Η ιστορία του Charlie Hebdo, μια ιστορία που πλησιάζει πλέον τον μισό αιώνα, μοιάζει σήμερα -μετά την πολύνεκρη επίθεση στα γραφεία στις 7/1/2015- με σενάριο πολιτικού θρίλερ. Πολύ περισσότερο που ο θόρυβος των γεγονότων, όχι μόνο δεν αποκαλύπτει την πραγματικότητα αλλά, μάλλον, ρίχνει νερό στο μύλο της αντίδρασης. Οι ιστορικές αλλαγές που έλαβαν χώρα αυτά τα 50 χρόνια θολώνονται, οι ρόλοι που έπαιξαν οι μετέχοντας των αλλαγών αυτών στο πέρασμα του χρόνου ξεχνιούνται, οι πολιτικές αντιθέσεις αμβλύνονται, η κουλτούρα χάνει το ειδικό της βάρος και κάθε λογική ισοπεδώνεται κάτω από το βάρος ενός μεταφυσικού μα κι ατσάλινου δίλημματος: “ή με μας, ή με τους άλλους”. Υπάρχουν άραγε σήμερα -μέσα στην πυκνότητα των γεγονότων- τα εργαλεία για να κατανοήσουμε την πραγματικότητα που μας περιβάλλει; Κι ακόμη περισσότερο, θέλει κανείς σήμερα να το επιχειρήσει αυτό;
Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν ενώνοντας τη μοίρα πολιτικής και τέχνης, εξέφρασε σε μια φράση τη διαλεκτική που διέπει αυτόν τον κόσμο και πήρε θέση μέσα σ’ αυτήν. Έγραφε πως, “αν ο φασισμός επιχειρεί την αισθητικοποίηση της πολιτικής, ο κομμουνισμός πρέπει να απαντάει με την πολιτικοποίηση της τέχνης”. Η ιστορία του Charlie Hebdo, μέσα από την οποία μπορούμε να διαβάσουμε και κεφάλαια της ιστορίας της Αριστεράς στην ευρώπη, είναι δυστυχώς μια πορεία από το δεύτερο προς το πρώτο. Από την πολιτικοποίηση της τέχνης στην αισθητικοποίηση της πολιτικής. Αλλά ας γυρίσουμε στo καθ’ όλα θερμό 1970, τότε που όλα φάνταζαν ακόμη δυνατά.
Πρώτη περίοδος
Η συντακτική ομάδα του περιοδικού Hara Kiri, αποφασίζει να συνεχίσει την έκδοση ενός εβδομαδιαίου περιοδικού αλλάζοντας όμως το όνομα του. Ο λόγος; Tο τεύχος 97 του Hara Kiri Hebdo (=εβδομαδιαίο), ειρωνεύεται τον πρόσφατο τότε θάνατο του στρατηγού de Gaule. Ως αποτέλεσμα, ο υπουργός Εσωτερικών της γαλλίας απαγορεύει την έκδοση του περιοδικού. Δεν ήταν βέβαια η πρώτη φορά που το Hara Kiri βρισκόταν στο στόχαστρο της λογοκρισίας, αλλά μάλλον δεν υπήρχε πια χώρος για πλάκες…
Η ίδια λοιπόν ομάδα ανθρώπων, που συμπεριελάμβανε τότε μεταξύ άλλων τους Francois Cavanna, Georges Bernier, Reiser, Gabu, Wolinski, Willem, Fred κ.α. βρίσκει ένα καινούριο όνομα και το πρώτο φύλλο του Charlie Hebdo κυκλοφορεί την Τρίτη 23 Νοεμβρίου του 1970. Το όνομα του το δανείζεται από το γαλλικό περιοδικό κόμικς με τίτλο Charlie Mensuel (=μηνιαίο) το οποίο παραπέμπει στον πασίγνωστο πρωταγωνιστή της σειράς “Peanuts” του Schulz, Charllie Brown. Στη δικιά μας περίπτωση, το “Charlie” αναφέρεται προφανώς στον εκλιπόντα στρατηγό… Και φυσικά, σε μια εντελώς διαφορετική συνθήκη από τη σημερινή, το πρώτο του εξώφυλλο ειρωνεύεται την ύπαρξη ελευθερίας του λόγου στη γαλλία.
Οι σχεδιαστές που συμπράττουν, πέραν της πολιτικής τους ομοιογένειας, έχουν κι ένα ακόμη κοινό τόπο. Το στιλ τους δε θυμίζει σε τίποτα την “claire ligne” (=καθαρή γραμμή) που κυριαρχεί στα γαλλοβελγικά κόμικς. Είναι μάλλον πιο εξπρεσσιονιστικά και σίγουρα πολύ πιο ελεύθερα. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και για τα θέματα με τα οποία καταπιάνονται: πολιτική επικαιρότητα, έμφυλες και ταξικές αντιθέσεις της καθημερινής ζωής κι όχι περιπέτειες φανταστικών ηρώων άλλων εποχών.
Η θεματολογία και η δομή του λόγου του Hara-Kiri και στη συνέχεια του Charlie Hebdo, αντανακλά τα πολιτικά περιεχόμενα αλλά και τα είδη του λόγου μεγάλου μέρους της Ευρωπαϊκής Αριστεράς και Ακροαριστεράς της περιόδου. Τα περιοδικά αυτά είναι παιδιά του κινήματος και των πρακτικών που ξεδιπλώθηκαν την εποχή εκείνη και μόνο μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον μπορεί να γίνει κατανοητή η ιστορία τους. Τα κείμενα και τα κόμικς στρέφονται ενάντια στον ιμπεριαλισμό, τον εθνικισμό, την εκκλησία και το σεξισμό, βάλλουν ενάντια στο στρατιωτικό καθεστώς της γαλλίας, της ισπανίας και των η.π.α., κοροϊδεύουν τους μαλάκες τους ψηφοφόρους κλπ. Όπως όμως πολύ καλά γνωρίζουμε, την δεκαετία του 1980, ως απάντηση στο κίνημα το ’60 και του ’70, ξετυλίχτηκε μια ριζική κοινωνική αναδιάρθρωση στη Δύση. Τίποτα δεν έμεινε ακριβώς ίδιο, ούτε στη γαλλία, ούτε πουθενά αλλού… Καθώς κλείνει η δεκαετία το περιοδικό το ίδιο τυπώνει το μέχρι τότε τελευταίο τεύχος του το Δεκέμβριο του 1981.
Δεύτερη Περίοδος
Το 1992, οι Gebe, Cabu και Phillipe Val καλούν σε βοήθεια τους παλαίμαχους Wolinski, Cavanna και Delfeil de Ton και ξεκινάνε για δεύτερη φορά την έκδοση του περιοδικού. Το πρώτο τεύχος της δεύτερης περιόδου κυκλοφορεί τον Ιούλιο του 1992 και πουλάει 100.000 αντίτυπα. Όμως έχουν πια περάσει 24 χρόνια από το Μάη του ’68 κι η εποχή εκείνη έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Η νέα εποχή δε χαρακτηρίζεται πλέον από μια κινηματική έκρηξη και το ψυχρό πόλεμο. Αυτήν τη φορά η πολιτική συνθήκη θα είναι ο η αντιπαγκοσμιοποίηση κι έπειτα ο “Πόλεμος ενάντια στην τρομοκρατία”. Το περιοδικό βέβαια, αποπνέοντας μια αριστερή αύρα, συνέχισε να διακηρρύτει για τον εαυτό του τα ιδανικά του πλουραλισμού, της ελευθερίας του λόγου και της εναντίωσης σε κάθε θρησκευτικό δόγμα.
Κι έχει πράγματι να επιδείξει ένα σημαντικό αριθμό προκλητικών, σατυρικών κόμικς που σήκωσαν μηντιακή θύελλα αντιδράσεων. Αναφέρουμε ορισμένα: Το 2005 η δανέζικη εφημερίδα Jyllands-Posten δημοσιεύει τα περίφημα 12 σκίτσα του προφήτη Μωάμεθ. Ένα μάλιστα απεικονίζει τον προφήτη να φοράει αντί για τουρμπάνι μια βόμβα. Ακολουθούν διαδηλώσεις σε αραβικά κράτη και δυσανάλογος σάλος στα δυτικά media για τους “παρανοϊκούς άραβες”. Η Charlie Hebdo αναδημοσιεύει τα σκίτσα. Το περιοδικό μηνύεται τότε από το Μεγάλο Τζαμί της πόλης του Παρισίου και (τυχαία ή όχι) ενώ προχωρούσε η δίκη, 50 τάφοι στο μουσουλμανικό μέρος ενός γαλλικού νεκροταφείου του 1ου Π.Π. βάφτηκαν με αίμα γουρουνιών και σβάστικες. Τελικώς το περιοδικό αθωώθηκε πανηγυρικά σύμφωνα με τη γαλλική νομοθεσία για την ελευθερία του λόγου.
Το 2011 μετά τη νίκη του ισλαμιστικού κόμματος στην τυνησία, το περιοδικό γράφει στο εξώφυλλο του “Charia Hebdo”, και απεικονίζει ως αρχισυντάκτη τον Μωάμεθ, ενώ στο σκίτσο φέρεται να λέει: “100 χτυπήματα με μαστίγιο σ’ όποιον δεν πεθάνει στα γέλια”. Την ίδια μέρα τα γραφεία κάηκαν ολοσχερώς από βόμβα, το site έπεσε από χάκερς και η συντακτική ομάδα δέχτηκε απειλητικά μηνύματα. Το περιοδικό απάντησε με ένα εξώφυλλο που έδειχνε ένα μουσουλμάνο κι έναν σκιτσογράφο του Charlie να φιλιούνατι στο στόμα κι έγραφε “Η αγάπη πιο δυνατή από το μίσος”. Στο θόρυβο που ακολούθησε, ο αρχισυντάκτης Charb πρόλαβε να δηλώσει “…η δουλειά μου είναι να κάνω τη ζωή δύσκολη για τους ανόητους εξτρεμιστές, όπως άλλωστε κάνουν κι αυτοί με τη δική μας”. Στο εξώφυλλο του φύλλου του Νοεμβρίου του 2010, o Charb αποκαλύπτει για εμάς τους ηλίθιους τι πραγματικά συμβαίνει. Γράφει: “Ο Μπιν Λάντεν, απειλή για τη γαλλία”.
Κι ένα “αφελές” μέλος της αριστερής συνδικαλιστικής οργάνωσης CGT λέει: “Άλλος ένας κρυφός μπάτσος”. Είναι προφανές πως ο Charb είναι τόσο ακροαριστερός που μας μπερδεύει και νομίζουνμε πως ήταν άλλο ένα καθεστωτικό κάθαρμα… Σ’ ένα άλλο εξώφυλλο δείχνει μια μουσουλμάνα να τρέχει γυμνή δηλώνοντας “ναι στο να φοράμε την μπούρκα, μέσα”. Και στο βάθος ένας άντρας μουσουλμάνος φαίνεται να παθαίνει καρδιακό! Μάλλον θα νόμιζε πως οι γάλλοι κομιξάδες είναι αντισεξιστές, αλλά είδε το εξώφυλλο κι έπεσε από τα σύννεφα. Σ’ ένα άλλο φαίνεται ο προφήτης Μωάμεθ να αγανακτά επειδή “δεν παλεύεται να έχεις τόσο μαλάκες πιστούς”
Δυστυχώς αυτή η λίστα των ισλαμοφοβικών σκίτσων δεν έχει τελειωμό. Όμως υπάρχουν κι άλλα (σίγουρα πολύ λιγότερα) που γελοιοποιούν την καθολική εκκλησία και τους φανατικούς εβραίους. Όπως αυτή που δείχνει πως οι καθολικοί ιερείς είναι ομοφυλόφιλοι. Ή μια άλλη που δείχνει έναν έναν ισραηλίτη που δολοφονεί μ’ ένα καλάσνικοφ μια παλαιστίνια. Ή εκείνο που δείχνει έναν καθολικό, έναν εβραίο κι έναν ισλαμιστή ιερέα να φωνάζουν όλοι μαζί πως “Πρέπει να φιμωθεί το Charlie Hebdo”!
Αξίζει να σημειώσουμε ορισμένες εσωτερικές έριδες του περιοδικού. Όπως για παράδειγμα την απόλυση του κομιξά Sine για τις “αντισημιτικές” δηλώσεις του.
Όπως αξίζει να αναφέρουμε πως ένας εκ των δολοφονημένων, ο Wolinski, ίσως ο πιο ακραίος την εποχή του Μάη του 68 κομιξάς μετά τον Reiser, είχε τιμηθεί το 2005 γινόμενος μέλος της πατριωτικής “Εθνικής Τάξης της Λεγεώνας της Τιμής”! Περίεργη τιμή για ακροαριστερό δε νομίζετε;
“Ελευθερία του λόγου” ή ταξικός πόλεμος στα χρόνια της αποαποικιοποίησης;
Να ξεκαθαρίσουμε ευθύς εξαρχής πως ο όρος “ελευθερία του λόγου” είναι για μας παραπλανητικός αυτός καθεαυτός. Ο κάθε λόγος ο οποίος διατυπώνεται, καθορίζεται από τις πρακτικές κοινοποίησης του, τα εκφραστικά του μέσα, τη διαδικασία που τον παράγει, τα περιεχόμενα και τη δομή του. Κι ο κάθε λόγος μετέχει με τη δύναμη που έχουν τα υποκείμενα που τον εκφέρουν σε μια διαλεκτική κοινωνική διαμάχη. Όχι σε κάποιο ασφαλές κι αθώο περιβάλλον, αλλά σ’ ένα περιβάλλον με βίαιες αντιθέσεις. Και κανείς ποτέ δεν πρόκειται να σώσει τον ένα λόγο από τον άλλο για λόγους fair play! Εκτός κι αν ονειρευόμαστε κάποιο καθεστωτικό θεσμό, κάποιον δίκαιο διατητή που δεν καταλαβαίνει από ταξικό πόλεμο κι επιβάλλει μια κάποια α-ιστορική, μαγική ελευθερία για όλους. Ποιος όμως θα είναι αυτός; Ο θεός; Το κράτος; Οι διανοούμενοι;
Εν πάση περιπτώση, αν θεωρούσαμε μέχρι σήμερα πως υπάρχει μια κάποια “άνεση” έκφρασης απόψεων, αυτό οφείλεται στο γεγονός πως στο παρελθόν κάποιοι είχαν ματώσει γι αυτό. Όσον γι’ αυτά που λέει το Charlie Hebdo για τους μοουσουλμάνους, δεν είναι παρά η κυρίαρχη δυτική αφήγηση. Τίποτα λιγότερο. Μια ξεκάθαρη γραμμη τα συνδέει με όσα έλεγε ο Μπους ο 2ος όταν ξεκίνησε τον Πόλεμο ενάντια στη Τρομοκρατία. Ή μ’ αυτά που λέει το Tea Party σήμερα στις ηπα. Ή η Μέρκελ, όταν είχε δηλώσει πως η πολυπολιτισμική κοινωνία εχει αποτύχει. Ακόμα κι ο Μπρέιβικ, όταν απολογήθηκε για τη μαζική δολοφονία που διέπραξε.
Οι σκιτσογράφοι του Charlie λένε το ίδιο πάνω κάτω πράγμα με την Λεπέν (την οποία, ως politically correct, αρέσκονται να βρίζουν), χρησιμοποιώντας μια γλώσσα την οποία ανέδειξε πρώτη κάποτε η αντικαθεστωτική αριστερά. Όχι τίποτε ουδέτεροι δημοκράτες, αλλά αντικαθεστωτικοί, διεθνιστές ή/και μαρξιστές… Όμως από τότε έχει κυλήσει πολύ νερό στ’ αυλάκι. Κι όπως έλεγε ο Μουσταφά Καφιατί, “Οι λέξεις που σφυρηλατεί η επαναστατική κριτική είναι σαν τα όπλα που άφησαν οι παρτιζάνοι στο πεδίο της μάχης: περνούν στα χέρια της αντεπανάστασης και, όπως οι αιχμάλωτοι πολέμου, υποτάσσονται στο καθεστώς των καταναγκαστικών έργων. Οι πιο άμεσοι εχθροί μας είναι οι εκπρόσωποι της ψεύτικης κριτικής, οι αφοσιωμένοι υπάλληλοί της.“.
Τι δηλαδή, επειδή είναι σάτυρα αυτό σημαίνει πως δεν μπορεί να είναι ρατσιστική, σεξιστική και στην υπηρεσία του γαλλικού ιμπεριαλισμού; Όχι αγάπη μου! Kι όσον αφορά στις ίσες αποστάσεις από όλες τις θρησκείες, θεωρούμε πως οι συντάκτες του Charlie μας δουλεύουν ψιλό γαζί. Η κριτική που έχει δεχτεί η καθολική εκκλησία, όπως και το ισραηλινό κράτος, για τα εγκλήματα και τις ακραίες συντηρητικές τους απόψεις είναι, ως ενός σημείου, κοινός τόπος στην ευρωπαϊκή αριστερά. Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που η κριτική αυτή έχει κι αυτή αφομοιωθεί κι από τους κήρυκες του διαφορικού ρατσισμού. Κι όπως και να το κάνουμε, έχει μαγάλη διαφορά να βρίζεις τον Πάπα, ένα ανώτατο πολιτικό-εκκλησιατικό σύμβολο, ή τους φανατικούς ιερείς του ισραήλ (διαρυγνύοντας ανοικτές θύρες) κι άλλο να τσουβαλιάζεις και να ενοχοποιείς ολόκληρούς λαούς. Εκατοντάδες εκατομμύρια κόσμου που μετατρέπονται στα σκίτσα του Charlie σε μανιακοί δολοφόνοι, ανορθολογικοί κλπ. Κάτι σαν την αντιεβραϊκή προπαγάνδα του Γκέμπελς ας πούμε…
Αλλά όλα αυτά ίσως να είναι απλώς λεπτομέρειες.
