφακιανοί πολεμιστές που έψαχναν την Αριάδνη για να την επιστρέψουν στο βασιλιά τους. Έφτασαν στο χωριό, το αγάπησαν και έμειναν εκεί φτιάχνοντας τις επτά πρώτες οικογένειες!
Στη συνέχεια, υπάρχουν αναφορές για πολλούς κρητικούς ζωγράφους οι οποίοι έφτασαν στο χωριό τη βυζαντινή περίοδο για ν΄ αφήσουν το καλλιτεχνικό τους αποτύπωμα στις εκκλησίες, και όχι μόνο, του χωριού.
Επιπλέον, είναι ιστορικά καταγεγραμμένο πως την περίοδο της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη, πολλοί αγωνιστές που συμμετείχαν στα επαναστατικά κινήματα και τις εξεγέρσεις είτε κατέφυγαν μόνοι τους στη Νάξο όταν οι επαναστάσεις αποτύγχαναν είτε εκδιώκονταν εκεί. Μια από τις σημαντικότερες περιόδους τέτοιας μετακίνησης είναι η μεγάλη εξέγερση των Σφακιανών με αρχηγό τον Ιωάννη Βλάχο ή Δασκαλογιάννη την περίοδο 1770- 1771!
Αργότερα στη Νάξο και την Απείρανθο κατέληξαν διάφοροι Κρήτες οπλαρχηγοί όπως ο Καπετάν Μηνάς Δασκαλοπετράκης από τον Αποκόρωνα Χανίων κι ο Αγαθός Ξηρουδάκης από τα Σφακιά.
Σε ότι αφορά τα πιο σύγχρονα χρόνια, θα ήταν λάθος να μην αναφερθεί πως αρκετοί κάτοικοι του χωριού ήταν πρόσφυγες που ήρθαν από τη Σμύρνη με την καταστροφή. Πάντως, και χωρίς να υπάρχουν στοιχεία αλλά μόνο ιστορίες που μεταφέρονται από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά, δεν ήταν λίγοι και οι κρητικοί που έφτασαν στην Απείρανθο όντας κυνηγημένοι από κάποια βεντέτα.
Παράλληλα, υπάρχουν και οι εμπορικές σχέσεις που συνδέουν τους δυο τόπους καθώς υπάρχουν έγγραφα που αποδυκνείουν πως κάτι τέτοιο γινόταν ήδη από το 1301! Οι κάτοικοι του χωριού διατηρούν ακόμα και σήμερα αρκετά ήθη και έθιμα που μοιάζουν με αυτά των Κρητικών. Από τα γλέντια τους σπάνια απουσιάζει η κρητική λύρα και το λαούτο. Οι παραδοσιακές φορεσιές τους μοιάζουν πολύ. Έχουν τις δικές τους μαντινάδες τα λεγόμενα «κοτσάκια» τα οποία φτιάχνονται και αυτά με την ίδια λογική που τα φτιάχνουν και οι Κρήτες. Σε ότι αφορά τη γλώσσα εδώ μπορεί να συναντήσει κανείς το μοναδικό «ρ» που ακούγεται σαν… βαρύ «λ» ! Καθόλου τυχαία το συγκεκριμένο γλωσσικό περίεργο το συναντά κανείς μόνο σε δυο μέρη. Στ΄ Ανώγεια (και γενικότερα στο Μυλοπόταμο) και βέβαια στην Απείρανθο.
