Της Ιωάννας Σφακιανάκη
«Γιεράρχη τον Γεράσιμο Κισσάμου, τον Δεσπότη,
Σκαλίδη, Γιαννουδοβαρδή και Ρουματαναγνώστη
Τζανή, Κατσώνη, Μαλαντρή, Γιάννη Αναστασάκη,
Αντώνη το Μεσογεινό, Νικόλα Μπενιουδάκη,
και τον παπα-Γερακιανό. Μ’ αυτούς επολεμούσα!
Γενναίως αγωνίστηκε κι η κόρη Αντωνούσα…».
Μια φωτογραφία που δημοσίευσε το Ιταλικό περιοδικό “L`Emporio Pittoresco”, της 5ης Σεπτεμβρίου 1868, εικονίζει την Αντωνούσα Καστανοπούλα (Καστανάκη) ντυμένη με ανδρικά ρούχα και με τα άρματα ανά χείρας. Της προσδίδει τον τίτλο «Κρητική Αμαζόνα» και την αποκαλεί «Κρήσσα επαναστάτρια». Στο άρθρο της αναφέρεται γενικά στην κατάσταση που επικρατούσε στην Κρήτη και περιγράφει με λεπτομέρειες τη φορεσιά της Αντωνούσας. Η Κρητικοπούλα αμαζόνα, όπως την αποκαλεί, φορούσε ζακέττα στο χρώμα της σκουριάς και γιλέκο κοκκινωπό με δύο κάθετες σειρές κουμπιά, παντελόνι ανοικτό γαλάζιο, φαρδύ μέχρι τα γόνατα και δερμάτινες γκέττες στο ίδιο χρώμα με τη ζακέττα. Στη μέση της είχε ζώνη από βαθύ κόκκινο δέρμα, μ’ ένα μακρύ πιστόλι και στο κεφάλι κόκκινο φέσι με γαλάζια φούντα που πέφτει στον ώμο. Δίπλα στην φωτογραφία της, ένας άγνωστος άνδρας, αρματωμένος κι εκείνος, με την χαρακτηριστική Κρητική ενδυμασία, «Κρητικός αγωνιστής», όπως αναφέρει η εφημερίδα. Δεν γνωρίζω γιατί, κανένας ιστορικός ερευνητής δεν ασχολήθηκε να ερευνήσει ποιος ήταν αυτός ο άνδρας, και γιατί εικονιζόταν δίπλα στην μεγάλη αυτή προσωπικότητα του αγώνα. Την ηρωΐδα Αντωνούσα Καστανάκη!!
Η Αντωνούσα Καστανοπούλα δεν ήταν μια τυχαία, μια συνηθισμένη γυναίκα. Ήταν μια γυναίκα ψυχωμένη, λεβεντόκορμη και σωματώδης ίσως και λίγο ψηλή για τα τότε δεδομένα, αυστηρή με μια σκληρότητα που απέκτησε από την πολεμική της δράση. Αν αναλογιστούμε μάλιστα την εποχή που έζησε τότε θα καταλάβουμε γιατί δεν έμοιαζε με κανένα θηλυκό της εποχής της, αλλά μπορούσε κάλλιστα να συγκριθεί με άνδρες σε θάρρος, θράσος και δύναμη. Η γυναίκα αυτή πήρε μέρος στις επαναστάσεις της Κρήτης από το 1866 έως το 1879 και στη συνέχεια αγωνίστηκε στην ηπειρωτική χώρα στους Βαλκανικούς πολέμους σαν οπλαρχηγός, με δικό της εθελοντικό σώμα.
Γεννημένη στην Κερά του Δήμου Πανεθύμου Κισσάμου το 1844, στα μαύρα χρόνια της τούρκικης σκλαβιάς, υπήρξε μια εξέχουσα προσωπικότητα. Μια ηρωΐδα των Κρητικών επαναστάσεων από το 1866 και μέχρι το τέλος των επαναστάσεων. Αγωνίστηκε με θάρρος, λεβεντιά και λιονταρίσια δύναμη. Άρχισε την δράση της στα 22 της χρόνια όταν σκότωσε τον Τούρκο Μουσά Δερβίση, που επιχείρησε να αρπάξει τα ζωντανά της οικογένειας της. Η ιστορία είναι λίγο πολύ γνωστή. Ο Τούρκος αξιωματούχος, Μουσά Δερβίσης ζήτησε από τον πατέρα της τον Καστανοκωνσταντή, ένα βόδι για τους Τούρκους του Καστελιού. “Αν αρνηθείς και δεν το φέρεις στο Καστέλι την ώρα που σου είπαμε, θα ’ρθούμε στο χωριό και θα σφάξομε κι εσένα και τα κοπέλια σου!”… του είπαν. Η Αντωνούσα όταν το άκουσε έγινε έξαλλη και συμβούλευσε τον πατέρα της να μην δώσει τίποτα “Δεν θα πας κανένα βόδι στο Καστέλι. Θα πάρεις την οικογένειά μας και τα ζώα που έχομε και θα πας στα Εννιά Χωριά. Εκεί δεν κινδυνεύετε. Εγώ θα μείνω στο σπίτι και θα λογαριαστώ με τον Τούρκο!” Έτσι κι έγινε! Την επομένη, αφού κανένα ζώο δεν έφτασε στο Καστέλι, ο Μουσά – Δερβίσης πήγε στην Κερά να δει τι απέγινε. Εκείνη τον περίμενε οπλισμένη πάνω σε ένα δέντρο και τον πυροβόλησε, μα αστόχησε. Ο Τούρκος ανταπέδωσε, μα δεν την πέτυχε για καλή της τύχη. Τότε με σβελτάδα αίλουρου κατέβηκε, άρπαξε το γιαταγάνι του και τον έσφαξε κόβοντας του το κεφάλι πέρα για πέρα…
Από τότε άρχισε η αντάρτικη ζωή της. Πήρε τα ρούχα του Τούρκου και τα άρματα του και ντύθηκε άντρας. Ανέβηκε στο βουνό και συναντήθηκε με τους αντάρτες Κισσαμίτες οπλαρχηγούς. Διακρίθηκε στη μάχη του Μάκρωνα και έγινε ισάξια με τους μπαρουτοκαπνισμένους πολεμιστές προκαλώντας τον δίκαιο θαυμασμό τους. Αρχικά αγωνίστηκε με τον Δημήτρη Ι. Κωνστάντουλα, τον Αναγνώστη Σκαλίδη, τον Τζανή Καρτσώνη, τον Γιανουδοβαρδή και τον Ρουματαναγνώστη (Αναγνώστη Παναγιωτάκη). Με τον Αναγνώστη Παναγιωτάκη όπως θα δούμε πάρα κάτω, θα έρθουν πολύ κοντά.. κι ο έρωτας μέσα στις φλόγες του πολέμου θα κάψει τις καρδιές τους. Θα ζήσουν τον έρωτα πολεμώντας δίπλα-δίπλα και θα αποκτήσουν μια όμορφη οικογένεια αλλά δεν θα καταφέρουν να την χαρούν. Εκείνος είναι μεγαλύτερος… θα φύγει σύντομα από τη ζωή.. Κι εκείνη;… εκείνη θα συνεχίσει τον δρόμο που είχε γνωρίσει μοναχά… τον αντάρτικο, μοναχικό βίο, εκείνον που διδάχτηκε πλάι στον μοναδικό αγαπημένο της σύντροφο.
Η Αντωνούσα γίνεται θρύλος, γίνεται σύμβολο ηρωισμού του αγώνα και η φήμη της την ακολουθεί μέχρι τις μέρες μας. Αγωνίστηκε ισάξια των ανδρών και διακρίνεται στις μάχες Λουσακιών, Συρικαρίου, Δραπανιά, στη Μάχη Τοπολίων – Τριών Αλωνιών και αλλού… Οι ιστορικοί χύνουν πολύ μελάνι εξιστορώντας τους θριάμβους της, μέχρι που η Τουρκική Διοίκηση την καταδιώκει και το 1882 αποφασίζει να πάρει τα παιδιά της και να καταφύγει στην ελεύθερη ηπειρωτική Ελλάδα. Παρουσιάζεται στο βασιλιά Γεώργιο τον Α’ που ασφαλώς θα είχε πληροφορηθεί τις γενναίες πράξεις της και την ανακηρύσσει Οπλαρχηγό.
Η ίδια έχει γράψει σε αίτηση της προς την Επιτροπή αγώνος: «Ηγωνίσθην κατά την επανάστασιν του 1866 καθ’ όλη την διάρκειαν ταύτης γενναίως και έλαβα τον βαθμό εκατοντάρχου. Επίσης δε, ηγωνίσθην και κατά την του 1877 εφ ώ ετιμήθην και πάλι δια του πεντακοσιάρχου τιμητικού βαθμού». Ένας καπετάνιος δε, λέει γι’ αυτήν: «Εν γένει δε αύτη ηγωνίσθη ως εκ του των καλλιτέρων αγωνιστών εφ’ ο και εγένετο βαθμοφόρος».
Το 1911 επιστρέφει στην Κρήτη αλλά δεν τη χωρά ο τόπος. Επισκέπτεται το χωριό της και δεν την αναγνωρίζουν. Μάλιστα μιας και την περνούν για άνδρα χρειάζεται να δείξει το στήθος της για να την πιστέψουν, κι έτσι φεύγει απογοητευμένη. Έχει χάσει προ πολλού το σύντροφό της και δεν μπορεί να ζήσει με τις οδυνηρές αναμνήσεις. Οπότε επιστρέφει στον Πειραιά όπου έζησε μέχρι το 1918. Με αυτή την ιδιότητα, του οπλαρχηγού και με δικό της σώμα ανδρών, παίρνει μέρος ακόμα και στους Ηπειρωτικούς αγώνες για την απελευθέρωση της Ηπείρου και της Μακεδονίας.
Η Αντωνούσα εγκαταστάθηκε στον Πειραιά και φαίνεται ότι ήταν πασίγνωστη, αφού σε μεγαλύτερη ηλικία φωτογραφήθηκε μαζί με την συμπατριώτισσα της Άννα Καλλέργη/Κοντογιάννη (ή Σπανονικολή) από τον εκδότη Ν. Δουρά που κυκλοφόρησε ως καρτ-ποστάλ.
Χαρακτηριστική είναι η αφήγηση του Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη για την συνάντηση του με την περιβόητη Αντωνούσα Καστανοπούλα, όταν για πρώτη φορά την αντίκρισε σε οικία στο Σκινέ (Πλατανιά Χανίων) όπου συνομιλών σε κάποιο δωμάτιο με τον Σκαλίδη και Κριάρη “μπήκε μέσα στρατιώτης, ο οποίος κατευθύνθηκε προς την θηλάζουσα το βρέφος της οικοδέσποινα. Την εναγκαλίστηκε και καθίζοντας με θάρρος στα πόδια της, της ζήτησε ψωμί να φάει ή οτιδήποτε άλλη τροφή εάν υπήρχε..”. Ο Χατζή Μιχάλης έγινε έξαλλος με τον αυθάδη, αχρείο και πρόστυχο στρατιώτη όπως είπε, εξυβρίζοντας τον, ενώ οι άλλοι έβαλαν τα γέλια. Ο Χατζή Μιχάλης θύμωσε περισσότερο, ενώ ο Σκαλίδης στο Σώμα του οποίου υπαγόταν ο στρατιώτης είπε: «Αντωνούσα, ύπαγε έξω παιδί μου διότι συνομιλούμε ιδιαιτέρως..» Και μειδιών εξήγησε στον Χ’’ Μιχ. Γιάνναρη ποια ήταν η θρυλική “στρατιώτης” Αντωνούσα Καστανοπούλα.
Η πολιτεία την τίμησε. Προτομή της, την οποία φιλοτέχνησε το 1984 η γλύπτρια Ασπασία Παπαδοπεράκη τοποθετήθηκε στη γενέτειρα της, την Κερά Κισάμου.
Τη θρυλική μορφή της, τοποθέτησαν δίπλα στις φωτογραφίες των ανδρών οπλαρχηγών και των άλλων Κρητικών ηρώων στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης όπου διαβάζουμε: «Αντωνούσα Καστάνη. Γενναία πολεμίστρια του 1866-69 και 1897. Ανδρικά ενδεδυμένη και φέρουσα την σπάθην και το πυροβόλον, εμάχετο παρά το πλευρόν των ανδρών. Κατήγετο εκ Κεράς Κισάμου».
Όμως ποιος ήταν ο σύντροφος της Ανωνούσας Καστανάκη;
Εμείς ερευνήσαμε και διαπιστώσαμε ποιος ήταν ο άνδρας της φωτογραφίας στο Ιταλικό περιοδικό και γιατί εικονίζεται δίπλα στην Καστανάκη. Είναι ο σύζυγος της Αντωνούσας Καστανάκη. Ένας εξίσου μεγάλος ήρωας των Κρητικών επαναστάσεων. Ο Αναγνώστης ή Μάρκος Ιωαν. Παναγιωτάκης. Μας το διαβεβαιώνει η ίδια στην ιδιόχειρη αίτηση της προς την επιτροπή αγωνιστών που φυλάσσεται στο ΙΑΚ.
Ο Μάρκος Παναγιωτάκης επειδή γνώριζε γράμματα ονομαζόταν Αναγνώστης. Προέρχεται από την μεγάλη γενιά των Παναγιωτάκηδων με Σφακιανή καταγωγή, οι οποίοι μετοικούν αρχικά στο Κακοδίκι Σελίνου ενώ η πλειοψηφία τους καταλήγει στα Παλαιά Ρούματα. Η οικογένεια Παναγιωτάκη έχει μια μακραίωνη ιστορική διαδρομή. Γενάρχης φέρεται ο Σφακιανός Παναγιώτης Παναγιωτάκης, ενώ ο γιος αυτού, ο Φιλικός Αναγνώστης Παναγιώτου ή Παναγιωτάκης ή Πω(ο)λίδης (Σφακιά 1790 – Μήλος 1870) υπήρξε αγωνιστής της Επανάστασης του 1821 στην Κρήτη και αγωνίστηκε με τον Βασίλειο Χάλη τον Γεώργιος Δασκαλάκη και τους μεγάλους στρατάρχες του 1821.
Ο δε έτερος γιος του ο Παναγιώτης Παναγιωτάκης, έλαβε μέρος το κίνημα του 1833 στις Μουρνιές ως πληρεξούσιος Σφακίων και ο τρίτος ο Ιωάννης Π. Παναγιωτάκης, ο οποίος είναι ο πατέρας του Μάρκου, είχε μεγάλη οικονομική προφορά στον Αγώνα, ενώ έλαβε δίπλωμα απονομής του χάλκινου παράσημου ανδρείας το 1847. Από αυτόν και την σύζυγό του Αικατερίνη προέρχονται ο Μάρκος ή Αναγνώστης Ι. Παναγιωτάκης, σύζυγος της Αντωνούσας, ο παπά Νικόλαος Ι. Παναγιωτάκης, ο Παναγιώτης Ι. Παναγιωτάκης, ο Ανδρέας Ι. Παναγιωτάκης, ο Βασίλειος Ι. Παναγιωτάκης, ο Σταυρούλης Ι. Παναγιωτάκης. Όλοι τους εγγράμματοι και μεγάλοι Οπλαρχηγοί των Κρητικών επαναστάσεων από το 1841-58 και μέχρι το 1897.
Αρχικά οι Παναγιωτάκηδες δημιουργούν τον οικισμό «Βαβουλέδω», από τους Βαβουλέδες όπως ήταν το παρανόμι που απέκτησαν οι Παναγιωτάκηδες των Παλαιών Ρουμάτων. Ίσως επειδή η περιοχή είχε πολλές βαβούλες (βατόμουρα) ή επειδή οι Παναγιωτάκηδες ήταν σε συνοχή τόσο δεμένοι σαν τα τσαμπιά τις βαβούλες που έχουν πυκνό όγκο και κρέμονταν σαν σταφυλάκια στα κλαδιά τους.
Ο Μάρκος Ι. Παναγιωτάκης γεννήθηκε γύρω στα 1830-35 στα Παλιά Ρούματα του Δήμου Δρομόνερου της επαρχίας Κισσάμου. Αγωνίστηκε γενναία και απέκτησε την φήμη και τον βαθμό του Οπλαρχηγού στις επαναστάσεις 1858, 1866-68 και 1878, ενώ διετέλεσε Μέλος της Προσωρινής Κυβέρνησης της Κρήτης το 1867 και 1868 με Πρόεδρο τον Παρθένιο Περίδη, Αντιπρόεδρο τον Α. Μπυράκη και μέλη τον Αν. Τσιχλή, Αν Μανουσέλη, Μιχ. Τσουδερό, Νικ. Νικολούδη και γραμματέα τον Χαράλαμπο Παπαδάκη. Διετέλεσε δε, πληρεξούσιος και διαχειριστής στο Ταμείο της Επαναστατικής Επιτροπής Κισσάμου.
Δεν γνωρίζουμε το πότε ακριβώς και τον τρόπο που πέθανε ο Μάρκος Παναγιωτάκης. Αν ήταν εκ των τραυμάτων του από τις μάχες ή ασθένησε. Το μόνο που ξέρουμε είναι πως το 1902 η Αντωνούσα ήταν ήδη χήρα και είχε αποκτήσει με τον Μάρκο δυο παιδιά τον Εμμανουήλ Μ. Παναγιωτάκη γεννημένο στα Χανιά το 1874, ο οποίος διετέλεσε σπουδαίος αγωνιστής, Χιλίαρχος στην επανάσταση του 1896-97 και την Ελένη γύρω στα 1890, η οποία ήταν ανήλικη και ανύπαντρη το 1908 που η Αντωνούσα καταθέτει την αίτηση βοηθήματος προς την Επιτροπή αγώνος των Χανίων, για να της αναγνωριστεί η χηρεία του Οπλαρχηγού συζύγου της και το βοήθημα προς την ορφανή κόρη της. Ο Αναγνώστης Παναγιωτάκης με απόφαση της Επιτροπής Αγωνιστών κατατάχθηκε το 1908 στην Α’ Τάξη των Αγωνιστών.
