Η πρώτη άφιξη Αφρικανών στην Κρήτη γίνεται το 1669 με την πτώση του Ηρακλείου απ’ τους Ενετούς. Τα σκλαβοπάζαρα γνωρίζουν άνθηση. Μαύροι σκλάβοι «εισάγονται» από την κεντρική Αφρική μέσω Καΐρου και λευκοί σκλάβοι από το Βορρά. Η μεγαλόνησος γίνεται σημείο πώλησης σκλάβων -στα Χανιά, επί της οδού Νοέλ, στο Ρέθυμνο και το Ηράκλειο, στο μεϊντάνι, δηλαδή την κεντρική αγορά.
Ενδιάμεσα θα υπάρξουν κι άλλες μεταφορές σκλάβων, όμως η δεύτερη μαζική μεταφορά θα γίνει κατά την περίοδο 1830-40 με την αιγυπτιοκρατία. Απελεύθεροι μαύροι που υπηρετούν στον στρατό του Μεχμέτ Αλή δημιουργούν χωριό έξω από τα τείχη των Χανίων, το Κουμ Καπί.
Ομως ανά τακτά χρονικά διαστήματα Αφρικανοί οικονομικοί μετανάστες έρχονται για ένα καλύτερο μέλλον. Τα σκλαβοπάζαρα παραμένουν στην Κρήτη ως την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα.
Οι λίγοι μαύροι που είχαν μεταφερθεί στα Χανιά από παλιότερα ως δούλοι υπήρχαν ακόμη. Είχαν ελευθερωθεί από τη δουλεία το 1856, με την έκδοση και δημοσίευση του Χάτι Χουμαγιούν, επί του Αμπντούλ Μετζίντ.
Αυτοί, ενώ ήταν διαθέσιμοι, δεν επαρκούσαν γι αυτές τις εργασίες, οπότε η Γενική Διοίκηση αναγκάστηκε να μεταφέρει το 1884 από τα βόρεια παράλια της Αφρικής, μεγάλο αριθμό Βεδουίνων.
Τους αποίκους αυτούς η Γενική Διοίκηση εγκατέστησε στη συνοικία Άνω Κουμ Καπί και συγκεκριμένα στην εδαφική περιοχή που περιλαμβάνεται σήμερα μεταξύ των οδών Ελ. Βενιζέλου, Βασιλέως Κων/νου, Βας. Γεωργίου Β’ και Μακεδονίας.
Οι Χαλικούτες ήταν τίμιοι, εργατικοί, πιστοί.
Στους ακάθαρτους δρόμους του Κουμ Καπί ζητιάνευαν ανθρωπιά οι χαλικούτηδες της λύπης, σαν όλους τους κατατρεγμένους που κοσμούν τον υδρόγειο καμβά. Αναθίβαζαν τις φλογισμένες μνήμες της πατρογονικής τους γης και κάθε που ο βραδινός ήλιος στελιωνόταν ολόλαμπρος στο συνηθισμένο μετερίζι του, ακούγονταν οι αδύναμες φωνές τους να τραγουδούν για της Ναυκράτης τις εύφορες κοιλάδες και λίμναζε η θλίψη στα βελουδωτά μάτια.
Η λέξη «Χαλικούτης», σημειώνει ο Χ. Α. Παπαδάκης, είναι άγνωστη για πολλούς. Και σήμερα ακούγεται ελάχιστα, αλλα υποτιμητικά, σε ορισμένες περιοχές της Κρήτης, χωρίς οι περισσότεροι να γνωρίζουν τη σημασία της. Το «χαλικούτης» προέρχεται από το αφρικανικό Χαλ Ιλ Κούτι, δηλαδή «Αφησε κάτω το κιβώτιο», φράση συνηθισμένη ανάμεσα στους αφρικανούς αχθοφόρους.
Οι Αφρικανοί “Χαλικούτες” ήταν φτωχοί μεροκαματιάρηδες, εργάτες κυρίως στο λιμάνι, αχθοφόροι, ιχθυοπώλες, βοηθοί στα σφαγεία και αλλού. Μιλούσαν αραβικά και ήταν Μουσουλμάνοι. Κυκλοφορούσαν ατημέλητοι, ντυμένοι φτωχικά, συχνά ξυπόλητοι, γι’ αυτό κι η λέξη “χαλικούτης” κατάντησε συνώνυμη του απεριποίητου, “του λέτσου”, σε συνδυασμό με την ακαταλαβίστικη γλώσσα που μιλούσαν αδιάκοπα. Στεγαζόταν σε αντίσκηνα που τους παραχώρησε η Γενική Διοίκηση, που αργότερα αντικατέστησαν οι ίδιοι με οικίσκους, που οι ίδιοι κατασκεύαζαν από ξύλα, παλιοτενεκέδες και από οποιαδήποτε άλλα υλικά κατόρθωναν να εξοικονομήσουν.
Μεταξύ των χαλικούτηδων υπήρξε και ο Αλή Γκογκό. Ήταν και αυτός μια κλασσική φιγούρα της πόλης των Χανίων όπως και η Αμπλά Νουριγιέ αλλά και ο Σαλής Χεληδωνάκης. Ο Αλή Γκογκό ήταν πολύ ψηλός και κοκαλιάρης και δέσποζε με τη φυσιογνωμία του ενώ κάπνιζε πάρα πολύ. Κάπνιζε τόσο και ήταν τόσο κλασσική η φυσιογνωμία ώστε στα Χανιά έμεινε η έκφραση όταν κάποιος καπνίζει πολύ να του λένε “καπνίζεις σα τον Αλή Γκογκό”.
Αξίζει να αναφέρουμε πώς γιόρταζαν την Πρωτομαγιά οι Χαλικούτες στα Χανιά.
Την 1η του Μάη ξεκινούσαν από τη συνοικία Άνω – Κουμ – Καπί και πήγαιναν στην παραλία της Νέας Χώρας. Εκεί έτρωγαν, χόρευαν και τραγουδούσαν. Στο ηλιόγερμα έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής χορεύοντας.
Εκεί έσφαζαν κριούς, που τους δώριζαν μπέηδες και αγάδες. Έβραζαν το κρέας και έφτιαχναν πιλάφι. Σαν φανατικοί μουσουλμάνοι δεν έπιναν κρασί, αλλά έτρωγαν, χόρευαν και τραγουδούσαν όλη μέρα και το ηλιόγερμα έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής.
Στα τελευταία χρόνια, πριν την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924, στο γυρισμό προπορευόταν ο Αλή Κογκός, ο πανύψηλος καλόκαρδος κοκαλιάρης μαύρος, χτυπώντας ρυθμικά την ταμπούσκα του.
Πίσω από τον Αλή Κογκό, χόρευε η Αμπλά Νουριγιέ, μια μαύρη γεροδεμένη γυναίκα, που από την παραλία της Νέας Χώρας μέχρι το Κουμ Καπί, χόρευε ασταμάτητα με το ρυθμικό ήχο της ταμπούσκας του Αλή Κογκό.
Στο χορό, έπαιρναν μέρος πολλές γυναίκες, μαύρες και Χαλικούτισες κάθε ηλικίας. Οι Χανιώτες, Τούρκοι και υπόλοιποι κάτοικοι της πόλης, περίμεναν την πομπή, στέκοντας δεξιά και αριστερά του δρόμου που θα περνούσε η «ορδή». Όταν η πομπή έφτανε στη συνοικία του Άνω Κουμ Καπί, διαλυόταν ήσυχα, χωρίς ποτέ να έχουν δημιουργηθεί κανενός είδους επεισόδια.
Την περίοδο που ο πρίγκιπας Γεώργιος ήταν ‘Υπατος Αρμοστής Κρήτης, η πομπή των Χαλικούτηδων δε σταματούσε στο Άνω Κουμ Καπί, αλλά συνέχιζε την πορεία μέχρι τη Χαλέπα και σταματούσε μπροστά στο παλάτι του πρίγκιπα, που ήταν η οικία του Θεμιστοκλή Μητσοτάκη, στην πλατεία Έλενας Βενιζέλου.
Για να τιμήσουν τον πρίγκιπα, τραγουδούσαν ένα τραγούδι που ήταν αποκλειστικά σύνθεση των Χαλικούτηδων. Τα λόγια του τραγουδιού επαναλαμβάνονταν συνεχώς με τον αλαλαγμό «Αρεχά-Αρεχά».
Δυο αξιωματικοί της Κρητικής Χωροφυλακής μπροστά στο παλάτι του πρίγκιπα, μοίραζαν στους συγκεντρωμένους με εντολή του πρίγκιπα άφθονα κέρματα, από τα νομίσματα της Κρητικής Πολιτείας, δώρο του πρίγκιπα στους Χαλικούτες και τους μαύρους.
Η επιστροφή από τη Χαλέπα, γινόταν με τάξη και η πομπή διαλυόταν στο Άνω Κουμ Καπί.
Το τραγούδι που τραγουδούσαν έξω από το παλάτι, ήταν το εξής.
Στη Χαλέπα,
Αρεχά, Αρεχά,
Πρίντσιπας Τζώρτζης
Αρεχά, Αρεχά
Λί Μπουμπουλί μου
Αρεχά, Αρεχά
Λέμπο-Λελέμπο
Αρεχά, Αρεχά
Τζώρτζης μπαμπάς του
Αρεχά, Αρεχά
Όλγα Νενέν του
Αρεχά, Αρεχά,
Λί Μπουμπουλί μου
Αρεχά, Αρεχά
Λέμπο Λελέμπο
Αρεχά, Αρεχά
Οι φωτογραφίες είναι απο την συλλογή του Αντρέα Χατζηπολάκη και τις ανιχνεύσαμε από sadentrepese.blogspot.com και keritisriver.blogspot.com. Αρχειακό υλικό σημαντικό έχουν και οι φωτογράφοι Αγγελάκης – Φαντάκης, μεταξύ όποιων και μια φωτογραφία – πορτραίτο του Αλή Γκογκό με πολλά τσιγάρα.