Της Άννας Κωνσταντουδάκη – Αγγελάκη
Αδικούν τους ηρωικούς νεκρούς οι αχάριστοι. Και δεν είναι ίδιοι όλοι οι νεκροί. Πως είναι δυνατόν να είναι ίδιοι οι θύτες με τα θύματα; Οι πρώτοι, επιλέγουν τον θάνατο. Να δώσουν θάνατο και να λάβουν θάνατο. Για κάτι που μονομερώς αποφάσισαν. Οι δεύτεροι, τα θύματα, όχι! Δεν συμμετείχαν σε καμία απόφαση. Δεν επέλεξαν τον θάνατο. Δεν ήταν η επιλογή τους. Αλλά έγινε το ΧΡΕΟΣ τους.
Ας αναφερθούμε τώρα στην Τουρκοκρατία στην Κρήτη και στο ‘’ρηθέν’’ από χείλη πολιτικού: ‘’Η Κρήτη δεν αντιστάθηκε στους Τούρκους κατακτητές’’. Ανατριχιάσαμε, όταν το ακούσαμε. Αγραμματοσύνη, πολιτική σκοπιμότης, υποτέλεια, δοσιλογισμός; Εξελίξεις που ετοίμαζαν στο Αιγαίο, στην Θράκη; Μάλλον! Μια ακόμα προδοσία. Μετά τα Ίμια. Αυτός ήταν ο Πάγκαλος που το ‘πε. Σε απάντηση όλων των ‘’Παγκάλων’’ τους αναφέρομε, χρονολογικά όλες τις επαναστάσεις που έγιναν στην Κρήτη εναντίον των Τούρκων κατακτητών. Μέχρι της πολυπόθητης ελευθερίας μας και της ένωσης μας με την Ελλάδα.
1.Οι Χαΐνηδες που έδρασαν ως κλέφτες και αρματολοί από το 1365 – 1755 (περιλαμβάνεται και η Ενετοκρατία).
2.Επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770 – 71)
3.Επαναστάσεις συνεχείς 1795 – 1815
4.Επανάσταση του 1821
5.Επαναστάσεις των Μουρνιδών 1833, του Χαιρέτη 1841 και του Μαυρογέννη 1858
6.Επανάσταση του 1866 – 69
7.Επανάσταση του 1877 – 78 και τα μετέπειτα χρόνια
8.Επανάσταση του 1895 – 98 και Κρητική Πολιτεία 1898 – 1913.
Προηγουμένως είχαμε πολλές επαναστάσεις κατά της Βενετσιάνικης κατοχής. Ώρα είναι και αυτοί οι πρώην κατακτητές να ζητούν κυριαρχικά δικαιώματα στην Κρήτη όπως κάνουν οι Τούρκοι. Θα αναφέρομε ονόματα και περιληπτικά βιογραφικά πρωτεργατών των επαναστάσεων.
Το πρώτο επαναστατικό μπαϊράκι ήταν εκείνο που σήκωσε στα 1754 ο Μιχάλης Βράχος. Διάσημος ήρωας εκ Σφακίων επί τετραετίας καταδίωκε τους κρητογιανίτσαρους και τους εσπέχηδες ως θύελλα και σκορπούσε τον τρόμο σ’ αυτό το φρικτό σκυλολόι. Ο Μιχάλης Βράχος ή Βλάχος ήταν της ίδιας οικογένειας με τον πρωτομάρτυρα της Κρήτης Δασκαλογιάννη. Ο Βλάχος δυστυχώς δολοφονήθηκε κατόπιν προδοσίας. Μεγάλη δράση επέδειξε ο Χαΐνης Νάνος, οι αδελφοί Γεώργιος και Ανδρέας Τσουτσούδης ή Κουτσούδης απ’ την Ανώπολη, επίσης Χαΐνηδες. Οι Δαιμονάκηδες απ’ τον Καλλικράτη, οι Καλογερήδες απ’ την Σαμαριά καθώς και ο Μανούσος Μαυροπάτερος απ’ τ’ Ασκύφου. Με το συμβολικό ριζίτικο ‘’Το κεφάλι’’ ο αετός είναι ο Κρητικός λαός που στις βουνοκορφές κρατεί στα νύχια του κεφάλι εχθρικό και εκφράζει έτσι τον πόθο της εκδίκησης και της ελευθερίας. Σας παραθέτομε το ριζίτικο με τον δυνατό συμβολισμός του:
Το κεφάλι
Πέρα στσοι Σφακιανές κορφές σε μια ψηλή μαδάρα αητός κρατεί στα νύχια -ν- του
ανθρώπινο κεφάλι. Πάνω σε βράχο το τσιμπά, ρωτά το και του λέει:
‘’Κεφάλι κι’ είντα να’ καμες κι’ ήρθες σ’ αυτό το χάλι;’’
‘’Εγώ ‘ρθ’ απ’ την Ανατολή, ραγιάδες για να σφάξω και να χαλάσω εκκλησιές…’’
Η επανάσταση του Δασκαλογιάννη έγινε 50 χρόνια πριν τον μεγάλο ξεσηκωμό του γένους (1770-71). Κατά την διάρκεια της επανάστασης γράφτηκαν σελίδες δόξας. Όμως οι Τούρκοι ήταν πολλαπλάσιοι καθώς οι Σφακιανοί είχαν μείνει μόνοι. Οι Ρώσοι με τον Ορλώφ είχαν φτάσει στον Πειραιά. Ο Δασκαλογιάννης κήρυξε την επανάσταση αφού οι σύμμαχοι του ήταν ήδη στον Πειραιά. Όμως οι έρωτες της Μεγάλης Αικατερίνης κατάστρεψαν την προγραμματισμένη με την βοήθεια των Ρώσων έκβαση της επανάστασης. Ο Ορλώφ, ήταν ο αγαπημένος της, όμως άλλαξε εραστή κατά την διάρκεια που ο Ορλώφ με τα πλοία του κατέβαινε για την Κρήτη. Έτσι όταν έφτασαν στον Πειραιά και ήταν έτοιμοι να σαλπάρουν για Κρήτη, έπαυσαν τον Ορλώφ από την θέση του και διόρισαν αν’ αυτού τον νέο εραστή. Έτσι ο Ορλώφ δεν είχε καμία εξουσία να διοικήσει πλοία και να τα οδηγήσει σε μάχη.
Τώρα, την θέση του την κατείχε ο νέος της εραστής, Ρώσος αξιωματικός. έπρεπε λοιπόν να επιστρέψει και να παραδώσει τον στόλο, άλλως θα εκτελείτο. Βλέπετε η Μεγάλη Αικατερίνη εκτός από τις ηγετικές της ικανότητες ήταν και πολύ ωραία γυναίκα και ζωηρή. Ο Δασκαλογιάννης, αφού στην επανάσταση οι Τούρκοι υπέταξαν τους επαναστάτες, συνελήφθη με δόλιο όμως τρόπο και με δόλιες υποσχέσεις απ’ τους Τούρκους. Τον έγδαραν ζωντανό στο Ηράκλειο.
Την μια του κόρη την πήρε ένας Τούρκος πασάς, την ερωτεύτηκε όμως και την παντρεύτηκε. Την πήγε στην Κωνσταντινούπολη. Στο παλάτι που ζούσαν της έκτισε Χριστιανική εκκλησία με παπά Έλληνα και την άφησε να ασκεί τα χριστιανικά της καθήκοντα. Απέκτησε μαζί του δύο γιούς. Όμως όταν οι γιοι της έγιναν δώδεκα χρονών, ο άντρας της πέθανε. Μετά από ένα χρόνο πέθαναν και οι γιοι της. Μετά το πένθος, πούλησε όλη την περιουσία που είχαν και γύρισε πίσω. Όχι στην Κρήτη. Τις επαναστάσεις των Κρητών όμως τις ενίσχυε οικονομικά συνεχώς. Ανωνύμως και μέσω ενός αξιωματικού. Αυτό ήταν ο ήρωας Ζερβονικόλας. Ήταν παρατσούκλι γιατί ήταν αριστερόχειρας. Δεν κατάγονταν από την Κρήτη. Δεν ξαναπαντρεύτηκε ποτέ. Δεν έκανε άλλα παιδιά παρόλο που ήταν νέα και ωραιότατη. Έγινε καλόγρια σε νησί του Αιγαίου. Λέγεται στην Τήνο που έκτισε και το μοναστήρι.
Για την δεύτερη κόρη του δεν γνωρίζω. Η τρίτη κόρη του Δασκαλογιάννη, η Χρυσή, όταν σκότωσαν τον Δασκαλογιάννη ήταν δύο χρονών. Όταν ενηλικιώθηκε παντρεύτηκε τον Νικόλα Μιχελιακόπαπα και απέκτησαν γιο τον Βαρδή Παπαδάκη (γιο παπά) που έδρασε στα 1821 με το παρανόμι Πασαραμαντής και τον απαγχόνισαν οι Τούρκοι στην επανάσταση του 1833.
Οι δυο γιοι τώρα του Βαρδή του Παπαδάκη, ο Γιάννης και ο Σπύρος ήταν γνωστοί ως τα Βαρδινάκια – τα παιδιά του Βαρδή. Ο καπετάν Γιάννης Βαρδίνης εξ ου Βαρδινογιάννης ήταν Γενικός Αρχηγός Σφακίων το 1878.
Από την εξέγερση του 1858 και σ’ όλες τις μετέπειτα εξεγέρσεις η οικογένεια Βαρδινογιάννη απ’ το χωριό Άγιος Ιωάννης Σφακίων έδωσε ζωντανό ‘’παρών’’. Ο Γιάννης Βαρδίνης ή Βαρδινογιάννης διοργάνωνε και συμμετείχε σε εξεγέρσεις. Ακολουθεί σχετικό ριζίτικο και σας παραθέτομε μερικούς στίχους του.
‘’Το Σέλινο ως τ’ άκουσε κάνει συνομωσία
καθίζει, κάνει μια γραφή στην Σφακιανή επαρχία.
Πρώτη γραφή εστείλανε του καπετάνι Γιάννη
του Βαρδινάκη των Σφακιών, να δουν ίντα θα κάνει
Να βρει τσοι πρώτους Σφακιανούς, οσ’ έχουνε θρησκεία
να πουν ίντα θα κάμομε…’’
Ο θάνατος του Δασκαλογιάννη πείσμωσε περισσότερο τους Κρητικούς. Ξεκίνησε μια ατελείωτη σειρά επαναστάσεων. Σας παραθέτομε το ριζίτικο που μιλά για πρόσκληση σε επόμενη σύσκεψη, επόμενης επανάστασης.
‘’Δασκαλιανοί στον Πατσιανό και Παττακοί στην Ίμπρο,
οι Βλάχοι στην Ανώπολη και Μωριανοί στ’ Ασκύφου
στ’ Ασφέντου οι Δεληγιάννηδες και στα Σφακιά οι Στρατίκοι
ελάτε στον Ομπρόσγιαλο!’’
‘’Σεϊτάν Τακιμί’’ αποκαλούσαν οι Τούρκοι τους μεγάλους πολέμαρχους Γεώργιο Δασκαλάκη γνωστός ως Δασκαλογιωργάκης απ’ τον Καλλικράτη – Πατσιανό. Απ’ την Ίμπρο τον Μανούσο Μανούσακα και τον Αντρουλιό Βολουδάκη. Απ’ τον Ομπρόσγιαλο (Χώρα Σφακίων) τον Στρατή Βουρδουμπά και τον Μανούσο Κούτσουπα. Απ’ το Μουρί τον Γεώργιο Σκορδύλη (12 αρχοντόπουλα του Βυζαντίου απόγονοι) απ’ την Ανώπολη τον Γεώργιο Πάτερο, απ’ την Αράδαινα τον Μανούσο Μπουνάτο, απ’ τον Άγιο Ιωάννη τον Χούρδο, απ’ τ’ Ασκύφου ο Αντρουλός Μαράκης. Αυτοί ήταν στραγηγοί που εξελέγησαν στην σύσκεψη.
Η μορφή των επιθέσεων που θα έκαναν ήταν αιφνιδιαστική επίθεση εναντίον συγκεκριμένου και μεμονωμένου εχθρικού στόχου. Καταστροφή και άμεση αποχώρηση. Δηλαδή δρούσαν ως κομάντος. Μόνο τη νύχτα και γι’ αυτό πήραν το όνομα ‘’Νυχτοπολεμιστές’’. ‘’Σεϊτάν Τακίμι’’ τους ονόμαζαν με τρόμο οι Τούρκοι. Επικεφαλής των Δαιμόνων ορίστηκε ο ατρόμητος Καλλικρατιανός Γεωργακομάρκος (Μάρκος Γεω. Δασκαλάκης ή Μανουσέλης, του οποίου τα παιδιά αργότερα ονομάστηκαν Δαιμονάκια, τα οποία πολέμησαν στην Μολδοβλαχία.
Ένας από τους διακεκριμένους αρχηγούς της Κρήτης στην επανάσταση του 1821 ήταν ο Γιώργης Δασκαλάκης ο επονομαζόμενος Τσελεπής. Το παρανόμι αυτό σημαίνει, όμορφος, λεβέντης, ατρόμητος και ευγενικός μαζί, άνδρας. Το ριζίτικο που τμήμα του σας παραθέτομε γράφτηκε απ’ τον λαό για τον Τσελεπή και βοήθησε έτσι στην γνώση της ιστορίας μαζί με τους ιστοριογράφους και λέει:
‘’Ακούστ’ ίντα μηνύσασι του Νάδη οι γι-αντρειωμένοι,
να των -ε πάσιν άρματα, μολυβια και μπαρούθια
και πόλεμο να κάμουσι του χάρο – δίχως άλλο.
Για δε τον -ε βαστούσι μπλειό να ξεδιαλέει τσ’ άντρες
να παίρνει τσ’ άντρες τσι καλούς, τσι καστροπολεμάρχους
απού τα κάστρη πολεμούν…’’ Αναφέρεται στον θάνατο του Τσελεπή.
Ο Τσελεπής ήταν εγγονός του Δασκαλογιάννη, γιος του Ανδρέα. Απ’ την Ανώπολη. Όταν έγινε η θρυλική λαϊκή Γενική Συνέλευση Κρητών στην Θυμιανή Παναγία Σφακίων το νησί χωρίστηκε σε 10 περιφέρειες που θα συμμετείχαν στην μεγάλη πανελλήνια επανάσταση. Ορίστηκαν 10 αρχηγοί. Ένας από τους δέκα ήταν και ο Τσελεπής που ανέλαβε τις πολεμικές επιχειρήσεις στις επαρχίες Κισάμου και Σελίνου. Οι επόμενοι μήνες ήταν μια περίοδος από περίλαμπρες νίκες των Κρητών. Με 1500 παλικάρια απ’ τα Σφακιά, το Σέλινο και την Κυδωνία, ξεκίνησαν ο Τσελεπής και ο Αναγνώστης Παναγιωτάκης νέα εκστρατεία κατά των σκληροτράχηλων Τούρκων του Σελίνου. Ο Αφεντούλιεφ εδώ σε αυτή την εντολή και την αρχηγία. Παράλληλα μ’ αυτούς, ο λεβέντης Βασίλης Χάλης πήρε εντολή να πιάσει τα υψώματα και τα περάσματα κοντά στο Χωριό Ρούματα για να εμποδίσει τους Τούρκους της Κισάμου να βοηθήσουν τους Τούρκους του Σελίνου. Οι Σεληνιώτες Κρητογιανίτσαροι, αυτοί οι προδότες με επικεφαλής τον τρομερό Καούρη έτρεξαν στο Κουστογέρακο για να τους ‘’κουτελώσουν’’.
Στο Βαμβακάδο σκοτώθηκε ο Αναγνώστης Γιάννης Κελαϊδής, νεότερος αδελφός του στρατηγού Χατζή – Γιώργη του ‘’Μουριώτη’’. Επίσης σκοτώθηκε ο γιος του καπετάν Βαρδουλομανούσου. Σαν είδε ο Τσελεπής νεκρά τα παλικάρια, που εκτιμούσε ιδιαίτερα διπλασιάστηκε η οργή του και η ορμή του. Πήδησε ένα φράχτη, βρέθηκε μ’ ένα σάλτο στην οροφή οχυρωμένου απ’ τους Τούρκους χαμόσπιτου. Έσυρε το μακρύ μαχαίρι του κι άρχισε να σκάβει λάκκο στην μέση της χωματένιας οροφής. Ήθελε ν’ ανοίξει τρύπα και με αναμμένα καλολαδωμένα πανιά, να δημιουργηθεί καπνός, αποπνιχτική ατμόσφαιρα, να βγαίνουν πλανταγμένοι οι τούρκοι, να τους σκοτώσουν. Μες στην οργή του δεν κάλυψε τον εαυτό του. Οι φίλοι του, φώναξαν:
– Πρόσεχε, Τσελεπή!
Δεν τους άκουσε. Με τον θάνατο των φίλων του, έχασε την λογική του. Συνέχισε, απροφύλαχτος το σκάψιμο. Άνοιξε την τρύπα που ήθελε. Μα την ίδια στιγμή έπεφτε νεκρός από σφαίρα Τούρκου. Ανάμεσα στα φρύδια. Ο θάνατος των παλικαριών και του Τσελεπή συγκλόνισε τον λαό που έγραψε το ριζίτικο που σας παρουσιάζουμε.
Στην μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866 – 69 που είχε έμβλημα τις λέξεις ‘’ένωση ή θάνατος’’ γράφτηκαν σελίδες δόξας με αποκορύφωμα το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου. Η κήρυξη του αγώνα έγινε στην βουνοκορφή Συκιά των Σφακίων. Ο Άγγλος πολεμικός ανταποκριτής Σκίνερ, έγραφε πως είχε παρακολουθήσει σε άλλες χώρες πολλές μάχες και εξεγέρσεις αλλά σαν και αυτές των Κρητικών δεν είχε ξαναδεί. Έλεγε:
‘’Αλλού τα γυναικόπαιδα και οι τραυματίες περιθάλπονται σε ασφαλή μέρη. Εδώ, ο πόλεμος είναι καθολικός και ολοκληρωτικός. Τίποτε δεν συγκίνησε τόσο την ψυχή μου όσο ο φοβερός αυτός αγώνας στα κρητικά βουνά. Πρόκειται για μια αναμέτρηση φοβερή, εξοντωτική. Φτωχικά ντυμένα τα παλικάρια, μάχονται με απαράμιλλη γενναιότητα και καρτερία για το θείο δώρο της λευτεριάς, νηστικά και χωρίς περίθαλψη!’’
Και ο μεγάλος Γάλλος Βίκτωρας Ουγκώ μαθαίνοντας για τα κατορθώματα των επαναστατών αναφώνησε:
‘’Λαέ της Κρήτης είσαι ψυχή!’’
Μετά το ολοκαύτωμα ακολούθησαν σκληρές μάχες. Ο αρχιστράτηγος Ομέρ εξεστράτευσε εναντίον των Σφακίων. Πενήντα χιλιάδες οι Τούρκοι, τρεις χιλιάδες οι Κρήτες. Ο καπετάν Βαρδινογιάννης με τα παλικάρια του ανέλαβε την προστασία της παράλιας περιοχής μη τυχόν αποβιβασθούν κι άλλοι Τούρκοι. Τις επόμενες μέρες έγινε αυτό που προέβλεψαν: Ο γνωστός για την θηριωδία του, ο Ντελή Χουσεΐν του Ηρακλείου αποβιβάζεται στην θέση Διαλισκάρι της παραλίας Σφακίων με πολυάριθμο στρατό. Τον αποκρούει ο Βαρδινογιάννης με ασήμαντη συγκριτικά δύναμη, ειδοποιεί συγχρόνως το κύριο σώμα των επαναστατών που βρισκόταν στην Αράδαινα, στον Αη Γιάννη, στην Ανώπολη και στο Μουρί και έτσι αποφεύχθηκε η κύκλωσή τους. Γίνεται τιτανομαχία στην Αράδαινα και σκοτώνεται ο διαβόητος Ντελή Χουσεΐν. Η λαϊκή μούσα, δήθεν με θλίψη, τραγούδησε τότε:
‘’Ντελή μου Χουσεΐνη μου, ίντατονε γραφτό σου,
στα’ Αράδαινας το πέρασμα να βρεις το θάνατό σου’’
Επίσης σκοτώθηκε ο στρατηγός του πυροβολικού Διλαβέρ Πασάς και τραυματίστηκε ο περίφημος Ρεσίτ πασάς, διοικητής του Μεγάλου Κάστρου και ο οποίος αργότερα υπέκυψε στα τραύματά του. Αλλά και οι Κρήτες είχαν φοβερές απώλειες. Σκοτώθηκε ο δεύτερος Τσελεπής, Δασκαλάκης, ο οπλαρχηγός Μπελεγρής από τους Λάκκους, ο οπλαρχηγός των Περιβολιανών Κ. Τιρτιράκης και δεκάδες άλλοι ανδρείοι.
Θα αναφέρομε ονομαστικά με βιογραφική περίληψη αγωνιστές που έδωσαν την ζωή τους για την λευτεριά μας την οποία τόσο επιπόλαια απεμπολούμε σήμερα.
Παυλής Ντεντιδάκης
Η λαική μούσα γράφει:
‘’Τον πόλεμο αρχίνηξε ‘που τση Γωνιάς τα μέρη
Ο Ντεντιδάκης ο Παυλής, απού δεν έχει ταίρι…
Κλαίν τον τ’ αηδόνια, κλαίσιν τον, κλαίν τον τα χελιδόνια
μα κλαίσι τον και στα Σφακιά, κλαίσι τον και στ’ Ανώγεια.’’
Σκοτώθηκε σε ηλικία 38 χρονών. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες, στην μάχη του Αλμυρού ποταμού, στην μάχη του Κρουσσώνα, στο Θέρισσο, στους Λάκκους. Στην μάχη στην τοποθεσία ‘’Πενταχέρι’’ και με άλλους αρχηγούς, στην θέση ‘’Καμαριώτης’’ αποκρούουν τον Ρεσίτ πασά και οπισθοχωρούν οι άντρες του Ρεσίτ.
Όμως στην μάχη αυτή ο Παυλής Ντεντιδάκης τραυματίζεται σοβαρά στο πόδι. Μεταφέρεται στο χωριό Κρανά Μυλοποτάμου όπου πεθαίνει από ακατάσχετη αιμορραγία. Αποχαιρέτησε έναν – έναν τους συντρόφους του, παροτρύνοντας τους να συνεχίσουν τον αγώνα. Και ήταν μόνο 38 χρόνων. Το τραγούδι του Ντεντιδάκη που έγραψε η Λαϊκή Μούσα έχει πολλούς στίχους, ένας απ’ αυτούς λέει:
‘’Ρεσίτι Πασάς σέρνει στρατό είκοσι δυο χιλιάδες
Κερκέζικον, Αράπικο και Κρητικούς αγάδες’’
Κρητικοί αγάδες είναι οι Κρητογιανίτσαροι ή Τουρκοκρητικοίή εξωμότες ή προδότες.
Ο Στρατάρχης Μανουσαναγνώστης εγγονός του Μανούσακα συμπολεμιστή του Δασκαλογιάννη.
Γεννήθηκε στην Νίμπρο Σφακίων το 1786. Ανδραγάθησε σε όλες τις επαναστάσεις. Πριν το 1821 ήταν φιλικός.
Κωσταρός Βολουδάκης
Γεννήθηκε στην Νίμπρο Σφακίων. Ήταν παρών σε όλες τις επαναστάσεις. Υπέργηρος αναδείχθηκε πρόεδρος της Επαναστατικής Συνέλευσης των Κρητών.
Ο Λιάπης
‘’Ο Λιάπης κάνει πόλεμο στο Ρέθεμνο ‘πο πάνω
και σκότωσε πολλή Τουρκιά, σήμερο του Σουλτάνο.
Σέρνει θεριά ανήμερα, άντρες καμαρωμένους,
τση Κρήτης ούλη η Τουρκιά τ’ έχει βαγιεστημένους’’
Όταν μιλάμε για τις χρονολογίες που έγιναν οι Κρητικές επαναστάσεις εναντίον των Τούρκων αναφερόμαστε στο 1770, 1821, 1833, 1841, 1858, 1866, 1877 και 1895. Αλλά και στα ενδιάμεσα διαστήματα αμέτρητες είναι οι ένοπλες εξεγέρσεις.
Σήφης Λιάπης
Και αυτός απ’ την Νίμπρο Σφακίων, ήταν ένας θρύλος. Βεργολυγερός, ζωηρός, δυνατός, ευκίνητος με ανάλαφρο περπάτημα. Λέγεται πως μ’ ένα πήδημα περνούσε το στόμιο του πηγαδιού της Κράπης που ‘χει άνοιγμα πάνω από έξι μέτρα και γύρω χώρο, δύσβατο. Ύστερα από την επανάσταση του 1877 έγινε Χαΐνης. Μια ζωή στη Μαδάρα ανυπότακτος. Παρέα με διαλεχτούς (τον Τσάκαλο, τον Μαμάλιο, τον Γαλάνη και άλλους) κατάστρωνε τα σχέδια δράσης τους. Χτυπούσε κεραυνοβόλα τον στόχο και μέχρι να συνέλθουν απ’ την κατάπληξη οι εχθροί, είχε εξαφανιστεί. Άπιαστος ήταν, σαν αέρας, σαν φάντασμα. Έγινε θρύλος. Τη μια μέρα χτυπούσε στην Κίσσαμο και την επόμενη ακριβώς στο Μυλοπόταμο. Και τα Κρητικόπουλα στην αρχή του αιώνα μας έπαιζαν τον ‘’Λιάπη’’.
Μανούσος Ρ. Κούντουρος
Από τη Χώρα Σφακίων. Πρόεδρος της Μεταπολιτευτικής Επιτροπής της Επανάστασης 1895 – 98.
Σήφακας
‘’Παιδιά κι ίντα ‘χουνε τα πουλιά και κλαίσινετση Κρήτης;
Γ- ή τ’ άκουσαν πως πόθανεν ο καπετάνιος Σηφης;
Κλαίει τον-ε η Κίσαμος κι οι γι- Αποκορωνιώτες
κι οι Σελινιώτες, Σφακιανοί, Χανιώτες, Ρεθεμνιώτες!
Κλαίει τον κι η γυναίκα ν-του…’’
Το τραγούδι αναφέρεται στον Σήφακα, στον ηρωικό στρατηγό της Κρήτης του 1821. Το πλήρες ονοματεπώνυμο του ήταν Σήφης Κωνσταντουδάκης. Μα το μεγαλόπρεπο σώμα του τον καθιέρωσε ως Σηφακα. Γεννήθηκε το 1771 στο χωριό ΜελιδόνιΑποκορώνου όπου είχε καταφύγει ο Σφακιανός πατέρας του, απ’ την Νίμπρο Σφακίων.
Πολέμησε σε πολλές μάχες και η φωνή του ήταν σάλπισμα εμψυχώσεως για τους συντρόφους του και τρόμος για τους Τούρκους. Λέγεται ότι καλούσε σε μάχη απ’ την Μαλάξα και ακουγόταν στα Χανιά. Ο αδελφός του, ο μικρότερος, επίσης πολέμαρχος, ονομαζόταν Αντώνης Κωνσταντουδάκης. Ακουγόταν όμως και αυτός ως: Αντώνης Κωνσταντουδάκης ο αδελφός του Σήφακα. Αντώνης Σήφακας.
Αυτός ο μπαρουτοκαπνισμένος πολέμαρχος δεν ήταν τυχερό του να πάει από σφαίρα. Πολεμούσε στην επαρχία Κισσάμου όπου έπαθε πνευμονία. Μεταφέρθηκε στην Ρογδιά Κισάμου όπου πέθανε. Θάφτηκε στην Μονή Γωνιάς στο Κολυμπάρι. Μέχρι πριν 15-20 χρόνια ο τάφος του ήταν στο προαύλιο χώρο της Μονής μπροστά. Δίπλα του ήταν ο τάφος του Παρθενίου Κελαϊδή. Ξαφνικά, πήγαμε στο Μοναστήρι και στη θέση των τάφων είδαμε με έκπληξή μας, να μην υπάρχουν οι τάφοι, αυτοί οι δύο, οι παλιοί που ήταν μπροστά, όπως μπαίναμε στην αυλή δεξιά. Και στην θέση τους, είχε τοποθετηθεί ένα μεγάλο κλουβί με παπαγαλάκια.
Τρελαθήκαμε. Τι γίνανε οι τάφοι; Ρωτήσαμε τους καλόγερους:
‘’Τι γίνανε τα κόκκαλά τους, τα πετάξατε;’’
‘’Δεν ξέρομε γιατί τους έβγαλαν. Αλλά προς Θεού, τι είναι αυτά που λέτε; Τα κόκκαλά τους είναι φυλαγμένα στο οστεοφυλάκιο’’
Τι να πούμε τώρα. Οι παπαγάλοι είναι πιο ‘’ωραίοι’ απ’ τους τάφους. Δεν έφταιγαν και αυτοί που ρωτήσαμε. Το έγκλημα είχε γίνει προηγουμένως και δεν το ’χαμε αντιληφθεί. Ανοσιούργημα! Οι Κολυμπαριανοί και όλοι οι Χανιώτες οι μεγάλοι, που πήγαιναν στο Μοναστήρι, θυμούνται τους τάφους!
Σταυριανός Μπίρης
‘’Πουλιά μη κελαηδήσετε και ρόδα μαραθείτε
τον ήρωα τον Σταυριανό κλάψετε, λυπηθείτε.
Να ‘χε πιαστεί ο ήλιος πρωί πριχού κινήσουν
σημάδι να δείξει ο Θεός οπίσω να γυρίσουν
παρά να γίνει πόλεμος και ταραχή μεγάλη
να σκοτωθεί ο Σταυρινός, τση Κρήτης το λιοντάρι.’’
Ο Σταύρος Μπίρης γεννήθηκε στο χωριό Ασκύφου Σφακίων το 1847. Τριαντάχρονο τον συναντάμε να διακρίνεται στην επανάσταση του 1877. Ηγείτο του μεγαλύτερου σώματος των εν Ρεθύμνης οπλαρχηγών, τα δε ανδραγαθήματά του ήταν αναρίθμητα.
Προηγουμένως ο Μπίρης δρούσε ως Χαΐνης στο διαμέρισμα Ρεθύμνης με υπαρχηγούς τον Γεώργιο Αποστολάκη και Νικόδημο.
Όταν στις 10-3-1905 στον Θέρισο ακούστηκε ότι θα γινόταν επανάσταση για να διώξει ο Βενιζέλος τον πρίγκηπα Γεώργιο και να ενωθεί η Κρήτη με την Ελλάδα ο Μπίρης άρπαξε απ’ τους πρώτους τα όπλα. Αλλά ενώ δεν υπήρχε τούρκος στρατιώτης πια στο νησί οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν θέλανε την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και σήκωσαν τα όπλα εναντίον τωνεπαναστατών. Σε μια από αυτές τις μάχες στις 2 Αυγούστου του 1905 σκοτώθηκε ο Μπίρης.
Η ιστορία της Κρήτης είναι γεμάτη αγώνες. Ποιος είναι ο κάθε ‘’Πάγκαλος’’ που για τους δικούςτου λόγους θα πει ‘’η Κρήτη δεν πολέμησε’’.
Η ιστορία της βέβαια δεν διδάχτηκε και δεν διδάσκεται στα σχολεία. Εμείς τις πηγές γι’ αυτήν την μικρή αναφορά τις βρήκαμε στο βιβλίο ‘’Ριζίτικα για τα Σφακιά’’ του Παρ. Κελαϊδή, στα βιβλία του Κανάκη Γερωνυμάκη και στου Παναγιωτάκη. Αλλά υπάρχουν τόσοι και τόσοι σύγχρονοι γνήσιοι ανόθευτοιιστορικοί αλλά και των περασμένων χρόνων. Είναι γνωστοί σε όλους μας και οι σύγχρονοι και οι μη. Που γράφουν την αλήθεια χωρίς σκοπιμότητες και πολιτικές εντολές και μεθοδεύσεις όπως έγραφε η Ρεπούση για την Μικρά Ασία. Η ιστορική μνήμη από στόμα σε στόμα και το διάβασμα πολλών βιβλίων μας προφυλάσσουν από ψευδεπίγραφους ιστορικούς.
