Της Αγγελικής Δημοπούλου
Η πανδημία του κοροναϊού μας έδωσε την ταχύτερη και βαθύτερη οικονομική κρίση στην ιστορία. Η Μεγάλη Ύφεση μας κάνει ήδη νόημα κι εμείς την ακολουθούμε. Τα εν λόγω υποστηρίζει σε άρθρο του στον Guardian, ο γνωστός οικονομολόγος Νουριέλ Ρουμπινί, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, με θητεία του στο ΔΝΤ και στην Παγκόσμια Τράπεζα.
Ο Νουριέλ Ρουμπινί σημειώνει ότι στην κρίση του 2008 και στην Μεγάλη Ύφεση, οι χρηματιστηριακές αγορές κατέρρευσαν κατά 50% ή και περισσότερο, τα δάνεια πάγωσαν, σημειώθηκαν μαζικές πτωχεύσεις, τα ποσοστά ανεργίας ξεπέρασαν το 10% και το ΑΕΠ συρρικνωνόταν με ετήσιο ρυθμό 10% ή και περισσότερο. Όλα αυτά όμως έγιναν σε περίοδο τριών ετών. Κατά την τρέχουσα κρίση – με καταλύτη την πανδημία του κοροναϊού – τα αντίστοιχα μακροοικονομικά και χρηματοοικονομικά αποτελέσματα έχουν ξεδιπλωθεί σε ένα διάστημα, μόλις, τριών εβδομάδων.
Χρειάστηκαν μόλις 15 ημέρες για να σημειωθεί πτώση 20% στο αμερικανικό χρηματιστήριο. Πρόκειται για την ταχύτερη στην ιστορία. Τώρα οι αγορές σημειώνουν πτώση 35% και τα πιστωτικά περιθώρια (όπως αυτά των ομολόγων της κατηγορίας junk, σ.σ. ομόλογα «σκουπίδια»), έχουν φτάσει στα επίπεδα του 2008.
Οι μεγάλες χρηματοπιστωτικές εταιρείες, όπως η Goldman Sachs, η JP Morgan και η Morgan Stanley αναμένουν χαρακτηριστικά ότι το ΑΕΠ των ΗΠΑ, της μεγαλύτερης εθνικής οικονομίας του κόσμου, θα μειωθεί κατά ετήσιο ποσοστό 6% στο πρώτο τρίμηνο και κατά 24% έως και 30% στο δεύτερο. Ο δε, υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, Στιβ Μούτσιν, προειδοποιεί ότι το ποσοστό ανεργίας θα μπορούσε να ξεπεράσει το 20%, δηλαδή να είναι υπερδιπλάσιο από ότι κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008.
Ούτε V, ούτε U, ούτε L αλλά I
Με άλλα λόγια, κάθε στοιχείο βρίσκεται σε πρωτοφανή ελεύθερη πτώση. Κι ενώ πληθώρα αναλυτών προβλέπουν μια ύφεση του σχήματος V – απότομη πτώση για ένα τρίμηνο και γρήγορη άνοδο στο επόμενο – σύμφωνα με τον Ρουμπινί είναι σαφές ότι η κρίση του κοροναϊού είναι κάτι εντελώς άλλο. Η συρρίκωση που βρίσκεται σε εξέλιξη δεν φαίνεται να είναι ούτε V, ούτε U, ούτε L (όπου μια απότομη πτώση ακολουθείται από στασιμότητα). Αντίθετα, μοιάζει να είναι Ι, δηλαδή μια κάθετη γραμμή που αντιπροσωπεύει την κατρακύλα των χρηματοπιστωτικών αγορών και της πραγματικής οικονομίας. Ούτε καν κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης ή του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, δεν έκλεισε κυριολεκτικά το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας, όπως έχει συμβεί σήμερα στην Κίνα, τις ΗΠΑ και την Ευρώπη.
«Οικονομική πανδημία»
Φυσικά ο Ρουμπινί δεν είναι ο μόνος που κάνει τέτοιες διαπιστώσεις και προβλέψεις. Η κρίση είναι πρωτοφανής αφού χτυπά κάθε χώρα, κάθε βιομηχανία, κάθε εταιρεία. Είναι μια οικονομική πανδημία. Και «είναι η μεγαλύτερη που είχαμε στη μεταπολεμική περίοδο», λέει στο Spiegel ο Χανς Βέρνερ Σιν, πρόεδρος του οικονομικού think-tank Ifo, με έδρα το Μόναχο. «Επισκιάζει ακόμη και την κρίση της Lehman Brothers».
Επιπροσθέτως, ο κοροναϊός έρχεται να χτυπήσει μια παγκόσμια οικονομία που ήταν ήδη αδύναμη πριν από την πανδημία κι ένα χρηματοπιστωτικό σύστημα που στην πραγματικότητα δεν είχε ποτέ ανακάμψει από την οικονομική κρίση του 2008. Ήδη από το φθινόπωρο του 2019, πριν ξεσπάσει η κρίση του κοροναϊού, το ΔΝΤ σκιαγραφούσε μια πολύ κακή εικόνα για την αγορά του εταιρικού χρέους στις μεγαλύτερες οικονομίες του πλανήτη. Προειδοποιούσε, συγκεκριμένα ότι σε μια οικονομική κρίση με μόλις τη μισή δυναμική αυτής του 2008, περίπου το 40% των τόκων και των αποπληρωμών θα μπορούσε να χαθεί.
«Ο κοροναϊός είναι η καρφίτσα που θα σκάσει τη φούσκα»
Αυτό μεταφράζεται σε 19 τρισεκατομμύρια δολάρια. Σε εκείνη τη φάση αυτό ήταν απλώς ένας υπολογισμός. Αλλά σήμερα μια κρίση και μάλιστα πολύ μεγαλύτερη είναι γεγονός. «Η παγκόσμια φούσκα χρέους συνέχισε να αυξάνεται τα τελευταία χρόνια», λέει ο Γουίλιαμ Γουάιτ, πρώην επικεφαλής οικονομολόγος της Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών. «Ο κοροναϊός φαίνεται πως θα είναι η καρφίτσα που θα σκάσει αυτή η φούσκα». Οι οικονομολόγοι φοβούνται ντόμινο που θα ξεκινήσει από τις εταιρείες και θα παρασύρει τα πάντα.
Οι τράπεζες θα έρθουν ξανά αντιμέτωπες με πιθανή κατάρρευση και η αναπόφευκτη παγκόσμια ύφεση ενδεχομένως θα μετατραπεί σε παρατεταμένη οικονομική δυσπραγία, όπως αυτή που ακολούθησε το κραχ της Wall Street το 1929. Αυτή τη στιγμή, σε όλο τον κόσμο, οι επενδυτές ξεπουλούν κάθε είδους περιουσιακό στοιχείο για να διατηρήσουν τη ρευστότητά τους. Το μόνο ασφαλές καταφύγιο είναι τα μετρητά, αφού οι μετοχές κατακρυμνίζονται, οι τίτλοι καταρρέουν, ο χρυσός και τα κρατικά ομόλογα το ίδιο.
Το βέλτιστο σενάριο δεν είναι και τόσο καλό
Ως βέλτιστο σενάριο, ο Ρουμπινί θα θεωρούσε μια ύφεση που θα είναι μεν πιο σοβαρή (από πλευράς μείωσης της συνολικής παγκόσμιας παραγωγής) αλλά βραχύτερη και η οποία θα επέτρεπε επιστροφή στην θετική ανάπτυξη έως το τέταρτο τρίμηνο του τρέχοντος έτους. Σε μια τέτοια περίπτωση οι αγορές θα αρχίσουν να ανακάμπτουν όταν εμφανιστεί φως στο τέλος του τούνελ. Ακόμη όμως και σε αυτό το βέλτιστο σενάριο ο οικονομολόγος βλέπει πολλές προϋποθέσεις. Κατ’ αρχήν την ανάσχεση της πανδημίας σε πρώτο επίπεδο με αυστηρά μέτρα τύπου Κίνας και σε δεύτερο με ένα εμβόλιο.
Και σε οικονομικό επίπεδο; Πρέπει να ληφθούν αντισυμβατικά μέτρα. Αυτό, σύμφωνα πάντα με τον Ρουμπινί, σημαίνει μηδενικά ή και αρνητικά επιτόκια, εμπροσθοβαρής καθοδήγηση και πιστωτική διευκόλυνση για αντιστάθμιση κινδύνου σε τράπεζες, μη πιστωτικά ιδρύματα, funds και μεγάλες επιχειρήσεις. Επίσης χρειάζονται περισσότερες διευκολύνσεις ώστε οι τράπεζες να δανείζουν σε μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις που δεν διαθέτουν ρευστότητα.
Kατά τον ίδιο, οι κυβερνήσεις πρέπει να αναπτύξουν τεράστια δημοσιονομικά κίνητρα, μεταξύ άλλων – μέσω του λεγόμενου μέτρου «helicopter money» (δημοσιονομική επέκταση η οποία χρηματοδοτείται από μόνιμη αύξηση του χρήματος της κεντρικής τράπεζας, χωρίς να αυξάνεται το κρατικό χρέος) – και της άμεσης απόδοσης ρευστότητας στα νοικοκυριά.
Επίσης δεδομένου του μεγέθους της οικονομικής κρίσης, τα δημοσιονομικά ελλείμματα στις προηγμένες οικονομίες θα πρέπει να αυξηθούν από 2-3% του ΑΕΠ σε περίπου 10% ή περισσότερο, αφού μόνο οι κεντρικές κυβερνήσεις διαθέτουν ισολογισμούς αρκετά μεγάλους και ισχυρούς για να αποτρέψουν την κατάρρευση του ιδιωτικού τομέα. Ο Ρουμπινί σημειώνει, μεταξύ άλλων, ότι «οι παρεμβάσεις που έχουν προ πολλού προταθεί από τους αριστερούς της σχολής της σύγχρονης νομισματικής θεωρίας πλέον θεωρούνται mainstream».
Πού είναι το «πυρηνικό οπλοστάσιο» της ΕΕ;
Μια «ακτινογραφία» στα μέτρα που λαμβάνονται αυτή τη στιγμή πάντως είναι αρκετή για να καταλάβει κανείς ότι υστερούν κατά πολύ της κατάστασης. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση της Ιταλίας με τους 9.000 και πλέον νεκρούς από την πανδημία η αλληλεγγύη δεν περισσεύει. Ούτε οι τολμηρές αποφάσεις που απαιτούν οι συνθήκες. Το δημοσιονομικό «μπαζούκα» που όλοι περίμεναν ήταν μάλλον μικρότερο των περιστάσεων. Η αναστολή του Συμφώνου Σταθερότητας, η ενεργοποίηση της «ρήτρας εξαίρεσης», η πιστοληπτική γραμμή των 410 δισ. ευρώ δεν μπορούν να θεωρηθούν «πυρηνικό» οπλοστάσιο απέναντι στο οικονομικό κραχ που φέρνει η πανδημία.
Την επόμενη ημέρα εξάλλου το μεγάλο ζήτημα θα είναι η ανθρωπιστική κρίση που θα προκύψει ειδικά για τις χώρες του νότου που θα γονατίσουν και πάλι από το κόστος δανεισμού. Για την ΕΕ μια προφανής διέξοδος από μία τέτοια κατάσταση θα ήταν το ευρωομόλογο, δηλαδή ο δανεισμός των κρατών μελών της ευρωζώνης με πανευρωπαϊκή εγγύηση. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ιταλός πρωθυπουργός το ζήτησε πρώτος και άμεσα.
Ζητούν κορονο-ομόλογα
Ακολούθησε η κοινή επιστολή των ηγετών εννέα κρατών – μελών της ευρωζώνης, μεταξύ αυτών και της Ελλάδας, με αίτημα τη δημιουργία κορονο – ομολόγων, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. «Αυτός ο κοινός χρεωστικός τίτλος θα πρέπει να είναι επαρκούς μεγέθους και διάρκειας προκειμένου να είναι πλήρως αποτελεσματικός και να αποφευχθεί ο κίνδυνος αναχρηματοδότησης τώρα ή στο μέλλον», αναφέρει η επιστολή την οποία υπογράφουν και οι ηγέτες της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Ισπανίας, της Πορτογαλίας, της Ιρλανδίας, του Λουξεμβούργου, της Σλοβενίας και του Βελγίου. Υπέρ μιας τέτοιας κίνησης τάχθηκαν κορυφαίοι οικονομολόγοι, ακόμη και Γερμανοί σύμβουλοι της Μέρκελ.
Το σχέδιο όμως αυτό είχε ήδη προλάβει να αρνηθεί το Βερολίνο, όπως ακριβώς είχε γίνει και στην κρίση χρέους του 2008. Για μια ακόμη φορά η Ένωση είναι διχασμένη μεταξύ του πλούσιου Βορρά και του φτωχού Νότου. Μια Ένωση δύο ταχυτήτων. Στη Σύνοδο Κορυφής που έγινε – μέσω τηλεδιάσκεψης φυσικά – με θέμα το ευρωομόλογο η Μέρκελ επέμεινε ότι δεν χρειάζεται κάτι τέτοιο. Τη Γερμανία ακολούθησαν Ολλανδία, Αυστρία και σκανδιναβικό μπλοκ. Αυτό οδήγησε σε σύγκρουση, με την Ιταλία και την Ισπανία να απορρίπτουν το προσχέδιο του κειμένου συμπερασμάτων και τον Κόντε να στέλνει τελεσίγραφο δέκα ημερών για εύρεση λύσης διαμηνύοντας «αν η Ευρώπη “βοηθήσει” όπως έκανε στο παρελθόν, τότε θα βασιστούμε στις δυνάμεις μας. Θα προχωρήσουμε μόνοι μας. Δεν σας χρειαζόμαστε».
Τελικά μετά από παρέμβαση του προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Σαρλ Μισέλ το ζήτημα πήρε παράταση δυο εβδομάδων και το βάρος πέφτει στους υπουργούς Οικονομικών, δηλαδή το Eurogroup που θα πρέπει να παρουσίασει δέσμη προτάσεων για τη στήριξη των χωρών που αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα λόγω κοροναϊού. Μετά τη Σύνοδο η Μέρκελ έκανε λόγο για «ασυνήθιστη κρίση» που «απαιτεί ασυνήθιστα μέτρα». Με δεδομένες τις συνθήκες όμως η Ένωση θα πρέπει να φανεί και αρκετά τολμηρή και αλληλέγγυα για να τα πάρει, αλλιώς το μέλλον προδιαγράφεται απελπιστικά δυσοίωνο.
Αντιμέτωποι με μία μεγαλύτερη «Μεγάλη Ύφεση»;
Και σε παγκόσμιο επίπεδο όμως τα πράγματα δεν δείχνουν καλύτερα. Ο Ρουμπινί δεν είναι ιδιαίτερα αισιόδοξος ότι το βέλτιστο – όπως το χαρακτηρίζει, παρότι εφιαλτικό και αυτό – σενάριο, θα είναι αυτό που θα πραγματοποιηθεί. Όπως σχολιάζει η ανταπόκριση του δημόσιου συστήματος υγείας στις προηγμένες οικονομίες απέτυχε να συγκρατήσει την πανδημία και η δέσμη δημοσιονομικής πολιτικής που συζητιέται αυτή τη στιγμή δεν είναι ούτε μεγάλη, ούτε αρκετά γρήγορη για να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ανάσχεσης. Ως εκ τούτου, ο κίνδυνος μιας νέας Μεγάλης Ύφεσης, χειρότερης από την πρώτη αυξάνεται μέρα με τη μέρα. Και αυτή η κρίση που προκαλείται από την πανδημία είναι πιθανό να διαρκέσει πολύ περισσότερο από την ίδια την πανδημία.