του Σταύρου Φωτάκη* από το Άρδην τ. 85
Ο Μακεδονικός Αγώνας είναι ένα τεράστιο κεφάλαιο της νεώτερης ελληνικής ιστορίας και η ευτυχής έκβασή του υπήρξε τεράστιας εθνικής σημασίας για το γένος των Ελλήνων, γιατί η Μακεδονία αποτελούσε από αρχαιοτάτων χρόνων τη ραχοκοκαλιά των ελληνικών χωρών, όπως αποτελούσε τη ραχοκοκαλιά και της νεώτερης Μεγάλης Ελλάδας των δύο Ηπείρων και των πέντε Θαλασσών, όπως την οραματίστηκε ο Μέγας Εθνάρχης του γένους μας, Ελευθέριος Βενιζέλος, που θα πει αργότερα: «Εθνικοί λόγοι επιβάλλουν ο Μακεδονικός Αγών να γίνει το Ευαγγέλιον της ελληνικής φυλής … Αξίζει να στεφανωθεί ο αμυντικός εθνικός εκείνος Αγώνας, ο οποίος έσβησε την ντροπήν του 1897, διότι με το παράδειγμα των ηρωικών εθελοντών εξύπνησε και ενθάρρυνε ολόκληρο το αποθαρρυμένον έθνος». Για την οικονομία του χρόνου, θα αναφερθούμε μόνο στην κρητική παρουσία και συμμετοχή, που υπήρξε όχι μόνο η πολυανθρωπότερη, αλλά και η ουσιαστικότερη από άποψη εμπειροπόλεμων αγωνιστών, και επομένως αποφασιστικής σημασίας στην έκβαση αυτού του αγώνα.
Οι Κρήτες εκείνης της εποχής, φωτισμένοι ακόμη από τη λάμψη του Αρκαδίου, δεν ήταν μόνο οι πιο εμπειροπόλεμοι αγωνιστές, από τις αλλεπάλληλες επαναστάσεις των κατά των Τούρκων, αλλά διεκρίνοντο για το υψηλό εθνικό τους φρόνημα και τη φιλοπατρία τους, ιδεώδη που είχαν σφυρηλατηθεί κατά τους πολύχρονους αγώνες για την ανεξαρτησία και την ελευθερία τους και είχαν εδραιωθεί στη συνείδηση και στη σκέψη τους.
Δεν είναι τυχαίο πως, στην αρχή ακόμη, πριν ξεσπάσει ο Μακεδονικός Αγώνας, ο Γερμανός Καραβαγγέλης Αρχηγός, γράφει στον πρωθυπουργό Ζαΐμη: «Στείλε μου πενήντα άντρες. Πενήντα όμως Κρητικούς, να ενωθούν με τους αγέρωχους καπεταναίους Στρεμπενιώτη και Κώττα, για ν’ αντιμετωπίσουν τις βουλγαρικές ορδές». Για σκεφτείτε για τι άντρες μιλούμε, όταν μόλις πενήντα ήταν αρκετοί για να κατατροπώσουν τις ορδές των Βουλγάρων!
Τα κρητικά εθελοντικά σώματα, τα πολυπληθέστερα όλων, καταφθάνουν πρώτα για να συνδράμουν τον μακεδονικό Αγώνα. Γιατί άραγε; Λίγοι στίχοι του προικισμένου και φωτισμένου ηγέτη Μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη δίδουν την απάντηση. Ακούστε τους:
Αχ, όποιος έζησε σκληρά, σ’ αγέρα σκλαβωμένο,
κι έφαγε μ’ αίμα το ψωμί και δάκρυα ζυμωμένο,
όποιος της μαύρης της σκλαβιάς δοκίμασε τον πόνο,
σκλαβιά και πόνος τι θα πει, εκείνος ξέρει μόνο.
Τούτος ο προαιώνιος κληρονομικός έρωτας των Κρητικών για τη λευτεριά ήταν η κινητήρια δύναμη που τους έσπρωξε να σπεύσουν να βοηθήσουν τους αδελφούς Μακεδόνες να την αποκτήσουν.
Τρεις χιλιάδες, οι μισοί δηλαδή απ’ όσους πήραν μέρος σε τούτο τον υπέρτατο αγώνα, ήταν οι Κρητικοί, από τους οποίους οι επτακόσιοι πότισαν με το τίμιο αίμα τους τη μακεδονική γη κι έμειναν στα σπλάχνα της, για να ριζώσει, ν’ ανθίσει και να καρπίσει το δέντρο της λευτεριάς, όταν η ίδια η πατρίδα τους δεν είχε βρει ακόμη το δρόμο της απόλυτης ελευθερίας κι εμάχετο ακόμη για ανεξαρτησία κι αυτοδιάθεση. Ένωση ή θάνατος ήταν τότε το σύνθημα στους κρητικούς αγώνες.
Από τους τρεις Γενικούς Αρχηγούς του Μακεδονικού Αγώνα μόνο ο ένας δεν ήταν Κρητικός: Ο Παύλος Μελάς, το γενναίο τούτο παλικάρι από την Παλιά Ελλάδα, με το ψευδώνυμο Καπετάν Ζέζας.
Ο Γεώργιος Κατεχάκης, με το ψευδώνυμο Καπετάν Ρούβας, ήταν από το Ηράκλειο Κρήτης, κι ο Γεώργιος Τσόντος, με ψευδώνυμο Καπετάν Βάρδας, από τ’ Ασκύφου Σφακίων.
Από τους είκοσι πολίτες αρχηγούς, οι δεκατέσσερις ήταν Κρητικοί, κι από τους ογδόντα δύο σημαιάρχες, οι δεκαεννέα πάλι Κρητικοί.
Ο Μακεδονικός Αγώνας στηρίχτηκε από τους Κρητικούς σαν δικός τους αγώνας, γι’ αυτό βλέπουμε μια τόσο μεγάλη συμμετοχή όχι μόνο σε απλούς αγωνιστές, αλλά ιδιαίτερα σε εμπειροπόλεμα στελέχη αυτού του αντάρτικου που ουσιαστικά διεξήγε τούτο τον αγώνα.
Κι ο πρώτος μη Μακεδόνας που έπεσε στο πεδίο της τιμής Κρητικός ήταν. Ο Γεώργιος Σεϊμένης, που για τον δι’ αποκεφαλισμού φρικτό θάνατό του θρυλούνται πολλά. Ότι δηλαδή, η κομμένη κεφαλή του έφτυνε κατάμουτρα τους κομιτατζήδες, που τρομαγμένοι από το υπερφυσικό τούτο φαινόμενο, ετράπησαν σε φυγή και δεν ξαναπολέμησαν.
Συμπληρώθηκε ήδη φέτος ένας ολόκληρος αιώνας από τότε που οι Κρήτες σταυραετοί πέταξαν από τις κορφές του Ψηλορείτη και της Μαδάρας, στα βουνά του Μοριχόβου και της Μπελκαμένης, να κυνηγήσουν, να διώξουν και να εξοντώσουν τα λογιώ λογιώ μυαρά, που ’χαν πέσει να κατασπαράξουν την ελληνική μακεδονική γη.
Η λαϊκή μούσα δεν παρέλειψε το χρέος της να υμνήσει τους Κρήτες Μακεδονομάχους με τους παρακάτω στίχους:
Για τον Γύπαρη:
Του Μοριχόβου τα βουνά ρωτούν της Μπελκαμένης
ποιος είν’ αυτός που πέρασε με το σπαθί στη χέρα;
Διαβαίνει όρη και βουνά, γκρεμούς και μονοπάθια
λειβάδια και νεροσυρμές κι ο κόσμος τονε τρέμει
Το βήμα ντου ναι δέκα οργυές, το πήδημα σαράντα
κι όντε λιγάκι βιάζεται χάμε στη γης δε ’γγίζει
Είν’ ο Παυλής ο Γύπαρης …
Για τον Τσόντο:
Μεριάστε ο Βάρδας να διαβεί να πάει στο Μοναστήρι
κει που’ ν ο πόλεμος χαρά κι η μάχη πανηγύρι …
Για τον Κατεχάκη:
Οι σφαίρες δε σε τρόμαζαν γιατί ’σουν αντρειωμένος
ήσουν σεμνός κι αντρόπιαστος, απ’ όλους διαλεγμένος
Για το Βολάνη:
Δόξα σε σένα Αρχηγέ των Λάκκων το καμάρι
όπου πολέμας όρθιος με θάρρος και με χάρη …
Για το Νταφώτη:
Νταφώτη μου ατρόμητε πετάξ’ από τον Άδη
και βάλε κάθε Βούλγαρο κομιτατζή σημάδι.
Και τόσοι άλλοι ατελείωτοι στίχοι με τους οποίους η κρητική λαϊκή μούσα υμνολόγησε τους αείμνηστους Κρήτες Μακεδονομάχους. [ ]
*Τέως πρ. του Συλλόγου Κρητών Ηλιούπολης
Ονομαστική Αναφορά των 39 Κρητικών Καπεταναίων Μακεδονομάχων
Στο σημείο αυτό κρίνω επιβεβλημένο να σας αναφέρω τους 39 Κρητικούς καπεταναίους, οι οποίοι έλαβαν μέρος στο Μακεδονικό Αγώνα 1903- 1908 και ενδεικτικά τον αριθμό των ανδρών που έκαστος εξ αυτών είχε υπό τας διαταγάς του.
- Γεώργιος Τσόντος – Βάρδας: Ανθυπολοχαγός (ΠΒ), Γενικός Αρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από τα Ασκύφου Σφακίων Χανίων. Αριθμός Ανδρών 168.
- Γεώργιος Κατεχάκης ή Ρούβας: Ανθυπολοχαγός (ΠΖ), Γενικός Αρχηγός Μακεδονικού Αγώνα. Από την Πόμπια Καινουρίου Ηρακλείου. Αριθμός Ανδρών 160
- Ευθύμιος Καούδης: Aρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από το Καψοδάσος Σφακίων Χανίων. Αριθμός Ανδρών 150.
- Γεώργιος Βολάνης: Αρχηγός Μακεδονικού Αγώνα. Από τους Λάκκους Κυδωνίας Χανίων. Αριθμός Ανδρών 175.
- Ιωάννης Πούλακας: Αρχηγός Μακεδονικού Αγώνα. Από το Θέρισο Κυδωνίας Χανίων. Αριθμός Ανδρών 98.
- Παύλος Γύπαρης: Αρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από την Ασή Γωνιά Αποκορώνου Χανίων. Αριθμός Ανδρών 110.
- Ιωάννης Καραβίτης: (ο Μακρυγιάννης του Μακεδονικού Αγώνα) Αρχηγός1903-1908. Από την Ανώπολη Σφακίων Χανίων. Αριθμός Ανδρών 132 – Απόγονος του επαναστάτη Γιάννη Δασκαλογιάννη, ήταν 20 ετών όταν ακολούθησε τον Παύλο Μελά στη Μακεδονία. Γρήγορα και μετά το θάνατο του Παύλου Μελά έγινε Αρχηγός Σώματος. Στη Φλώρινα υπάρχει η προτομή του στην κεντρική πλατεία. Σε όλες τις κωμοπόλεις της Φλώρινας υπάρχουν δρόμοι με το όνομά του. Πέθανε το 1949 σε ηλικία 66 ετών όσο και ο Μακρυγιάννης.
- Θεόδωρος Κουκουλάκης: Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα. Από τους Λάκκους Κυδωνίας Χανίων. Αριθμός Ανδρών 108.
- Εμμανουήλ Σκουντρής: Αρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από το Άδελε Ρεθύμνου. Αριθμός Ανδρών 148.
- Εμμανουήλ Νικολούδης: Αρχηγός Σώματος Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από τους Λάκκους Κυδωνίας Χανίων. Αριθμός Ανδρών 120.
- Νικόλαος Ανδριανάκης: Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από τους Λάκκους Κυδωνίας Χανίων. Αριθμός Ανδρών 82.
- Ευάγγελος Φραγκιαδάκης- Γαλλιανός: Οπλαρχηγός Σώματος Μακεδονικού Αγώνα . Από τον Γάλλο Ρεθύμνου. Αριθμός Ανδρών 84.
- Ιωάννης Δοξάκης – Δοξογιάννης: Οπλαρχηγός Σώματος Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908 . Από τον Πρινέ Σελίνου Χανίων. Αριθμός Ανδρών 98.
- Ηλίας Δεληγιαννάκης : Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα. Φονεύθηκε στο Σκρά το 1918, Ανθυπολοχαγός. Από την Αργυρούπολη Ρεθύμνου. Αριθμός Ανδρών 135.
- Νικόστρατος Καλομενόπουλος – Νίδας: Αρχηγός Μακεδονικού Αγώνα, μετέπειτα Στρατηγός. Από το Ρέθυμνο Κρήτης. Αριθμός Ανδρών 105.
- Γεώργιος Δικώνυμος – Μακρής: Αρχηγός Σώματος Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908 . Από τον Καλλικράτη Σφακίων Χανίων. Αριθμός Ανδρών 120.
- Εμμανουήλ Κατσίγαρης- Καραμανώλης: ΑρχηγόςΜακεδονικού Αγώνα. Φονεύθηκε στον Όλυμπο στις 20-4 1908. Από το Νίπος Αποκορώνου Χανίων. Αριθμός Ανδρών 75.
- Λεωνίδας Παπαμαλέκος: ΑρχηγόςΜακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από τον Βάμο Αποκορώνου Χανίων. Φονεύθηκε στις 4-11- 1912 στα Σιάτιστα Κοζάνης. Αριθμός Ανδρών 63.
- Γρηγόρης Παπαδάκης: Οπλαρχηγός Σώματος Μακεδονικού Αγώνα . Από τον Κάστελο Αποκορώνου Χανίων. Φονεύθηκε στην Μικρά Ασία το 1922. Αριθμός Ανδρών 50.
- Ιωάννης Νταφώτης : Αρχηγός Σώματος Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από το Αβδού Πεδιάδος Ηρακλείου. Αριθμός Ανδρών 108.
- Αριστείδης Κιτράκης – Νύσταρης: Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα . Από τα Ρούστικα Ρεθύμνου. Αριθμός Ανδρών 8.
- Λαμπρινός Βρανάς: Οπλαρχηγός Β Τάξεως. Από τον Καλλικράτη Σφακίων Χανίων. Φονεύθηκε ηρωικά στη Μπελκαμένη (Άσπρη Πέτρα-Δροσοπηγή Φλώρινας) στις 17- 4 -1905. Αριθμός Ανδρών 18.
- Ανδρέας Δικώνυμος – Μπαρμπανδρέας: Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από τον Καλλικράτη Σφακίων Χανίων. Φρούραρχος Λεχόβου (τραυματίας του Στρεμπένου-Χωριό Ασπρόγεια). Αριθμός Ανδρών 24.
- Γεώργιος Μηναδάκης- Λιάπης: Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1906. Από το Αμπελάκι Ρεθύμνου. Έπεσε στο Λέχοβο (Χωριό της Φλώρινας). Αριθμός Ανδρών 6.
- Πέτρος Μάνος- Βέργας: (Επίλαρχος, 1903-1908) Αρχηγός Σώματος Μακεδονικού Αγώνα, αδελφός του Κων/νου,διαδέχθηκε στην προεδρία τον Καλαποθάκη (Μακεδονικό Κομιτάτο). Από τα Χανιά της Κρήτης.Αριθμός Ανδρών 47.
- Ευάγγελος Νικολούδης: Αρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1906. Από τους Λάκκους Κυδωνίας Χανίων. Φονεύθηκε στο Γκορνίτσοβο (Κέλλη-σημαίνει χωριό που βρίσκεται σε υψόμετρο) στις 18-7-1906 με 14 συμπολεμιστές του, μεταξύ των νεκρών και ο Μανούσος Γρύλλος έξ Αλικάμπου Αποκορώνου Χανίων, ανήκων στην ομάδα Καραβίτη. Αριθμός Ανδρών 45.
- Γεώργιος Καμηλάκης: Ομαδάρχης Μακεδονικού Αγώνα 1903-1907. Απηγχονίσθηκε στο Μοναστήρι στις 20-5-1907. Από το Καστέλλι Καινουρίου Ηρακλείου. Αριθμός Ανδρών 16.
- Γεώργιος Σπυριδογιάννης: Αρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1912. Από τα Γρυμπιλιανά Κολυμβαρίου Κισσάμου Χανίων. Αριθμός Ανδρών 18.
- Γεώργιος Λιαπάκης: Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα. Από το Ρέθυμνο Κρήτης. Αριθμός Ανδρών 17.
- Ιωάννης Μαυρογέννης: Οπλαρχηγός Α Τάξεως. Από τους Λάκκους Κυδωνίας Χανίων. Αριθμός Ανδρών 18.
- Γεώργιος Σκαλίδης: Αρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1906. Από το Έλος Κισσάμου Χανίων. Έπεσε ηρωικώς μαχόμενος στις 20-3-1906 στο Ίβεν Μακεδονίας (χωριό δυτικά του Μοναστηρίου στην καμπή του Εριγώνα ποταμού) μαζί με τους 16 συντρόφους του, επέζησε ένας.
- Στυλιανός Κλειδής: Αρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από τα Αγκουσελιανά Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου. Αριθμός Ανδρών 120. Έπεσε στο Μέτσοβο το 1912, πολεμώντας όρθιος τους Τούρκους
- Παναγιώτης Γερογιάννης: Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από το Γαλατά Κυδωνίας Χανίων. Αριθμός Ανδρών 37.
- Στυλιανός Κοκκινάκης: Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από την Ασή Γωνιά Αποκορώνου Χανίων. Αριθμός Ανδρών 10.
- Εμμανουήλ Μπενής: Οπλαρχηγός Α Τάξεως Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από τον Καλλικράτη Σφακίων Χανίων. Αριθμός Ανδρών 55.
- Ιωάννης Καλογεράκης: Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα. Φονεύθηκε στον Αετό στις 28-7-1905Από το Ζυβραγού Κισσάμου Χανίων. Αριθμός Ανδρών 14.
- Εμμανουήλ Λυκοβαρδής: Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908.Από τα Περβολάκια Κισσάμου Χανίων. Αριθμός Ανδρών 38.
- Ευστράτιος Βολάνης: Οπλαρχηγός Μακεδονικού Αγώνα 1903-1908. Από τους Λάκκους Κυδωνίας Χανίων. Αριθμός Ανδρών 20.
- Παναγιώτης Φιωτάκης: Οπλαρχηγός Α Τάξεως Μακεδονικού Αγώνα 1903-1907. Από το Γαλατά Κυδωνίας Χανίων. Έπεσε ηρωικά κοντά στη Μονή Παραλόβου στο Μορίχοβο τον Απρίλιο του 1907 Αριθμός Ανδρών 10.
Σύνολο Ανδρών 2976
Η προσέλευση Κρητικών εθελοντών συνεχίστηκε μέχρι το τέλος του 1908.
Από τους 6000 εθελοντές οι 3000 ήταν Κρητικοί. (Όπως αναφέρθηκαν αριθμητικά προηγουμένως).
Από τους 3 Γενικούς Αρχηγούς οι 2 ήταν Κρητικοί.
Από τους 82 Αρχηγούς Σωμάτων οι 19 ήταν Κρητικοί
Και από τους 19 ιδιώτες αρχηγούς οι 14 ήταν Κρητικοί
Αυτοί που έμειναν για πάντα στη Μακεδονική γη ήταν:
Αρχηγοί- Οπλαρχηγοί: 13
Oμαδάρχες: 12
Εθελοντές Οπλίτες-Πράκτορες: 639
Εθελοντές σε σώματα μη Κρητικών: 108
Σύνολο : 769
Βέβαια, στο Μακεδονικό Αγώνα πολέμησαν και θυσιάστηκαν, επίσης, γενναίοι αγωνιστές από τη Μάνη, Μεσσηνία, Αρκαδία, Αθήνα, Ρούμελη, Ήπειρο, Θεσσαλία, Θράκη, Μικρά Ασία, τα νησιά μας και από κάθε άλλη γωνιά του ελεύθερου και υπόδουλου ελληνισμού.