Του Απόστολου Δ. Καραμπά
Στην ελληνική μυθολογία πρωταγωνιστούν ήρωες και θεοί, στα ομηρικά έπη οι ήρωες είναι πάντα πολεμιστές με ευγενική καταγωγή, οι αρετές τους και ο αξιακός κώδικας είναι τα ιδεώδη της ηγεμονικής τάξης, μιας κάστας αριστοκρατών. Είναι μυθικά πρόσωπα με καταγωγή συνήθως από τον ένα γονέα θεϊκή ή όντως υπήρξαν ιστορικά πρόσωπα, και στις δύο περιπτώσεις πάντως ηρωποιήθηκαν μεταγενέστερα.
Η λατρεία των ηρώων θα πρέπει να άρχισε από τα προϊστορική περίοδο. Τα ιστορικά χρόνια, από την αρχαϊκή εποχή και μετά συνιστά κοινωνικό φαινόμενο. Οι άνθρωποι των γεωμετρικών χρόνων ανακαλύπτουν τους θολωτούς και θαλαμοειδείς τάφους της Ύστερης εποχής του χαλκού και εντυπωσιάζονται από τον πλούτο των κτερισμάτων. Για να τιμήσουν τους νεκρούς αρχίζουν να εναποθέτουν αναθήματα που παρουσιάζουν σημαντική αύξηση λόγω της διάδοσης των ομηρικών επών, τα οποία και επιδρούν στην εξέλιξη του φαινομένου της ηρωολατρείας. Κατά την αρχαϊκή περίοδο έχει ήδη συντελεστεί ο μετασχηματισμός της κοινωνίας, από την φυλετική στην πολιτική. Οι φυλετικοί αρχηγοί που εκλέγονταν από τις συνελεύσεις των πολεμιστών εξελίσσονται σε κληρονομικούς βασιλείς, ένας θεσμός που σταδιακά εκφυλίζεται και παραμερίζεται, νέα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα που απετέλεσαν και την τάξη των ευγενών διεκδικούν την εξουσία.
Σε μία οικονομία που παραμένει κυρίως αγροτική, στηριζόμενη στην μισθωτή εργασία των θητών και κυρίως δούλων το πολίτευμα μετατρέπεται σε αριστοκρατικό. Κάτω από τις νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν με την ανάπτυξη της βιοτεχνίας, ναυτιλίας, εμπορίου, την κυκλοφορία του νομίσματος ως μέσου συναλλαγής και της συσσώρευσης κεφαλαίου ,επικρατούν τα τιμοκρατικά καθεστώτα και οι τυραννίδες. Κριτήριο εξέλιξης και ανόδου η ιδιοκτησία και ο πλούτος, δηλαδή το τίμημα, εκεί αρχίζουν να εμπλέκονται θεσμικά οι ήρωες και οι εκδηλώσεις λατρείας τους. Αρχίζει και μια νέα εποχή αυτή του οργανωμένου αποικισμού. Ηγετικές ομάδες και οικονομικές ολιγαρχίες που προσπαθούν να διατηρήσουν την εξουσία σε μία περίοδο έντονων κοινωνικών μεταβολών συνδέονται με την λατρεία των προγόνων ηρώων, κάνει την εμφάνιση του ο Οίκος ως μονάδα κοινωνικής οργάνωσης και της Πόλης-Κράτους που διαμορφώνεται. Μία αριστοκρατία που προσπαθεί να ελέγξει και να οικειοποιηθεί το παρελθόν και την παράδοση στοχεύοντας να στηρίξει την αυτοχθονία της και να θέσει κάτω από νέους όρους την εξουσία , την δύναμη και την πολιτική της ταυτότητα. Ενέργειες κατασκευής δεσμών συγγένειας και προνομιακής καταγωγής των ευγενών με παλαιότερους βασιλικούς οίκους.
Σύμφωνα με άλλη ερμηνεία νεότεροι άποικοι μικροϊδιοκτήτες γεωργοί προσπαθούν να δημιουργήσουν σχέσεις με παλαιότερους κατοίκους μέσω των λατρευτικών αυτών συμπεριφορών σκοπεύοντας στη νομιμοποίηση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας της γης σε μια περίοδο ανακατανομής κλήρου. Η κατάρρευση του μυκηναϊκού συγκεντρωτικού κράτους έφερε αντιμέτωπες στα νεότερα κοινωνικά δεδομένα της γεωμετρικής εποχής την παλαιότερη άρχουσα τάξη, με νεότερες ανερχόμενες ομάδες, που ασφυκτιούν πολιτικά και απαιτούν συμμετοχή στην νομή της εξουσίας. Σε κάθε περιοχή της αρχαίας Ελλάδας λατρεύονταν οι τοπικοί ήρωες-πρόγονοι ,αρκετές φορές οι τοπικές λατρείες διευρύνθηκαν και μεταδόθηκαν στο ευρύτερο ελλαδικό και μυθολογικό χώρο.
Αν ο ήρωας δεν είναι τοπικός γίνεται, αποκτά εντοπιότητα, ποιός μπορεί να ξέρει πόσοι ήρωες που αρχικά ήταν μυθικές μορφές χωρίς κανένα τοπικό δεσμό απέκτησαν ταφικά μνημεία την αρχαϊκή περίοδο. Τα χρόνια αυτά εξαπλώνονται τα ταφικά έθιμα με ηρωολατρικά στοιχεία, σημαντικά μνημεία των μυκηναϊκών χρόνων μετατρέπονται σε κέντρα λατρείας ηρωικών μυθικών και ιστορικών ενδεχομένως μορφών. ΟΙ γνωστοί μύθοι, τα μυθολογικά μοτίβα προμήθευαν ήρωες στους άποικους μετανάστες και πρόσφυγες, στους νέους κατοίκους μιας καινούργιας πατρίδας, οι οποίοι αδυνατούσαν να μεταφέρουν τους προγονικούς τόπους λατρείας. Αυτό μπορούμε να το αντιληφθούμε και από τις περιπλανήσεις των ηρώων σε όλες τις ακτές της Μεσογείου όπως διασώζονται στους μυθολογικούς κύκλους ,στα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.
Μια πολιτική μυθολογία διαμορφώνεται ,όπως φαίνεται από τις εκδηλώσεις λατρείας των σημαντικότερων πρωταγωνιστών των μυθολογικών κύκλων. Στις παραδόσεις θρύλους, αυτοί οι ηρωικοί πρόγονοι παρουσιάζονται ως βασιλιάδες που με τα έργα τους γράφουν την ιστορία του λαού, μια πρωτοιστορία . Οι τελετές και η λατρεία της ανάμνησης των ηρώων προγόνων είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της αρχαίας θρησκείας. Στη λέξη ήρως οι γλωσσολόγοι αποδίδουν την αρχική σημασία της λέξης ανήρ, τον ποιμένα των λαών με την ομηρική σημασία, αλλά και τους μαχόμενους συντρόφους του ηγεμόνα. Στα ιστορικά χρόνια όμως η λέξη ήρως σήμαινε ένα πολύ σημαντικό για την κοινότητα ή την πόλη νεκρό άνδρα ενός παρελθόντα χρόνου,που έπρεπε να τιμάται με ιδιαίτερο τρόπο και για τον οποίο γίνονταν εξιλασμοί σε κάποιο ταφικό σήμα ή ιερό.
Ο ήρωες και η μεγάλη φήμη που τους ακολουθεί δεν ήταν θεοί, αλλά κάτι πολύ περισσότερο από απλοί θνητοί, δρουν προς όφελος της πόλης και δημιουργούν καταστάσεις πέραν των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Ακόμη οι άθλοι τους αγγίζουν το όριο του μεταφυσικού οποίοι μεταφέρονται μέσω μιας προφορικής παράδοσης στους ανθρώπους της γεωμετρικής περιόδου, και αρχίζουν να καταγράφονται αργότερα με την εξέλιξη της γραφής. Δίνεται έτσι η αίσθηση ενός ενδόξου χαμένου πλέον μακρινού παρελθόντος ,του οποίου ήταν ορατά και απτά τα υλικά κατάλοιπα και ερείπια μεγαλοπρεπών οικοδομημάτων .Η απόδοση λατρείας και τιμών σε θεούς και ήρωες είναι χαρακτηριστικό μιας κρατικής θα λέγαμε ιδεολογίας, μιας εποχής δημιουργίας της πόλης-κράτους και ορισμού της επικράτειας της. Η απόδοση τιμών στους ήρωες είναι στοιχείο συνοχής των πολιτών , σύνδεση ενός λαμπρού παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον του κοινωνικού φαινομένου της πόλης κράτους, εμπλέκονται μεταξύ τους σε μία συγγένεια αίματος σε μια σχέση γένος-φρατρία-φυλή, απαραίτητη προϋπόθεση επιβίωσης και ευημερίας της πόλης. Είναι επώνυμοι, και πρόγονοι κατά συνέπεια των πολιτών, ο ποιητής επαινεί το κλέος και το σύστημα αξιών των ηρωικών αυτών μορφών που τώρα φιλοξενούνται στα χώματα των πατέρων.
Από τους κλασσικούς χρόνους και νωρίτερα οι άνθρωποι θεωρούν τους μύθους τμήμα ή και συμπλήρωμα της ιστορίας των προγόνων των. Ιστορικοί μύθοι επινοούνται, είναι κατασκευάσματα και χρησιμοποιούνται ως εργαλείο στην υπηρεσία της επεκτατικής πολιτικής των ισχυρών πόλεων –κρατών του αρχαίου κόσμου. Δημιουργούνται σταδιακά οι μεγάλοι μυθολογικοί κύκλοι και τα γενεαλογικά συστήματα στα οποία εισχωρούν και εντάσσονται οι περισσότεροι ήρωες ,όπως επίσης και οι απόγονοι διάδοχοι αυτών, ήρωες με τη σειρά τους σε άλλα μυθολογικά κέντρα.Οι δημιουργοί των επών των μυθικών δρώμενων και γενεαλογιών ,οι διάφορες συντεχνίες αοιδών, όταν τοποθετούσαν σε κάποιο έργα το παρελθόν και τους προγόνους ενός ήρωα, μακριά από τους τόπους που κατά την παλαιότερη παράδοση δρούσε ,ήταν αναγκασμένοι να επινοήσουν νέες μυθικές κατασκευές για να δικαιολογήσουν την απομάκρυνση από τον αρχικό τόπο γέννησης του.
Κλείνουμε το θέμα του παραπάνω κειμένου που βεβαίως δεν εξαντλείται, με το γνωστό απόφθεγμα <<Όποιος ελέγχει το παρελθόν ελέγχει το μέλλον. Όποιος ελέγχει το παρόν ελέγχει το παρελθόν>>.
Αρχαίες Πηγές:
- Απολλόδωρος. , Άπαντα, εκδ. Κάκτος,1999.
- Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη Ιστορική, εκδ. Πάπυρος,1993.
- Ηρόδοτος,Ιστορίαι,εκδ.Ζαχαρόπουλος,2002
- Ησίοδος,Άπαντα,εκδ.Κάκτος,1993.
- Όμηρος, Ιλιάς , βιβλιοπωλείο της Εστίας.
- Όμηρος, Οδύσσεια, Βιβλιοπωλείο της Εστίας.
- Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, εκδ. Κάκτος,1993.
Σύγχρονη Βιβλιογραφία:
- Ραμού-Χαψιάδη Α.,(1982), Από την φυλετική κοινωνία στην πολιτική. Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα.
- Nilson M.P .,(1985),H μυκηναϊκή προέλευση της ελληνικής μυθολογίας. Εκδόσεις Δωδώνη ,Αθήνα.
- Polignac F. D.,(2000),Η γένεση της αρχαίας ελληνικής πόλης. Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα.