Καθ’ ολη την διάρκεια της Τουρκοκρατίας υπήρξαν μεθοδεύσεις – συνθήκες με εμπλοκή των ισχυρών της εποχής προκειμένου να δοθούν δικαιώματα και προστασία στους Κρήτες. Οι κυριότερες ήταν:
Το 1856, το Χαττι Χουμαγιουν…
Tο 1868, ο Οργανικός Νόμος…
Το 1878, η Συνθήκη της Χαλέπας…
Με επίφαση προνομίων, εδίδετο ουσιαστικά στις τουρκικές Αρχές η δυνατότητα να παρανομούν και να βιαιοπραγούν.
Σατιρικά ποιήματα της δεκαετίας 1868-1878 δίδουν μια ιδέα για το πως αντιμετώπιζαν και βίωναν οι Κρήτες την διαμορφωθείσα κατάσταση. Τα ποιήματα αυτά, χειρόγραφα, υπό μορφήν εφημερίδας του τοίχου, κυκλοφορούσαν παράνομα. Αντίγραφο μιας τέτοιας εφημερίδας υπάρχει στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου.
‘’…Αν κάνει Χριστιανός κακό
μεγάλο ‘ν ‘σαν κατάρτι.
Και αν το κάνει Οθωμανός
μικρό είναι σαν αρδάκτι’’.
‘’…Σαν να προστάζει ο βασιλιάς
για την ισονομίαν,
τον ένα να θωρούν βουνό,
τον άλλον σαν την μύαν ‘’…
Στην Χαλέπα, το 1878 υπεγράφη η ομώνυμη Συνθήκη, η οποία απετέλεσε τον νέο οργανισμό Διοίκησης της Κρήτης. Στα επόμενα 10 χρόνια δημιουργήθηκαν κόμματα (ΚΑΡΑΒΑΝΑΔΕΣ ΚΑΙ ΞΥΠΟΛΥΤΟΙ), ακολούθησαν έριδες, νοθείες παρανομίες. Τα στρατοδικεία λειτουργούσαν καθημερινά και επέβαλαν θανατικές ποινές.
Ηράκλειο. Τρίτη 25 Αυγούστου 1898, η τελευταία εκατόμβη…
Ακολούθησαν εξεγέρσεις, ενετάχθησαν βιαιότητες, καταστροφές.
Στην Διοίκηση ήταν ο Μανούσος Κούνδουρος, παρα τις παροτρύνσεις ορισμένων να απέχουν ολοι οι Κρήτες. Ο ίδιος ομολόγησε στον Αγγλο πρόξενο Μπιλιότι ότι, εάν είναι μέσα στην Διοίκηση, θα μπορέσει να προσφέρει αποτελεσματικές υπηρεσίες στον αγώνα.
Οι Μ. Δυνάμεις επέβαλαν στον Σουλτάνο να παραχωρήσει τον νέο Οργανικό Νόμο της Κρήτης τον οποίο απεδέχθη η Επαναστατική Επιτροπή με Πρόεδρο τον Μανούσο Κούνδουρο.
Διά του ΝΕΟΥ ΟΡΓΑΝΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ παρείχετο στις Μεγάλες Δυνάμεις το δικαίωμα να επεμβαίνουν στην Κρήτη για προστασία του άμαχου πληθυσμού από τις συνεχείς βιαιοπραγίες. Οι Τουρκοκρήτες κυρίως και οι Βασιβουζούκοι, και το Μουσουλμανικό στοιχείο γενικώς, αντέδρασε έντονα, με αγριες βαρβαρότητες και σε μεγάλη έκταση.
Από το 1896 σημειώθηκαν στα μεγάλα κέντρα της Κρήτης, σε εκκλησίες και σε μονές, δολοφονίες, λεηλασίες, εμπρησμοί και καταστροφές.
Ιούνιος 1896 – Η Μεγάλη Καταστροφή της Μονής Ανωπόλεως.
Η κατάσταση δεν κατευνάσθηκε ούτε μετα την άφιξη του Γεωργίου Βέροβιτς Πασά.
Οι Μ. Δυνάμεις προσπάθησαν να αποτρέψουν την γενίκευση των ταραχών που εξαπλώθηκαν μετά την δολοφονία του εισαγγελέα Κριάρη στα Χανιά.
Αναλαμβάνουν την εποπτεία του νησιού. Ο νομός Ηρακλείου ελέγχεται από τους Άγγλους.
Προτείνουν την λύση της αυτονομίας και συμφωνούν με την Εκτελεστική Επιτροπή των Κρητών, παρά την αρχική άρνηση. Συμφωνείται να αναλάβει το Εκτελεστικό της Κρήτης της εξουσία μέχρι την άφιξη του Υπατου Αρμοστή.
Στο διάστημα αυτό:
Τα διαμερίσματα της Κρήτης τέθηκαν υπό την διεθνή προστασία.
Στις υπηρεσίες συναποφασίσθηκε ότι έπρεπε να εγκατασταθούν νέοι υπάλληλοι προκειμένου να προετοιμάσουν την ομαλή μεταβίβαση της εξουσίας από την ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ στον ΥΠΑΤΟ ΑΡΜΟΣΤΗ.
Η τελευταία πράξη του κρητικού δράματος ήταν η μεγάλη σφαγή του Ηρακλείου.
25 Αυγούστου 1898.
Σύμφωνα με την απόφαση των ναυάρχων, απόσπασμα του αγγλικού στρατού συνόδευε χριστιανούς υπαλλήλους του Εκτελεστικού για να εγκατασταθούν στο τελωνειο και στο φορολογικό γραφείο της πόλης. Εξαγριωμένος τουρκικός όχλος επιτέθηκε και ξεκίνησαν απάνθρωπες σφαγές.
Η κατάσταση θύμιζε τις σκληρότερες ημέρες της Τουρκοκρατίας.
Πυρπόλησαν και λεηλάτησαν σπίτια, καταστήματα και γραφεία. Σκότωσαν εκατοντάδες χριστιανούς αμάχους.
Σκότωσαν 17 Άγγλους στρατιώτες, τον Αγγλο Αξιωματικό του αποσπάσματος, και τον πρόξενο της Αγγλίας, Λυσίμαχο Καλοκαιρινό.
Συνοικία Βεζίρ ΤζαμίΗ Λαμπρή Ρούγα Μαΐστρα της CANDIA, η πολυθόρυβη και γνωστή Βεζίρ τσαρσί παραδόθηκε στον χαλασμό και στην φωτιά. Οι συνοικίες εκατέρωθεν είχαν την ίδια δραματική τύχη, αλλά και πλέον απομεμακρυσμένες θέσεις του Χάνδακα.
Στην συνοικία Σουλτάν Ιμπραήμ, η οικία Καλοκαιρινού λεηλατήθηκε και πυρπολύθηκε. Ο Λυσίμαχος Καλοκαιρινός, υποπρόξενος της Αγγλίας στο Ηράκλειο, σφαγιάσθηκε.
Η Αγγλία μετα από καποιες αμφιταλαντευσεις 15 ημερών αντέδρασε…
Συνελήφθησαν οι πρωταίτιοι των βανδαλισμών, οι υποκινητές των θηριωδιών και οι φονιάδες αθώων.
– 17 σημαίνοντες Τουρκοκρητικοί οδηγήθηκαν στην αγχόνη, αριθμός ίσος με τους φονευθέντες Άγγλους στρατιώτες.
– Πολλοί καταδικάσθηκαν και φυλακίσθηκαν και άλλοι επελάθηκαν- εξορίσθηκαν.
-Η κατεστραμμένη πόλη του Ηρακλείου ετέθη υπό την κηδεμονία του Άγγλου Διοικητή.
-Ο Αγγλος ναύαρχος Νοέλ και ισχυρή μοίρα του αγγλικού στόλου κατέπλευσε στο λιμάνι του Ηρακλείου.
-Ο τουρκικός στρατός διατάχθηκε να αποχωρήσει από την πόλη και από τα φρούρια της Κρήτης.
Στις 2 Νοεμβρίου 1898 ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης εγκατέλειπε την Κρήτη.
Τα θύματα της σφαγής της 25ης Αυγούστου 1898…
Για τους Βρετανούς στρατιωτικούς είναι γνωστά περίπου τα πάντα.
– Πόσοι έχασαν τη ζωή των κατά την επίθεση των Βασιβουζούκων (είναι ο όρος που χρησιμοποιείται και στα βρετανικά έγγραφα).
– Πού υπέστησαν την προσβολή, ποιοι ήσαν, τι βαθμό έφεραν, τη μονάδα όπου υπηρετούσαν και τον αριθμό του στρατιωτικού των μητρώου.
Πού έχουν εναποτεθεί τα λείψανά των, ποιοι τους σκότωσαν -όσο μπορεί να θεωρηθεί πειστική απάντηση σ’ αυτό η απόφαση ενός στρατοδικείου που λειτουργεί υπό την πίεση των γεγονότων.
Ποιες ποινές επιβλήθηκαν στους ενόχους, πού και πώς εκτελέσθηκαν.
Οι Βρετανοί, που έπεσαν θύματα της τουρκικής θηριωδίας, πράγματι ήσαν δεκαοκτώ. Ο αριθμός αυτός προκύπτει και από το μνημόνιο που έστειλε ο Βρετανός υπουργός των Εξωτερικών λόρδος Σαλίσμπουρυ στον πρεσβευτή του στην Κωνσταντινούπολη για να του χρησιμεύσει στην αντίκρουση ψεύτικων πληροφοριών που κυκλοφορούσε η Υψηλή Πύλη.
Τα λοιπά στοιχεία που τους αφορούν προκύπτουν από υπηρεσιακά έγγραφα. Βυθίστηκαν στα 130 μέτρα στο Κρητικό πέλαγος ή είναι θαμμένοι στο Νεκροταφείο του Αγίου Κωνσταντίνου, σε τάφους που βρίσκονται στο χώρο που διαμόρφωσαν το 1986 από κοινού ο Δήμος Ηρακλείου και η Βρετανική Πρεσβεία και η υπηρεσία υπερποντίων κοιμητηρίων της Κοινοπολιτείας.
Είναι γνωστοί οι φονείς ορισμένων απ’ αυτούς. Οι κεφαλικές ποινές που τους επιβλήθηκαν, ο απαγχονισμός που επιλέχτηκε σαν μέσο εκτέλεσής των στα «μπεντένια» του Ηρακλείου, πάνω από την Καινούρια Πόρτα όπου στήθηκε η αγχόνη. Για τους Χριστιανούς, όμως, που έπεσαν θύματα του τουρκικού όχλου, η πληροφόρηση είναι πολύ μικρότερη ή δεν υπάρχει καθόλου.
Το πολύ 100 είναι ο αριθμός που δίδει ο Ντζεβάντ Πασάς, ο Τούρκος διοικητής Κρήτης, αντλώντας τις πληροφορίες του από τον Εντέμ πασά, τον υφιστάμενό του στο Ηράκλειο.
Για 300 θύματα κάνει λόγο ο Στέφανος Ξανθουδίδης στην Επίτομη ιστορία της Κρήτης.
Για 400 θύματα μιλούν οι ανταποκριτές των εφημερίδων, ευρωπαϊκών και ελληνικών, στα Χανιά και αναφέρουν ως πηγή τον Βρετανό πρόξενο Μπιλιότι.
– «… Την εσπέραν (της 25ης Αυγούστου/6 Σεπτεμβρίου) εκ μεν των Χριστιανών είχον σφαγεί περί τους 500…» είναι η εκδοχή που υιοθετεί ο Harri Couturier στο βιβλίο του Η Κρήτη. Η θέσις αυτής εξ απόψεως του διεθνούς δικαίου” μετάφραση Αρχιμανδρίτου Τιμοθέου Βενέρη Ηράκλειο 1911, σελ. 165.
– Για 500 θύματα μεταξύ των Χριστιανών του Ηρακλείου κάνει λόγο από το Ηράκλειο και ο λοχαγός Χάλετ σε έγγραφό του προς το Ναυαρχείο, στη Σούδα.
– Για «όχι λιγότερους από 600» κάνει λόγο ο αντιναύαρχος Νοέλ στο γράμμα με ημερομηνία 14 Σεπτεμβρίου 1898 στον ναύαρχο Χόπκινς, αλλά και ο Βρετανός υπουργός των Εξωτερικών Σαλίσμπουρυ στο γνωστό μνημόνιό του προς τον πρεσβευτή του στην Κωνσταντινούπολη.
Στους 700, «το άνθος της Ηρακλειώτικης κοινωνίας», ανεβάζει τα θύματα της τουρκικής θηριωδίας ο Ελευθέριος Βενιζέλος, μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής, στη γνωστή επιστολή του για τα τραγικά γεγονότα του Ηρακλείου, που απηύθυνε στο φίλο του οπλαρχηγό Πιστολάκη, λίγες μέρες μετά.
– Ο αριθμός 700 επαναλαμβάνεται στην εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς και στο βιβλίο της Λιλής Μακράκη, Ελευθέριος Βενιζέλος 1864-1910,12
– Ο Θεοχάρης Δετοράκης στο βιβλίο του ‘’Ιστορία της Κρήτης’’ (σελίδα 398) καθώς και στο περί τουρκοκρατίας κεφάλαιο στην έκδοση του Συνδέσμου Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης, “Κρήτη, Ιστορία καί πολιτισμός”, (Επιστημονική επιμέλεια Ν. Παναγιωτάκης έκδοση Βικελαίας,1987,σελ. 416), κρατά αποστάσεις και κάνει λόγο για «εκατοντάδες θυμάτων μεταξύ του άμαχου πληθυσμού του Ηρακλείου».
Τον πιο μεγάλο αριθμό των θυμάτων μεταξύ του χριστιανικού στοιχείου του Ηρακλείου τον δίδει ο γενικός αρχηγός Μαλεβιζίου-Τεμένους Ζουδιανός σε γράμμα του προς την Επιτροπή Αμύνης, που σώζεται στο Αρχείο των Αρχανών: «…Οι φονευθέντες χριστιανοί είναι 800… μόνο 200 εσώθησαν».
Ποια ήταν η τύχη των φονευθέντων Χριστιανών;
Ορισμένοι τάφηκαν στο Σιναϊτικό Μοναστήρι του Αγίου Ματθαίου….
Ο Τιμόθεος Βενέρης στις σημειώσεις του, σελ. 167, στο βιβλίο του Henri Couturier αναφέρει:
«Την τρίτην ημέραν μετά τας σφαγάς (28 Αυγούστου) μετηνέχθησαν υπό Τούρκων διά φορτηγών αμαξίων τα λείψανα πολλών εκ των σφαγιασθέντων, πυρίκαυστα, ακέφαλα, ηκρωτηριασμένα, εις το Σιναϊτικόν μετόχιον του Αγίου Ματθαίου, εν τω περιβόλω του οποίου ετάφησαν ταύτα υπό του νεωκόρου καί τίνος γραίας».
Παραπλήσια είναι η αναφορά στην ταφή των λειψάνων των σφαγιασθέντων και ολοκαυτωθέντων Χριστιανών του Ηρακλείου, όπως μας τη δίδει ο Λευτέρης Αλεξίου στο χρονικό του «Πενήντα χρόνια πριν»:
“Πρέπει ν’ αναγραφούν εδώ τα ονόματα καί, να τιμηθεί η μνήμη δυο αφανών ηρώων του καθήκοντος, της Φούνταινας, που ήτανε παλιά πόρνη, και του νεαρού Κρητικού αγρότη Βαλελαδάκη.
Οι δυο αυτοί ταπεινοί άνθρωποι ανέλαβαν ύστερα από μέρες να περιμαζέψουνε και να θάψουνε τα πτώματα των θυμάτων, που ειχεν αρχίσει η αποσύνθεσή τους και όλη η πολιτεία βρωμούσε απαίσια και κίνδυνος άμεσος υπήρχε να δημιουργηθούν επιδημίες.
Με ένα χειράμαξο γύριζαν επί μέρες σ’ όλη την πολιτεία, σώρευαν εκεί τ’ αποσυνθεμένα σώματα μαζεύοντάς τα κομμάτι-κομμάτι και τα μεταφέρνανε στην Απάνω Εκκλησιά, στο Σιναϊτικό μοναστήρι του Αγίου Ματθαίου, όπου τ’ αποθέτανε σ’ένα βαθύ κι ευρύχωρο κοινό τάφο. Ο έξαρχος Χρύσανθος εγκαρδίωνε τους δυο ανθρώπους.
Αφού τελειώσανε το έργο τους με τεράστιους αγώνες, ο Βαλελαδάκης αρρώστησε βαριά. Τον έπιασε ζάλη κι εμετός που κράτησε σε μέρες και τον έφερε στον τάφο. Είχε πάθει δηλητηρίαση, κι όπως έμεινε χωρίς ιατρική περίθαλψη, χάθηκε το τίμιο παλληκάρι. Η Φούνταινα τον περιποιήθηκε μέσα στο μοναστήρι μέχρι την ύστατη στιγμή. Θάφτηκε πλάι στα θύματα της Σφαγής, το τελευταίο αυτό θύμα, μα όχι και το λιγώτερο αξιομνημόνευτο.
Η Φούνταινα έζησε και διηγήθηκε αργότερα στον πατέρα μου τα επεισόδια. Του τα διηγήθηκαν ακόμα και οι καλόγεροι μοναστηριού.
Όλοι τους μιλούσαν με σεβασμό για την ηρωική πράξη». Ο λαϊκός ποιητής, όμως, διατηρεί τις επιφυλάξεις του για την πληρότητα καταγραφών και καταλόγων:
«…Ετούτα τα ονόματα
όλά ’νε φονευμένα,
αλλά θα είναι και πολλά
στα σπίτια πλακωμένα…».
Και στη συνέχεια:
«Εγώ ερώτηξα πολλούς πόσοι ’ναι φονευμένοι.
Κ(ι)ανείς δεν ήξερε να πει γιατί ’σανε και ξένοι…»,
Ενας άλλος λόγος που αρκετά ονόματα θυμάτων έμειναν άγνωστα μάς δίδεται από τον Ζερβουδάκη:
«…Ανθρώπους εσκοτώνανε,
τους κάνανε ρημάδια
κι έπειτα τους πετούσανε
εις τα βαθειά πηγάδια…».
Δεν αναγνωρίσθηκαν πολλά εκ των λειψάνων. Μόνο δύο περιπτώσεις (αναγνώρισης λειψάνων) αναφέρονται σε επιστολή, σελίδα 3977 του Αρχείου Εθνικής Αμύνης, στο αρχείο των Αρχανών.
Ο Λυσίμαχος Καλοκαιρινός
Ο Λυσίμαχος Καλοκαιρινός
«…Το πτώμα του Λυσιμάχου Καλοκαιρινού ευρέθη εν τω εστιατορίω της οικίας του εν ισογείω. Ήτο εντελώς παραμορφωμένον και ημίκαυστον, ο λάρυγξ κεκομμένος, ανεγνωρίσθη δε εκ των παρογναθίδων και της κήλης. Ανευρέθη και το πτώμα του Ανδρέα Καλοκαιρινού. Αμφότερα ετάφησαν εν τη μικρά Εκκλησία».
Υπήρξε αντίσταση των Χριστιανών;
Εύλογο είναι το ερώτημα: ως «πρόβατα επί σφαγή» παραδόθηκαν οι Χριστιανοί στους Τούρκους;
Δεν αντιστάθηκαν διόλου;
Και αν υπήρξε αντίσταση, ποιοι ήσαν αυτοί που την επιχείρησαν; Και ποια ήσαν τα αποτελέσματά της;
Θα πρέπει να λεχθεί ότι ο «συσχετισμός δυνάμεων» ήταν απόλυτα σε βάρος των Χριστιανών και υπέρ της τουρκικής πλευράς.
Στην πόλη του Ηρακλείου βρισκόντουσαν κατά την περίοδο του Αυγούστου του 1898, όταν δηλαδή έλαβαν χώρα τα τραγικά γεγονότα, Τούρκοι μεν 40-50.000.
Χριστιανοί:
– Ο Λευτέρης Αλεξίου στο χρονικό “ 50 χρόνια πριν. Προσφυγιά, Σφαγή, Λευτεριά’’ αναφέρει τον αριθμό 500.
– Στις Βρετανικές εκθέσεις αναφέρονται 1000-1200.
– Ο Πρόξενος Μπιλιότι στο τηλεγράφημά του προς τον Ντζεβάντ Πασά αναφέρει όχι λιγότεροι από 1000.
Ανάλογος ήταν και ο συσχετισμός οπλισμών.
Ο λαϊκός ποιητής Ζερβουδάκης αναφέρει για την αντίσταση των Χριστιανών έναντι των Τούρκων Βασιβουζούκων κατά την σφαγή της 25 Αυγούστου 1898:
‘’Το κονσολάτο των ρωμιών
αμέσως εχαλούσαν.
Και το πυροβολούσανε
και το περιγελούσαν.
Εκεί μέσα ευρέθηκε του Μίνωα
ο Ανδρέας κ’ έπαιξε των Οθωμανών
πραγματικά το κρέας
κι εκάηκε ο ατυχής στο προξενείο μέσα….” .
Οι συνέπειες…
Με την αναχώρηση του τουρκικού στρατού εγκατέλειψαν την Κρήτη και εκπατρίστηκαν 48.000 μουσουλμάνοι. Παρέμειναν 33.000. Η αποχώρηση και των άλλων έγινε σταδιακά μέχρι το 1923 με την ανταλλαγή των πληθυσμών που έφυγαν οι υπόλοιποι 19.181.
Έτσι λοιπόν στο Ηράκλειο παίχθηκε η τελευταία πράξη του κρητικού δράματος.
Με την εκατόμβη της 25ης Αυγούστου 1898, γράφτηκε ο δραματικός επίλογος μιας μακρόχρονης και απάνθρωπης δουλείας.
1 Αποσπάσματα από τη διάλεξη στο Ε.Β.Ε.Η.
* Η Αθηνά Ν. Κυριακάκη-Σφακάκη είναι ξεναγός-Σ/ς τραπεζικός-συγγραφέας
Πηγή: Εφημερίδα Πατρίς Ηρακλείου