Της Στεφανίας Μεράκου *
Το Αρχείο Θεοδωράκη που απόκειται στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής» αποτελεί αντανάκλαση του βίου του και σύγχρονο κέντρο έρευνας για το έργο του
«Είμαι πολύ ευτυχής γιατί ως συνθέτης μπόρεσα να εκπληρώσω σε ικανοποιητικό βαθμό αυτά που ήθελα να κάνω, τόσο στον τομέα του τραγουδιού όσο και στον χώρο της συμφωνικής μουσικής. Βεβαίως θα μπορούσα να προσφέρω περισσότερα, εάν δεν αφιέρωνα μεγάλο μέρος της ζωής μου στα κοινά. Δεν μετανιώνω, όμως, γιατί αυτή υπήρξε εξαρχής η αγωγή μου. Δηλαδή το να προσπαθώ να είμαι ταυτόχρονα συνθέτης και πολίτης, αφιερώνοντας εξίσου σ’ αυτές τις δύο ιδιότητες όλες μου τις δυνάμεις». Με αυτή τη φράση, ο Μίκης Θεοδωράκης, με λίγες λέξεις, κάνει τον απολογισμό της θρυλικής ζωής του.
Το Αρχείο Θεοδωράκη, θησαυρός τεκμηρίων από τη ζωή του και κέντρο έρευνας για το έργο του
Μια μουσική ιδιοφυΐα και ένα γνήσιο σύμβολο δύναμης, ενότητας, ευγένειας, αξιοπρέπειας, αφοσίωσης και πατριωτισμού, ο Θεοδωράκης έζησε με πάθος για τη μουσική, την Ελλάδα, την ελευθερία, την κοινωνική δικαιοσύνη και την παγκόσμια ειρήνη. Εζησε μια πληθωρική ζωή σαν παραμύθι με την τριπλή του ιδιότητα του μουσικού, του ακτιβιστή και του διανοουμένου. Για σχεδόν έναν αιώνα σφράγισε ανεξίτηλα όχι μόνο τη μουσική και τον πολιτισμό, αλλά και την ιστορία, ως υπέρμαχος της δημοκρατίας και της ειρήνης. Πραγματικά, δεν υπάρχει Ελληνας που να μην έχει τραγουδήσει κάποια από τα πάνω από 1.000 τραγούδια του Θεοδωράκη όταν αγαπάει, όταν διαδηλώνει, όταν λυπάται, όταν χαίρεται, όταν θέλει να ξεχάσει ή να θυμηθεί. Οι μελωδίες και οι ρυθμοί του είναι συνυφασμένα με τις χαρές και τα πάθη πολλών γενιών, που απλά θα ήταν διαφορετικές αν δεν υπήρχε εκείνος. Με το έργο του, τις πράξεις του και τον λόγο του επηρέασε τη ροή της πρόσφατης ιστορίας, αλλά και τον τρόπο που τραγουδάμε, που ακούμε μουσική και που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Η μαστοριά του και το χάρισμά του στη χρήση της μελωδίας, της αρμονίας, της ενορχήστρωσης του δίνουν τη δύναμη να επικοινωνήσει με το συναίσθημα του κοινού του, τόσο σε προσωπικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο.
Ενα πολυποίκιλο αρχείο
Ο Θεοδωράκης συνθέτει, γράφει, οργανώνει, ηχογραφεί, διευθύνει, περιοδεύει, αγορεύει, διαμαρτύρεται, τραγουδάει, μελετάει και αγωνίζεται ενώ παράλληλα φυλακίζεται, εξορίζεται, βασανίζεται και υποφέρει, τόσο αυτός όσο και η οικογένειά του. Ολα αυτά περιγράφονται στο τεράστιο αρχείο του, το οποίο το 1997 δώρισε στη νεοσύστατη τότε Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής». Εμπιστεύτηκε τον άρτιο εξοπλισμό της και τις ικανότητες ανθρώπων της, γνωρίζοντας ότι το υλικό που είχε συγκεντρωθεί ήταν τόσο σημαντικό, μεγάλο σε ποσότητα και ευαίσθητο, που χρειαζόταν επαγγελματική διαχείριση και φύλαξη. Απώτερος σκοπός ήταν η σωστή φύλαξη και η διαθεσιμότητα του υλικού αυτού σε ειδικούς μελετητές, ιστορικούς, μουσικολόγους και καλλιτέχνες έτσι ώστε να αναδειχθεί και να αξιοποιηθεί με συστηματικό και επιστημονικό τρόπο σε έναν χώρο που είναι ειδικός για την έρευνα. Χρωστάμε πολλά στους αείμνηστους Χρήστο Λαμπράκη, τότε πρόεδρο του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής» και του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, και Βύρωνα Σάμιο, γιατρό και προσωπικό φίλο του Μίκη και της Μυρτώς Θεοδωράκη, για τη συμβολή στη δωρεά.
Τετράδιο τηλεφωνημάτων όπου ο Γιώργος Θεοδωράκης κατέγραφε την τηλεφωνική επικοινωνία που είχε με τον γιο του την περίοδο 1970-1974, στη διάρκεια της διαμονής του Μίκη στο Παρίσι και του αντιδικτατορικού του αγώνα
Πολυποίκιλο και πληθωρικό όσο και ο δημιουργός του, το αρχείο περιέχει χειρόγραφες παρτιτούρες, γραπτά κείμενα, αλληλογραφία, αποκόμματα Τύπου, αφίσες, διακρίσεις και μετάλλια, ηχογραφήσεις και βιντεοσκοπήσεις, διατριβές, μελέτες, φωτογραφίες, έντυπα βιβλία, φυλλάδια. Φυλασσόταν στο σπίτι της οικογένειας στην οδό Επιφανούς στην Αθήνα και στο εξοχικό στο Βραχάτι Κορινθίας και σχετίζεται με όλες του τις καλλιτεχνικές και πολιτικές δραστηριότητές του. Από τα πρώτα στάδια της τακτοποίησης του αρχείου, διαδικασία που διήρκεσε περίπου δύο χρόνια, διαπιστώνει κανείς ότι πρόκειται για έναν ακατάπαυστα και μεθοδικά εργαζόμενο δημιουργό, ο οποίος καταγράφει τις ιδέες του σε οποιοδήποτε μέσο μπορεί (τετράδιο, σημειωματάριο, χαρτοπετσέτα ή και πακέτο τσιγάρων). Ολο αυτό το προϊόν δεν είναι βέβαια αποτέλεσμα μόνο του ταλέντου του, αλλά και του πάθους και της αφοσίωσης στους σκοπούς του και της συστηματικής εργασίας με σώμα και ψυχή. Διαπιστώνει επίσης ότι το οικογενειακό του περιβάλλον με πίστη και αγάπη διαφύλαξε με μεγάλη επιμέλεια αυτά τα ντοκουμέντα. Ο ίδιος ο Θεοδωράκης μάλιστα, όταν βρισκόταν σε χώρους εξορίας ή φυλακές, αφού δεν μπορούσε να γνωρίζει τι τον περίμενε την επόμενη μέρα, προέτρεπε τους συγκρατούμενούς του να φροντίσουν να παραδώσουν τα γραπτά που άφηνε στην οικογένειά του, πράγμα που, όπως αποδεικνύεται, έγινε κατ’ επανάληψη.
Υλη και βίος
Τα 100.000 φύλλα χειρογράφων, οι 340 τόμοι με αποκόμματα Τύπου (μια συλλογή που με λατρεία συνέστησε ο πατέρας του Γιώργος Θεοδωράκης), οι 550 αφίσες, τα 140 άλμπουμ φωτογραφιών, οι 400 διακρίσεις, τα προγράμματα συναυλιών, το οπτικοακουστικό υλικό κ.λπ. καλύπτουν 100 μέτρα ραφιών στο ειδικό ασφαλές αρχειοστάσιο της Βιβλιοθήκης. Είναι το ογκωδέστερο από τα 45 αρχεία που διαθέτει και αυτό με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα. Το υλικό είναι χωρισμένο σε υποαρχεία, τα οποία είναι τακτοποιημένα και καταγεγραμμένα σύμφωνα με έγκυρα πρότυπα και είναι τοποθετημένα σε ειδικούς αντιόξινους φακέλους και κουτιά που τα προστατεύουν από τις επιδράσεις του περιβάλλοντος.
Φύλλο χαρτιού με αυτοσχέδια πεντάγραμμα με τη σύνθεση του τραγουδιού «Μην ξεχνάς τον Ωρωπό» που έγραψε υπό κράτηση, στις φυλακές Ωρωπού, στις 9 Δεκεμβρίου 1969
Από το 2005 το σύνολο των χειρογράφων, μουσικών και άλλων, είναι ψηφιοποιημένα και διαθέσιμα στο Διαδίκτυο από την ιστοσελίδα της Βιβλιοθήκης (www.mmb.org.gr) μετά την άδεια του συνθέτη, ενώ από το 2019, με την αναβάθμιση της τεχνολογίας της ιστοσελίδας και της κατασκευής νέου αποθετηρίου, είναι ακόμη πιο εύκολα αναζητήσιμα και προσβάσιμα. Στα τεκμήρια αυτά αντικατοπτρίζεται το μεγαλείο του Θεοδωράκη που άρχισε να διαφαίνεται από τα γυμνασιακά του χρόνια, όταν συνθέτει αυτοδίδακτος τα πρώτα του τραγούδια σε ποίηση ελλήνων ποιητών που θαυμάζει μέσα από τα σχολικά αναγνωστικά ή την οικογενειακή βιβλιοθήκη. Είναι τότε που ακούει τη Συμφωνία Αρ. 9 του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν και θέλει να του μοιάσει και να τον ξεπεράσει.
Οι σπουδές του στην Αθήνα και στο Παρίσι, οι αγώνες, οι εξορίες, η αρχή της διεθνούς καριέρας του, η επιστροφή στην Ελλάδα και η αφοσίωση στο τραγούδι, οι μεγάλοι έλληνες ποιητές, η πολιτική του διαδρομή στη Νεολαία Λαμπράκη και στο Κοινοβούλιο, οι συγκρούσεις του με την εξουσία, η σύνθεση μουσικής για τον κινηματογράφο που μένει στην ιστορία και τον κάνει παγκόσμια γνωστό, η σύλληψή του κατά την περίοδο της δικτατορίας και ο αντιδικτατορικός του αγώνας, η επιστροφή στη Μεταπολίτευση και ο ενωτικός του πολιτικός ρόλος, οι όπερες, οι συμφωνίες, οι παγκόσμιες περιοδείες και οι αγώνες του για την ελευθερία και τη φιλία των λαών, οι συναυλίες των συμφωνικών έργων του στις πιο σημαντικές αίθουσες συναυλιών, το παραλήρημα του κοινού σε συναυλίες σε στάδια όπου γης ξετυλίγονται μέσα από τα ντοκουμέντα του αρχείου. Εκεί αντιλαμβάνεται κανείς και την παγκόσμια απήχηση του έργου του, αλλά και το μέγεθος της σημασίας του, όπως και το γιατί ο Θεοδωράκης είναι δεμένος και με τον τελευταίο Ελληνα.
Σημείωμα των Μίκη Θεοδωράκη και Μάνου Χατζιδάκι από την εποχή των ηχογραφήσεων στην Columbia
Η πρόσβαση και η έρευνα
Ολο αυτό το υλικό είναι η πρώτη ύλη για την έκθεση «Ο γαλαξίας μου: Μίκης Θεοδωράκης» που οργανώθηκε από το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού σε συνεργασία με το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και τη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής» σε επιμέλεια της υπογράφουσας, της Ερατώς Κουτσουδάκη και της Βάλιας Βράκα. Η επίσκεψη στην έκθεση είναι μια ευκαιρία για όλους, και μάλιστα για τους νεότερους, να ανακαλύψουν τον άνθρωπο πίσω από τις μελωδίες-ορόσημα της μουσικής και της ιστορίας του τόπου μας. Η έκθεση διαρθρώνεται σε 16 θεματικές ενότητες που καλύπτουν τις πτυχές της ζωής και του έργου του, πολλές από τις οποίες δεν είναι γνωστές σε όσους τον λογαριάζουν μέρος της ζωής τους. H επίσκεψη γίνεται με ηλεκτρονική κράτηση θέσης στη διεύθυνση www.megaron.gr και τηρούνται τα μέτρα υγειονομικής ασφαλείας. Το υλικό του αρχείου έχει μέχρι τώρα χρησιμοποιηθεί από πολλούς συγγραφείς, παραγωγούς ντοκιμαντέρ και ερευνητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ παράλληλα ο Σύλλογος «Οι Φίλοι της Μουσικής» έχει θεσπίσει υποτροφίες για επιστήμονες για έρευνα στα αρχεία του. Ηδη εκπονείται μια έρευνα στο αρχείο του Θεοδωράκη από αλλοδαπή υπότροφο, ενώ ακολουθούν και άλλες. Υπάρχουν σχέδια να υλοποιηθεί ψηφιακή έκθεση και εκπαιδευτικά προγράμματα με βάση τη μουσική και το υλικό του αρχείου που θα είναι διαθέσιμα και από το Διαδίκτυο για σχολεία αλλά και το γενικό κοινό.
Αποχαιρετούμε τον Μίκη Θεοδωράκη με αίσθημα ηθικής και θεσμικής ευθύνης για τη φύλαξη της παρακαταθήκης του και με ευγνωμοσύνη για την εμπιστοσύνη με την οποία τίμησε τη Μουσική Βιβλιοθήκη. Η υπόσχεσή μας στον μεγάλο αυτόν Ελληνα είναι το αρχείο του να συνεχίσει να αποτελεί σύγχρονο κέντρο έρευνας για το έργο του, ώστε να το γνωρίσουν οι επόμενες γενιές και να μεταλάβουν άμεσα της ακτινοβολίας του μεγάλου αυτόφωτου άστρου του.
* Η κυρία Στεφανία Μεράκου είναι μουσικολόγος, διευθύντρια της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής».