(Χατζη Μιχάλης – Μουσταφά Πασάς – Στρατής Δεληγιαννάκης)
Γράφει ο Κανάκης Γερωνυμάκης
Από τις αρχές του 14ου αιώνα οι Ενετοί κατακτητές της Κρήτης εθεώρησαν ότι είναι επιτακτική ανάγκη να κατασκευαστεί ένα ισχυρό φρούριο στον κάμπο που απλώνεται μπροστά από τα χωριά Πατσιανός και Καψοδάσος και που σήμερα, ύστερα από την κατασκευή αυτού του φρουρίου, ονομάζεται κάμπος του Φραγκοκάστελλου. Ήτανε που έπρεπε να παρακολουθούνται από κοντά οι ατίθασοι Σφακιανοί που είχανε τάση πάντα για επαναστατικές εξεγέρσεις μα και που ήτανε ενοχλητικοί για τους Ενετούς φεουδάρχες, γιατί και τα ζώα τους εκλέβανε στη στεριά, και τα καράβια τους εληστεύανε στη θάλασσα. Ακόμα όμως σημαντικός λόγος που συνηγορούσε για τη δημιουργία φρουρίου, σ’ αυτόν τον κάμπο, ήτανε η σοβαρότατη απειλή των Τούρκων, αφού το μέρος είναι πρόσφορο για απόβαση. Το 1340 εστείλανε τον TOMASO VIZZMANO στη Βενετία για να υποβάλει το αίτημα στην «Γαληνοτάτη Δημοκρατία». Αναγνωρίστηκε με η σκοπιμότητα και η αναγκαιότητα κατασεκυής εκεί ενός φρουρίου, πλην όμως, μόνο το 1371 άρχισαν να το χρίζουμε και το 1374 το τέλειωσαν.
Πέτρες για να χτίσουνε το φρούριο επήρανε από τα ερείπια της παλιάς πόλης που ήτανε στα δυτικά του, και που, άλλοτε τη λέγανε Νικήτα και άλλοτε Ξηρούπολη. Δεν φτάσανε όμως οι πέτρες των ερειπίων και στήνανε ανθρώπους στη σεριά από το βουνό μέχρι το εργοτάξιο και έδινε τις πέτρες ο ένας στον άλλον και χέρι – χέρι ετρέχανε ποτάμι σε απόσταση δύο χιλιομέτρων. Άλλο συνεργείο τις συγκέντρωνε στο βουνό.
Εργάτες και τεχνίτες φέρανε από την άλλη Κρήτη, γιατί οι Σφακιανοί, όπως γράφει ο Γενικός Προβλεφτής Μοτσενίγκο στον Δόγη της Βενετίας «… είναι γραμμένοι στις ορδινάτσες 700 άνδρες από τα Σφακιά, μα κανείς δεν πηγαίνει στα κάτεργα και στις αγγαρείες γιατί ισχυρίζονται ότι όλοι κατάγονται από τα 12 αρχοντόπουλα του Βυζαντίου… θεωρούνται Αρχοντορωμαίοι».
Ότι χτίζανε τα συνεργεία την ημέρα επηγαίνανε τη νύχτα τέσσερις αδερφοί Πατσά (κατ. Άλλους ήτανε έξι οι αδερφοί αυτοί) και τα χαλούσανε. Τελικά τους ανακαλύψανε, τους συλλάβανε και τους κρεμάσανε στους τέσσερις γωνιακούς πύργους του φρουρίου. Από το όνομα της οικογενείας αυτής, το χωριό τους ονομάστηκε Πατσιανός.
Εχτίστηκε το φρούριο γιατί εθεωρήθηκε απαραίτητο, όμως, κατά διαστήματα μόνο το είχανε επανδρωμένο. Μεγάλες δυσκολίες απαιτούσε η διατήρηση στρατού εκεί, αλλά και κινδύνους. Τι’ αυτό λέει κι ο Μπάρμπα Μπατζελιός στο τραγούδι το Δασκαλογιάννη: «… Και το γκαιρό απου ‘σανιε στη γ-Κρήτη Βενετσιάνοι – κιανείς δεν ήρθε στα Σφακιά κατοικηριό να κάνει…».
Το 1593 το Γενικός Προβλεφτής Nicolo Dona επισκεύασε τις φθορές που είχανε προκαλέσει καιρικές συνθήκες μα πάλι δεν το επάνδρωσε. Απ’ ότι βρήκε γραμμένο ο Στέργιος Σπανάκης στα αρχεία της Ενετίας, το 1630, που ήτανε τόσο φανερός ο κίνδυνος από τους Τούρκους, πάλι δεν ήτανε επανδρωμένο το φραγκοκάστεο. Μα και κατά την επανάσταση του Καντανολέων το χρησιμοποιούσαν οι Σφακιανοί.
Τουρκοκρατία
Το 1770 κατά την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη, οι Σφακιανοί απέτυχαν. Οι Ρώσοι τους εξαπάτησαν. Υποσχέθηκαν βοήθεια για να ανάψουνε φωτιά στην Κρήτη, για αντιπερισπασμό επειδή είχανε πόλεμο αυτοί με τους Τούρκους, μα μετά άφησαν να κάψει τα Σφακιά η φωτιά αυτή. Κάτι λίγα παλικάρια, πολύ λίγα, ήρθανε να θυσιαστούνε μαζί με τους Σφακιανούς, από τις γειτονικές επαρχίες. Κάποτε, όμως, ο αρχηγός Δασκαλογιάννης εθεώρησε ότι, αν επήγαινε να παρουσιαστεί να θυσιαστεί άλλη μια φορά, θα μπορούσε να σταματήσει το μακελειό σε βάρος των Σφακιανών. Επαρουσιάστηκε λοιπόν στην Ανώπολη και μετά τον οδήγησαν στο Φραγκοκάστελλο που είχε προσωρινή έδρα εκεί ο Βεζύρης.
Η επανάσταση του 1821
Κατά την επανάσταση του 1821 οι επαναστάτες είχανε σημαντικές επιτυχίες στα πρώτα χρόνια και οι Τούρκοι ήτανε περιορισμένοι στα μεγάλα αστικά κέντρα του νησιού, μα το 1824 ο Χουσεΐν Πασάς έπνιξε στο αίμα την επανάσταση.
Το 1827 εθεωρήθηκε απαραίτητο να ενισχυθεί ο απελευθερωτικός αγώνας της Κρήτης από εθελοντές από την ηπειρωτική Ελλάδα για να αναζωπυρωθεί η επανάσταση, μα και ακόμα για να υπάρχουνε ελπίδες ότι θα συμπεριληφθεί και η Κρήτη μεταξύ των υπό απελευθέρωση ελληνικών περιοχών, ενόψει και της αναμενομένης συνθήκης του Λονδίνου. Έγινε πρόταση λοιπόν στον Νικόλαο Κριεζώτη και στον Κώστα Μπότσαρη για να ηγηθούνε σχετικού εθελοντικού σώματος μα δεν το δεχτήκανε. Την επικίνδυνη και πατριωτική αυτή αποστολή δέχτηκε ο γενναίος Ηπειρώτης Χατζή Μιχάλης – Νταλιάνης.
Βιογραφικά για τον Χ΄΄ Μιχάλη – Νταλιάνη
Ο Χ΄΄ Μιχάλης εγεννήθηκε το 1775 στο Δελβινάκι της Ηπείρου. Το επίθετό του ήτανε Χρήστου, όμως επειδή σ’ ένα ταξίδι του επήγε στους Άγιους Τόπους, άρχισαν από τότε να τον λένε Χατζή, και επειδή αγόρασε με δικά του χρήματα όπλα τύπου «Νταλιάνι» και τα διέθεσε στον αγώνα του κόλλησαν και το όνομα Νταλιάνης και έτσι επέρασε στην ιστορία σαν Χατζή Μιχάλης Νταλιάνης. Εσπούδασε στη Βενετία. Τις σπουδές του τις αξιοποίησε σε εμπορικές δραστηριότητες. Εμπορευότανε κυρίως καπνά και είχε συναλλαγές με την Πόλη, τη Σμύρνη, την Τεργέστη, τη Συρία κλπ. Ήτανε επιτυχημένος επιχειρηματίας και εκέρδιζε πολλά λεφτά και τα διέθετε στον αγώνα.
Από την αρχή ήτανε μυημένος στην Φιλική Εταιρία και από την αρχή εγκατέλειψε τις εμπορικές δραστηριότητες για να επιδοθεί ολοκληρωτικά στον αγώνα. Οργάνωσε ιππικό και το συντηρούσε με δικά του χρήματα. Το 1825 επήγε στη Βηρυτό επικεφαλής 800 ανδρών μαζί με τον Κριεζιώτη, για να βοηθήσουνε τον Εμίρη Μπεκίρη για να επαναστατήσει κατά του σουλτάνου, μα οι άντρες τους δεν δείξανε καθόλου πειθαρχία και έφυγαν σαν ανεπιθύμητοι. Εβοήθησε αποτελεσματικά τον Φαβιέρο όταν τον είχανε πολιορκημένο οι Τούρκοι στην Κόρινθο. Επολέμησε στην Στερεά Ελλάδα και στην Πελοπόννησο. Εσυνεργάστηκε στις μάχες με τον Νοταρά, με τον Καραϊσκάκη και με άλλους, κυρίως κατά του Ιμπραήμ και κατά του Ομέρ Πασά.
Η κάθοδος του Χ΄΄ Μιχάλη στην Κρήτη
Στους ύστερους μήνες του έτους 1827 οργάνωσε στο Ναύπλιο την αποστολή για την Κρήτη, ο Χ΄΄ Μιχάλης, βοηθούμενος από τον Αντωνιάδη και από άλλους Κρήτες. Στις 4 του Γενάρη του έτους 1828 έφτασαν στην Γραμπούσα 606 εθελοντές με το πλοίο του Τομπάζη και που περίπου οι 70 ήτανε ιππείς και αρχηγός τους ήτανε ο Χ΄΄ Μιχάλης. Άμα ήρθε στην Κρήτη ο Χ΄΄ Μιχάλης τον απασχολούσε η εκλογή του ορμητηρίου. Έπρεπε να διαλέξει μεταξύ Γραμπούσας, Λασιθίου και Σφακίων. Τελικά αποφάσισε να πάει από τα Σφακιά «εκτιμώντας τις εμπειρίες και ικανότητες των Σφακιανών στην τέχνη του πολέμου».
Τα άλογα και η μεγαλύτερη δύναμη από τους άνδρες του Χ΄΄ Μιχάλη εβγήκανε στο Λουτρό στις 2 Φεβρουαρίου 1828 και αρχές Μαρτίου έφτασε και ο Χ΄΄ Μιχάλης με την υπόλοιπη δύναμη. Οι Σφακιανοί του έκαναν ενθουσιώδη υποδοχή και, όπως γράφει ο Παπαδοπετράκης στην «Ιστορία των Σφακίων» (επανέκδοση 1971, σελ. 385): «.. αυτός ιδών τας διαθέσεις των κατοίκων και το φραγκοκάστελλον, εχάρη μεγάλως, αν και ποσώς δεν ωφέλησαν, ούτε εκείνοι ούτε αυτό ένεκα της εαυτού απειρίας και ιδίως της ισχυρογνωμοσύνης του».
Λίγο μετά από τον Χ΄΄ Μιχάλη ήρθαν στα Σφακιά και ο Ιωάννης Χάλης με 37 Γραμουσανούς.
Μουσταφά Ναϊλή πασάς ο «Γκριτλής»
Ο Μουσταφά πασάς εγεννήθηκε στο χωριό Πόγια της Αλβανίας το 1795 και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη το 1871. το 1821 επολέμησε στην Κρήτη με το βαθμό του χιλίαρχου (μπίρπαση) υπό τις διαταγές του Αλβανού Χασάν πασά που ήτανε θείος του. Εσυμπολέμησε με τον Χουσεΐν Πασά. Το 1827 προήχθη από μπέης και έγινε πασάς. Άμα έφυγε, το 1832 ο Χουσεΐν, ο Μουσταφάς έγινε αρχιστράτηγος στην Κρήτη. επί αιγυπτιοκρατίας ήτανε γενικός διοικητής Κρήτης. Μετά το 1840, που ξαναγύρισε η Κρήτη στον σουλτάνο, ο Μουσταφάς διατήρησε τη θέση του μέχρι το 1850 που πήγε στην Κωνσταντινούπολη. Από τα Σκουλούφια Μυλοποτάμου επήρε την Ελληνίδα Ελένη Βολάνη που την είχε σε υπόληψη και της έχτισε εκκλησάκι και της πλήρωνε παπά για να λατρεύει τη θρησκεία της. Ήταν άρπαγας και συγκέντρωσε τεράστια περιουσία. Στα Χανιά μεγάλη περιουσία προς τα Μπουτσουνάρια, και την έπαυλη «Σερσεμιούλ». Στο Ηράκλειο εκτεταμένα κτήματα και πολλά σπίτια. Στην Κωνσταντινούπολη μέγαρο και στην Αλεξάντρεια ακίνητα, όπου μια συνοικία προς τιμή του ονομάστηκε «συνοικία Μουσταφά Πασά». Είχε πολλά σαπωνοποιεία και 50 ελαιοτριβεία. Τον Ναό τον Εισοδίων τον είχε σαπουναριό. Κατά μίαν εκδοχή τον παραχώρησε στους Χριστιανούς όταν ένα παιδί του επνίγηκε στο πηγάδι που ήτανε εκεί μέσα. Κατ’ άλλην εκδοχή τον παραχώρησε ο γιός του Βελής το 1858 που ήτανε διοικητής της Κρήτης αυτός τότε.
Αρχές Σεπτεμβρίου του 1866, αφού έμαθε ο Σουλτάνος ότι οι Κρήτες ετοιμάζουνε πάλι επανάσταση, έστειλε τον γηραιό πια, μα εμπειροπόλεμο Μουσταφά Πασά για να επιβάλει την τάξη και αρχές Νοεμβρίου επροκάλεσε το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου. Για δεκαετίες ο Μουσταφά Πασάς ήτανε η δεσπόζουσα φυσιογνωμία στα πολιτικά και στρατιωτικά πράγματα της Κρήτης. Ακούγετο Γκιριτηλής (Κρητικός).
Στρατής Δεληγιαννάκης
Στη μάχη του Φραγκοκάστελλου πολλοί έδειξαν ηρωισμό και αυτοθυσία μα ο Στρατής Δεληγιαννάκης με την απόφασή του να κλειστεί στο φρούριο με 60 παλικάρια επηρέασε αποφασιστικά την έκβαση της μάχης και ο ρόλος του αποχείχτηκε πρωταγωνιστικός. Θα πρέπει να αναφέρομε ολίγα και περί Στρατή Δεληγιαννάκη: Ήτανε γιός του Νικολάου Δεληγιαννάκη ο οποίος ήτανε αρχηγός των Ασφενδιωτών κατά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη. (Είχανε δύο αρχηγούς επί Δασκαλογιάννη οι Ασφενδιώτες. Ο έταιρος αρχηγός τους ο Στρατής Βούρβαχης εσκοτώθηκε στην Αράδενα στη μάχη). Ένας αδερφός του Στρατή Δελληγιαννάκη ήτανε ο Γιώργης, που τον σκότωσαν οι Τούρκοι το 1822 σε ενέδρα με 12 άντρες του στους Αρμενοκάμπους Ρεθύμνου σε ηλικία 30 χρόνων και με το βαθμό του 500άρχου (στρατηγού). Άλλος αδελφός του Σ. Δελληγιαννάκη, ο Γιάννης εσκοτώθηκε στη μάχη στο Αρκάδι το 1822 σαν οπλαρχηγός. Άλλος αδελφός του, ο Σήφης, επίσης ήτανε στρατηγός και ο αδερφός του ο Θόδωρος, ήτανε οπλαρχηγός. Οι τρις που φτάσανε στο βαθμό του στρατηγού, από τα παραπάνω αδέρφια, εκτός από το Ασφένδου αρχηγεύανε και μέρος του Νομού Ρεθύμνου.
Οι πρώτες εχθροπραξίες
Στις 8 του Μάη ο Χ΄΄ Μιχάλης άφησε 100 από τους άντρες του στα Σφακιά και με τους υπόλοιπους, μαζί και με Σφακιανούς εκατεβήκανε στο Ρέθυμνο και χτυπήσανε τον Οσμάν Πασά, την ώρα που έβγαινε από την πόλη για να πάει να ενωθεί με το ασκέρι του Μουσταφά για να επιτεθούνε στα Σφακιά. Εσκότωσαν 40 Τούρκους, απιάσανε πολλούς αιχμαλώτους, μεταξύ των οποίων και τον Ικιτζή Αγά, επήρανε 6.000 ζώα των Τούρκων και πολλά φορτηγά ζώα φορτωμένα τρόφιμα. Ο αράπης υπηρέτης του Χ΄΄ Μιχάλη εχάθηκε στη μάχη και νομίζανε ότι εσκοτώθηκε μα δυστυχώς δεν εσκοτώθηκε μα είχε πιαστεί αιχμάλωτος, και λέμε δυστυχώς γιατί, όπως απεδείχθει, έδωσε στους Τούρκους χρήσιμε γι’ αυτούς πληροφορίες.
Αρχές του Μάη, ο Μουσταφά Πασάς εστρατοπεύδευσε στις Βρύσες Αποκορώνου με 8.000 πεζούς και 400 ιππείς. Από εκεί έγραψε στον Χ΄΄ Μιχάλη, αν θέλουνε οι εθελοντές του να πάνε να καταταχτούνε στον δικό του στρατό, ή αν θέλουνε να πάνε να παρουσιαστούνε στα Χανιά, κι αυτός με δικά του πλοία θα τους πήγαινε όπου αυτοί θέλανε. Τους έδωσε προθεσμία 10 ημερών. Ο Χ΄΄ Μιχάλης του έδωσε ηρωική και λακωνική απάντηση: «Ήλθα στην Κρήτη για να πολεμήσω Τούρκους και όπου θέλει ο Θεός ας δώσει τη νίκη».
Παράλληλα έγραψε και στους Σφακιανούς ο Μουσταφά, νομίζοντας ότι θα μπορούσε να τους καταστήσει κάπως αδιάφορους: «Ερχομαι στα Σφακιά για να πολεμήσω τον Χ΄΄ Μιχάλη και τους ενοχλητικούς ξένους που εκουβάλησε στον τόπο σας. Εσείς, να μην αναμιχθείτε και κανείς δεν θα σας πειράξει. Αν όμως αναμιχθείτε θα έχετε βαριές συνέπειες.».
Στις 13 του Μάη εβγήκε ο Μουσταφάς με το ασκέρι του και διενυχτέρευσε στο Ασκύφου. Στις 14 εδιενυχτέρευσε στον Καλλικράτη και στις 15 έφτασε στον Καψόδασο. Κατά την διαδρομή είχε δώσει αυστηρή εντολή στον στρατό του να μην πειράξουνε Σφακιανό γιατί ήθελε να δώσει την εντύπωση ότι δεν τους θεωρεί εχθρούς τους Σφακιανούς. Στον Καψόδασο άφησε ο Μουσταφάς τους στρατιώτες του τρεις μέρες να ξεκουραστούνε. Αυτές τις τρεις μέρες εσυνεχίστηκε η ασυμφωνία μεταξύ των Σφακιανών καπεταναίων και του Χ΄΄ Μιχάλη. Διαβουλεύσεις επί διαβουλεύσεων και αγεφύρωτες διαφορές απόψεων. Ο Χ΄΄ Μιχάλης ήτανε αποφασισμένος να δώσει τη μάχη στον κάμπο του φραγκοκάστελλου. Οι Σφακιανοί επιμένανε ότι δεν μπορούνε επ’ ουδενί να ελπίζουνε σε νίκη αν θα αναμετρηθούνε στον κάμπο με έναν στρατό τριπλάσιο και καλώς οργανωμένο και εξοπλισμένο. Θα μπορούσανε με πεποίθηση να ελπίζουνε την νίκη μόνο αν θα παρασύρουνε τον εχθρό στους ατραπούς και στα φαράγγια τους όπου 1) Είναι γνώστες του εδάφους 2) Έχουνε εμπειρία από μάχες σε τέτοιο περιβάλλον και 3) Ο εχθρός δεν θα μπορεί να χρησιμοποιήσει όλο τον όγκο των δυνάμεών του.
Ανένδοτη ήταν κάθε πλευρά τις απόψεις της. Όταν οι Σφακιανοί του είπανε ότι θεωρούνε σίγουρη και ανώφελη θυσία την αναμέτρηση στον κάμπο και ότι θα μπορούσανε να πουλήσουνε τη ζωή τους για την πατρίδα μα δεν το θεωρούνε σκόπιμο να την σπαταλήσουνε ανώφελα γιατί και η πατρίδα και οι οικογένειές τους τους έχουνε ανάγκη ζωντανούς, αυτός τους έστειλε την παρακάτω επιστολή: «Φίλοι Σφακιανοί, στις με γράφετε ότι δεν είστε μαθημένοι, ούδ’ έχετε άλογα να πολεμάτε εις τον κάμπον εναντίον ιππικού, λοιπόν φυλάγετε τους από τα όρη σας να μην φύγουν και άφετε ημάς εδώ κάτω να κυττάζετε να μας βλέπετε πως πολεμούμεν εμείς. Φραγκοκάστελλον 16 Μαΐου 1828, Χ΄΄ Μιχάλης»
Έστειλαν γράμματα οι Σφακιανοί και με τον Γ. Διακονιάρη, και με έναν νερρό Μποτονάκη. Επήγε και ο Στρατής Δεληγιαννάκης και ο Γεώργιος Τσουδερός για να μεταπείσουνε τον Χ΄΄ Μιχάλη μα ήτανε αμετάπιστος.
Οι Σφακιανοί μαζί με τους άνδρες που τους συμπαραστάθηκαν, του Τσουδερού και του Χάλη (ο ίδιος ο Χάλης αρρώστησε τις μέρες της μάχης και πέθανε στο σπίτι του συντέκνου του του Μανούσακα στην Ίμβρο) αποφασίσανε να πιάσουνε θέσεις στα ριζοβούνια, από Κολοκάσια μέχρι Καψόδασο. Και ο Χ΄΄ Μιχάλης έπιασε τον κάμπο. Ηξέρανε ότι ο Μουσταφάς θα χτυπήσει στον κάμπο τον Χ΄΄ Μιχάλη και ξέρανε επίσης ότι σε λίγες ώρες θα τον κατατροπώσει όπως και έγινε. Όμως ο Στρατής Δεληγιαννάκης είπε: «Είναι ντροπή μας να πεθάνουνε ξένοι ανθρώποι στον τόπο μας και να μην πεθάνομε κι εμείς στο πλευρό τους» και πήρε 60 παλικάρια και κλείστηκε στο φρούριο που, όπως συνήθως και επί Ενετών, δεν ήτανε και τώρα επανδρωμένο από τους εχθρούς.
Έναρξη της μάχης
Μόλις έφεξε η μέρα στις 18 Μαΐου 1828 εκίνησε τον στρατό του ο Μουσταφάς από τον Καψόδασο προς τον κάμπο, μα όταν είδε πως οι Σφακιανοί εκινούνταν και καταλάμβαναν την θέση που αυτός εγκατέλειπε, άφησε 3.000 στρατό για να τους αντιμετωπίζει και με τους υπόλοιπους επροχώρησε αυτός στον κάμπο. Πρώτα εχτύπησαν από τα δυτικά. Εκεί στην περιοχή της Αγίας Πελαγίας ήτανε ο ανιψιός του Χ΄΄ Μιχάλη, Κυριακούλης Αργυροκαστρίτης, με 123 άνδρες. Σε λίγη ώρα δεν έμεινε κανείς ζωντανός. Κάτι που διάβασα σε όλες τις ιστορίες, μα που δεν θέλω να το πιστέψω, είναι ότι ο Χ΄΄ Μιχάλης είχε δώσει εντολή και ήταν «δεμένοι οι άντρες του μεταξύ των για να μη μπορεί κανείς να φύγει» μα όμως (;) αν συνέβαινε ένα τέτοιο πράμα υστερεί την ευελιξία του πολεμιστή και τον κάνει σαν το δεμένο αρνάκι μπροστά στον χασάπη.
Μετά χτυπήσανε ανατολικότερα την υπό τον Χ΄΄ Μιχάλη δύναμη. Σε λίγες ώρες εδιαλύθηκε και η η δύναμη αυτή και είχε ακόμα 215 νεκρούς. Τελικά, μεταξύ των επιζώντων ήτανε ο Χ΄΄ Μιχάλης και έτρεξε να μπει στο φρούριο από την μικρή, την ανατολική πύλη, μα ήτανε φραγμένη από πτώματα και εξ ανάγκης εμάχετο μέχρι που έσπασε το σπαθί του, εσκοτώθηκε το άσπρο άλογό του και αυτός έπεσε χτυπημένος από τους εχθρούς. Εδώ ήτανε το τέλος του γενναίου πολεμιστή, του φλογερού πατριώτη, αλλά και του μέχρι θανάτου ισχυρογνώμονος. Εδώ, δυστυχώς, εφάνηκε η επαλήθευση των προβλέψεων των Σφακιανών καπεταναίων. Οι Τούρκοι έκοψαν το κεφάλι του ήρωα Χ΄΄ Μιχάλη και το πήγανε του Μουσταφά στη θέση Θυμέ, ανατολικά του Πατσιανού, αυτός όμως δεν ευχαριστήθηκε γιατί τον ήθελε ζωντανό.
Η πολιορκία του φρουρίου
Ήρθε τώρα η σειρά να λύσει τον λογαριασμό του ο Μουσταφάς και με τον πολιορκημένο Στρατή Δεληγιαννάκη. Αυτός ήτανε πολύ σκληρό καρύδι. Ήτανε και δεινός σκοπευτής. Είχε δίπλα του άνδρες και του γεμίζανε τα όπλα και αυτός τα άδειαζε στα σώματα των εχθρών. Γράφει η ιστορία ότι «τα περισσότερα από 900 πτώματα των Τούρκων που εκείτοντο γύρω – γύρω από το φρούριο ήτανε θύματα της σκοπευτικής δυνότητας του Στρατή Δεληγιαννάκη.»
Από τις 18 μέχρι τις 24 του Μάη εκράτησε η πολιορκία. Τα τρόφιμα, το αλάτι, τα ξύλα για το μαγείρεμα, είχανε εξαντληθεί. Οι αναθυμιάσεις από τα πτώματα ανθρώπων και ζώων εδημιουργούσανε ανυπόφορη κατάσταση για πολιορκητές και πολιορκημένους.
Ο Μουσταφάς εκαλούσε τους πολιορκημένους να παραδοθούνε μα, αν και ευρίσκοντο σε απελπιστική κατάσταση, επ’ ουδενί δεν εδέχονταν να συζητήσουν ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Ο Στρατής Ντιλιντάς εβγήκε νύχτα από το κάστρο και εκατάφερε να πέσει στη θάλασσα χωρίς να τον αντιληφθούνε οι Τούρκοι και επροχώρησε κολυμπώντας και βγήκε από πέρα και ανέφερε στους άλλους Σφακιανούς πως έχει η κατάσταση στο φρούριο. Την ίδια νύχτα ήρθε με βάρκα από τη Χώρα Σφακίων κοντά στον πύργο και εφώναξε: «Σφακιανοί, αντέξετε, έρχεται βοήθεια από τις γειτονικές επαρχίες και θα σας σώσουνε». Αυτό αν και δεν ήταν αλήθεια, ετόνωσε το ηθικό των πολιορκημένων και απογοήτευσε τους πολιορκητές.
Απογοητευμένος ο Μουσταφάς ότι δεν θα καταφέρει να κάμψει την καρτερικότητα των πολιορκημένων, αναγκάσθηκε να δεχτεί τους όρους του Δεληγιαννάκη και του επέτρεψε να φύγει με τους άνδρες του και με τον οπλισμό τους. Αυτός στην συνέχεια εχάλασε τους βόρειους πύργους του κάστρου, γιατί δεν ήθελε να χρησιμεύει στους επαναστάτες.
Όλες οι ιστορίες της Κρήτης μα και η «Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος» στην Αθήνα στο φύλλο της 13-6-1828, γράφουνε για τον ηρωισμό και τον ρόλο του Στρατή Δεληγιαννάκη. Ο Β. Ψιλάκης ειδικά γράφει στον Δ’ Τόμο της Ιστρίας της Κρήτης και στην σελ. 1948: «… Η εισέλευσις προ πάντων του Δεληγιαννάκη (εις το φρούριο) ήτο θεία ευδοκία, διότι άριστος σκοπευτής ούτος ων, είχε παρ’ ευατώ άνδρας τινάς οι οποίοι του εγέμιζον μόνο όπλα, δι ων επροξένει εκείνος φθοράν φοβεράν κατά των λυσσωδώς εφορμούντων… Εις τον Δεληγιαννάκη προ παντών οφείλεται η σωτηρία τότε του φρουρίου…». Αν έπεφτε το φρούριο θα είχαμε διαφορετικές εξελίξεις.
Η καταδίωξη, η φθορά και η ταπείνωση του Μουσταφά
Μετά την λήξη της πολιορκίας ο Μουσταφάς επήρε τον στρατό του και πήγε και στρατοπεύδευσε στην Ακασταρέ, νοτίως της Σκαλωτής. Ο Δεληγιαννάκης επήρε τους άνδρες του και πήγε και ενώθηκε με τους άλλους Σφακιανούς και τους λοιπούς συμπολεμιστές τους. Άρχηγοί ήτανε οιΑ. Μανουσογιαννάκης, ο Σήφης Καυκαλάς, Σήφης Δελληγιαννάκης, Α. Μανουσέλης, Π. Τσιριντάνης, Γ. Τσουδερός, Ξυνιδογιάννης κ.α. και πήγανε και χτυπήσανε τον Μουσταφά στην Ακασταρέ. Από γύρω – γύρω έδωσαν και φωτιές για να μην μπορούνε να φεύγουνε οι Τούρκοι. Δεν περίμεναν τέτοια συμπεριφορά οι Τούρκοι όπου, αιφνιδιασμένοι και τρομοκρατημένοι το βάλανε στα πόδια προς ανατολάς. Ο Μουσταφάς έδωσε εντολή να πετούνε ότι πολυτιμότερο είχανε μαζί τους οι άνδρες του για να ψάχνουνε για λάφυρα οι διώχτες και να κερδίζουνε χρόνο οι διωκόμενοι. Ο ίδιος ο Μουσταφάς εκινδύνεψε να πιαστεί ή να σκοτωθεί, κατά την καταδίωξη. Τον έσωσε ένας αράπης τον οποίον για ανταμοιβή τον έκανε μετά επιστάτη των αχθοφόρων στο Ρέθυμνο.
Ο απολογισμός της εκστρατείας του Μουσταφά στα Σφακιά είναι: Τούρκοι νεκροί κατά τη διαδρομή από Βρύσες – Καψόδασος σε μικροσυμπλοκές 26, στον κάμπο του Φραγκοκάστελλου 800 και στην καταδίωξη από Ακασταρέ – Αγίου Αντώνη τα χάλαρα (νοτίως του Ροδάκινου) 1.902. Σύνολον 2.728. Από τους άνδρες του Χ’’ Μιχάλη 338 νεκροί και από τους Σφακιανούς 50. Από τους υπόλοιπους άνδρες του Χ’’ Μιχάλη 20 επιάστηκαν αιχμάλωτοι, μερικοί κατάφεραν να μπούνε στο φρούριο από τη νότια πύλη και μερικοί άλλοι κατάφεραν να απομακρυνθούνε από το πεδίον της μάχης.
Μετά την μάχη μια μοναχή του Αγ. Χαραλάμπη εφρόντισε και βρήκε το κεφάλι το Χ’’ Μιχάλη που το είχανε αφήσει οι Τούρκοι στον Καψοδάσο και το έθαψε μαζί με το σώμα του στον Αγ. Χαράλαμπο. Και έβαλε ανθρώπους και μαζέψανε τα πτώμρα, εχθρών και δικών μας και τα πέταξαν ανακατεμένα σε ένα σχίσμα της παραλίας ανατολικά του φρουρίου.
Οι Δροσουλίτες
Την εποχή που έγιναν οι μάχες στο Φραγκοκάστελλο και στην θέση που έγιναν, κάθε χρόνο επαρουσιάζονταν κάτι ανθρωπόμορφες ασπρόμαυρες σιλουέτες κινούμενες από τα ανατολικά του φρουρίου προς του φρούριο. Άλλοτε σε φάλαγγα κατ’ άντρα και άλλοτε σε φάλαγγα κατά δυάδες ή τριάδες. Για να τους δει κανείς φαίνονται από απόσταση 250-1000 μ. Αν σιμώσει κοντά κοντά χάνονται ή απομακρύνονται. Είναι σαν πυκνές στήλες μαύρου καπνού. Κάποιες φορές ήταν διαφανείς αυτές οι σιλουέτες. Για να παρουσιαστούνε θα έπρεπε να είναι άπνοια, να μην είναι συννεφιά και η ώρα να είναι άμα φέξει καλά η μέρα και πριν βγει ο ήλιος, ή έστω και πολύ λίγη ώρα άμα αρχίσει να φαίνεται. Χαρακτηριστικό είναι ότι δεν μπορούσε κανείς, να τους μετρήσει. Την μια στιγμή ήταν 100 και την άλλη 200. Το φαινόμενο αυτό ήτανε πολύ συνηθισμένο και ο κόσμος είχε εξοικειωθεί και το θεωρούσε δεδομένο, στις τελευταίες δεκαετίες όμως, άρχισε να σπανίζει και πρέπει να οφείλεται αυτό στην αλλοίωση του περιβάλλοντος. Ενώ παλιότερα εσπέρνονταν τα χωράφια, τώρα εχτιστήκανε σπίτια, έγιναν δρόμοι και τα υπόλοιπα χωράφια ή εφυτεύτηκαν με ελιές ή έγιναν χέρσα και γέμισαν θάμνους με συνέπεια, όπως φαίνεται, να αλλοιωθούνε οι συντελεστές που εδημιουργούσανε αυτό το φαινόμενο.
Ο κόσμος στα Σφακιά επίστευε ότι το φαινόμενο είναι υπερφυσικό και ότι είναι οι ψυχές των σκοτωμένων που κάθε χρόνο έρχονταν στον τόπο και στην εποχή της μεγάλης τους θυσίας. Άλλοι υποστηρίζουνε ότι το φαινόμενο πρέπει να οφείλετο σε αντικατοπτρισμό, από στρατόπεδα της Αφρικής. Και οι δύο απόψεις είναι υποθέσεις χωρίς αποδείξεις.
O Ανδρέας Μαρκάκης από τους Κομητάδες, δικηγόρος και πολιτικός, που εχρημάτισε και υπουργός Τριατατικών (Ταχυδρομεία, Τηλέγραφος, Τηλέφωνα) είχε γράψει μια επιστολή την 1-10-1907 στην εφημερίδα «Κρητικός Αστήρ» των Χανίων, όπου μεταξύ άλλων γράφει για τους Δροσουλίτες: «… Έχουσιν ενδυθεί ενδύματα μελανά. Φέρουσιν όπλα επ’ ώμου με λόγχην αποστράπτουσαν. Ποιούσιν διαφόρους ελιγμούς οσί εκγυμναζόμενοι… Πλην της εκπλήξεως των κατοίκων διά το φαινόμενον τούτο αναφαίρεται (και μοι διηγήθει τούτο αξιόπιστον πρόσωπον, όπερ υπήρξεν αυτόπτης μάρτυς) και το εξής αστείον: Πρωίαν δηλαδή τινά, οι αξιωματικοί των εκεί κατά το 1889 εστρατοπευδευμένων Τούρκων, παρετήρησαν από τον πύργο τους Δροσίτας. Δεν εδίστασαν να εκλάβωσιν αυτούς ως «γκιαούρ ασκέρι» και να διατάξουν διά σαλπίγγων τον στρατόν να καταλάβει τα προχώματα…».
Άκουσα όμως πολλές φορές να λένε πως και οι Γερμανοί τους είδανε στην κατοχή και βάρεσαν συναγερμό και ρίξανε με πολυβόλα.
Κατά τη δεκαετία του 1920 ένας Άγγλος περιηγητής είδε τους Δροσουλίτες και όταν εγύρισε στην πατρίδα του το έκανε γνωστό στην «Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών» οτυ Λονδίνου και την άνοιξη του 1928 έστειλαν τους υπαλλήλους της εταιρείας αυτής Μπένετ και Ουάιλς για να ερευνήσουνε την περίπτωση αυτού του φαινομένου. Ήρθανε στο Φραγκοκάστελλο οι άνθρωποι, εκάθισαν λίγες μέρες μα δυστυχώς δεν τους ευνόησαν οι καιρικές συνθήκες και δεν είδανε τίποτα.
Τον άλλο χρόνο, 1929, ενδιαφέρθηκε και η «Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών των Αθηνών» και ήρθε στο Φραγκοκάστελλο ο ιδρυτής αυτής Άγγελος Τανάγρας και έκαμε και αυτός λίγες μέρες μα επίσης και αυτός δεν πέτυχε ευνοϊκές καιρικές συνθήκες και δεν είδε τίποτα. Δεν καταφέρανε ούτε οι Άγγλοι, ούτε το Τανάγρας να δούνε τους Δροσουλίτες, εκατάφεραν όμως να φέρουνε στην επικαιρότητα το θέμα των Δροσουλιτών. Έτσι ο 5ος τόμος του περιοδικού «Ψυχικαί Έρευνες» το 1929 εφιλοξένησε αρκετές σχετικές επιστολές. Στην σελίδα 61 του περιοδικού αυτού δημοσιεύεται επιστολή του Δ/ντού του Υπουργείου Γενικής Διοικήσεως Κρήτης Μαλώλη Ψυλλάκη που ήτανε από το χωριό Κολοκάσια, κοντινό στο Φραγκοκάστελλο, της οποίας απόσπασμα ακολουθεί:
«… Ήτο το πρώτον δεκαήμερον του Μαΐου ή του Ιουνίου του 1904 ή του 1905 ότε λίαν πρωί και προ της ανατολής του ηλίου ευρέθην εις Φραγκοκάστελλον. Κατά την στιγμήν της ανατολή τους ηλίου αντελίφθην εις μεγάλην έκτασιν της προς Βορράν του φρουρίου σχηματιζομένης πεδιάδος, σκιάς διαφόρων σχημάτων, κινουμένας και σαν ιπταμένας εκ του εδάφους προς τον ουρανόν. Αι σκιαί αύται ήσαν ασθενέσταται και όμοιοι προς εκείνας αίτινες σχηματίζονται υπό την αντικειμένων εντός δωματίου υπό του συνήθως φωτός της ημέρας (όχι του ηλιακού).
Δεν παρετήρησα σκιάς ανθρώπω ή ζώων, αλλά διαφόρων σχημάτων, μικρών και μεγάλων, σχηματιζομένας απέναντι του ανατέλλοντος ηλίου επί της πεδιάδος.
Κατά τη γνώμη μου, χωρίς να δύναμαι και επιστημονικώς να το υποστηρίξω, δεν πρόκειται ούτε περί αντικατοπτρισμού, ούτε περί σχεδιαγραφήσεως των κορυφογραμμών των ορέων, αλλά περί σκιών υδρατμών αίτινες αναπτύσσονται εκείνη την ώραν εις την περί ης πρόκειται πεδιάδαν»
Μετ’ εξαιρέτου τιμής
Εμμ. Ψυλλάκης»
Ο στρατηγός Χατζή Μιχάλης (απόγονος του ηρωικού Νταλιάνη) γράφει στην ίδια σελίδα του ίδιου τόμου ότι εσυνάντησε τον Εμμ. Ψυλλάκη και εσυζήτησε μαζί του την περίπτωση και συνεπέρανε ότι τους Δροσουλίτες τους είδε όταν εδιαλύονταν και για τον λόγο αυτό είδε συγκεχυμένες εικόνες.
Στην σελίδα 62 του ίδιου τόμου δημοσιεύεται επιστολή του Μανούσου Κούντουρου, του γνωστού μας Προέδρου της Επιτροπής της Μεταπολύτευσης, που γράφει ότι πηγαίνοντας στην Ασή – Γωνιά από το Ασκύφου, περνόντας από Χορεύτρες και Μαυρόχι, είδε η παρέα του παρόμοιο φαινόμενο. «… Προφανώς πρόκειται περί αντικατοπτρισμού ατμοσφαιρικού και ότι τα αντικείμενα, μακράν από τον ορίζοντα της νήσου εν Αφρική, μας εκπέμπουσι τας εικόνας τους, όταν η ατμοσφαιρική κατάσταση το επιτρέπει». Την επιστολή γράφει ο Κούντουρος για παράδειγμα και για να υποστηρίξει ότι πρόκειται περί αντικατοπτρισμού και ότι κάτι ανάλογο είναι και οι Δροσουλίτες, όπως το φαινόμενο που αναφέρει.
Ο γιατρός Νέαρχος Κακαράκης από το Ζαρό Ηρακλείου γράφει στο ίδιο περιοδικό και στη σελίδα 74: «… Φαινόμενα όμοια προς τους Δροσουλίτας συμβαίνουνε και στο χωριό Χάρακας Μονοφατσίου, απέχοντα της διαμονής μου 25 περίπου χιλιόμετρα. Κατά τα αρχάς του θέρους και κατά τα πρωινάς ώρας, εις δύο τοποθεσίας του χωριού παρατηρούνται σκιαί ανθρωπόμορφοι, παριστάνουσαι στρατόν γυμναζόμενον ή μαχόμενον. Και εις τας τοποθεσίας όμως αυτάς αναφέρεται ότι προ 100 περίπου ετών συνέβησαν πολύνεκροι μάχαι…»
Ο περιηγητής Παυσανίας, κάπου γράφει ότι είδε ένα ανάλογο φαινόμενο στον Μαραθώνα. Βλέπομε την περίεργη σύμπτωση να παρουσιάζονται ανάλογα φαινόμενα σε χώρους που έγιναν πολύνεκρες μάχες.
Το φαινόμενο του αντικατοπτρισμού παρουσιάζεται όντως σε πολλά μέρη. Ειδικά στη Σαχάρα, πολύ συχνά τα καραβάνια βλέπανε μπροστά τους οάσεις και διάφορα πράγματα που όσο πλησιάζανε κοντά εξαφανίζονταν. Στη γέφυρα της Κορίνθου συχνά παρουσιάζεται αντικατοπτρισμός και πιο συχνά παρουσιάζεται στο στενό Ιταλίας – Σικελίας στο Fata Morgana.
Στο άρθρο της η Σοφία Were στην Παραψυχολογική Επιθεώρηση του Όσλο της Νορβηγίας, κορυφαίο μέντιουμ της χώρας της, υποστηρίζει με διάφορα επιχειρήματα ότι υπάρχουνε τέτοιου είδους υπερφυσικά φαινόμενα.
Ο Σήφης Εμμανουήλ Χιωτάκης είδε τους Δροσουλίτες την άνοιξη του 1975 και έγραψε σχετική επιστολή στην εφημερίδα των Χανίων «Χανιώτικα Νέα» την 9-5-1975
Δεν έτυχε να δω τους Δροσουλίτες με τα μάτια μου, μα μου διηγηθήκανε πως τους είδανε πολλά αξιόπιστα πρόσωπα. Δεν πρέπει κανείς να αμφιβάλει ότι μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες επαρουσιάζετο πολύ συχνά το φαινόμενο των Δροσουλιτών. Δεν υπάρχει επίσης αμφιβολία ότι από τότε που στον κάμπο άλλαξε το περιβάλλον, αυτοί αρχίσανε να «ξεσπιτώνονται».
Για τους Δροσουλίτες δεν υπάρχει επιστημονική εξήγηση. Υπάρχουνε μόνο επιστημονικές υποθέσεις. Ο καθένας αφήνεται να βγάλει δικά του συμπεράσματα και να πιστέψει ότι αυτός νομίζει, βάσει των παραπάνω στοιχείων που παραθέτομε
Ποιήματα σχετικά με το Φραγκοκάστελλο
Ριζίτικο
Κάτω στο Φραγκοκάστελλο τση Τούρκους πολεμούνε
Οι Τούρκοι εφάγα τζοι Ρωμιούς με το Χατζή Μιχάλη
Μα ο Ντελιγιάννης ο Στρατής μ’ εξήντα παλληκάρια
τσοι Τούρκους τσ’ εσυγύρισε
Άλλο ριζίτικο
Θέλεις να ειδείς και να χαρείς όμορφα παλληκάρια;
Άμε στο Φραγκοκάστελλο να ‘ναι τ’ Αγιού Νικήτα
Που κατεβαίνουν τα χωριά τα πάνω και τα κάτω
Να δεις ξανθούς, να δεις σγουρούς όμορφους κοπελλάρους
Να δείξουν την ευλάβεια και τέχνη των αρμάτων.
Αποσπάσματα από το τραγούδι του Χατζημιχάλη
«… Εμπέψα γράμμα του Χατζή, κείνου του Μωραΐτη
να πρεμαζώξει άλογα να κατεβεί στην Κρήτη
Στ’ Ανάπλι εμονομέριασεν εξήντα πέντε ατλήδες
στην Κρήτη για να κατεβεί απού ‘ναι μερακλήδες
Απώς τσοι μονομέριασε τσοι βάνει στα καράβια
εδιάλεξε τση Ρούμελης τα ‘μορφα παλληκάρια…
… Ελάστε ‘σεις οι Σφακιανοί, πρόβολα παλληκάρια
να πολεμούμε την Τουρκιά κι αφήστε τα κουράδια…
… Κι όνταν εκαβαλίκευε έκλαιγε τ’ άλογό ν-του
και τότεσάς εγνώρισε πως είν’ ο θάνατός του…
Για τους Δροσουλίτες από τον ποιητή Γ. Ζαλόκωστα
… Κι έρχουνται στο λημέρι σας με βάγια με θυμάρι
κατά το γλυκοχάραμα οι Τουρκομάχοι Κρήτης
λέγοντας «Καλώς ήλθατε και φέτος Δροσουλίτες…»